"menejment va iqtisodiyot"

3.3.    Asosiy fondlarning eskirishi va amortizatsiyasi. 
Ishlab  chiqarishda  qatnashadigan  asosiy  fondlar  ishlab  chiqarish  jarayonida 
yillar  o`tishi  bilaн  eskiradi  va  o`z  sifatini  yo`qota  boradi.  Asosiy  fondlar  ishlab 
chiqarishda  uzoq  muddat  ishtirok  etganligi  tufayli  vaqt  o`tishi  bilan  jismoniy  va 
ma`naviy  jihatdan  eskiradi. 
Jismoniy  eskirish  deganda  asosiy  fondlarning  ishlab  chiqarish  jarayonida 
foydalanishi  natijasida  butunlay  yoki  qisman  to`zishi,  yemirilishi  tushuniladi. 
Ma`lum  vaqt  o`tgandan  keyin  ishlab  chiqarishда  ishlab  turgan  mehnat  qurollari 
ishga  butunlay  va  qisman  jismoniy  yaroqsiz  bo`lib  qoladi,  bunday  hollarda  ular 
yangisi  bilan  almashtiriladi  yoki  ayrim  qismlari  kapital  ta’mir  yoki  modernizatsiya 
qilinadi.  Jismoniy  eskirish  natijasida  asosiy  fondlarning  qiymati  yo`q  bo`lib 
ketmaydi,  balki  tayyorlangan  mahsulot qiymatiga  ko`chiriladi. 
Korxonalarda  faqatgina  amalda  ishlayotgan  mashina  va  asbob-uskunalargina 
to`zimay,  balki  bekor  turganlari  ham  to`ziydi  (yemiriladi).  Mashina  va  asbob-
uskunalarning    jismoniy  eskirish  miqdori  ularning  xizmat  qilish  muddati  va  to`zish 
(yemirilish)  darajasiga  nisbatan aniqlanadi. 
Fan-texnika  taraqqiyoti  va  mehnat  unumdorligining  o`sishi  tufayli  ishlab 
turgan  mashina  va  asbob-uskunalar  qiymatining  kamaytirilishi  hamda  eskilariga 
nisbatan  unumli  va  tejamli  yangi  mashinalar  kashf  etilishi,  ularning  ishlab 
chiqarishga  joriy  qilinishi  natijasida  ishlatilayotgan  mashinalarning  jismoniy 

---

41 
 
yeyilish  muddati  tugamasdan  turib  qadrsizlanishi  -  asosiy  fondlarning  ma`naviy 
eskirishi  deb  ataladi.  Ma`naviy  eskirish  fondlarning  bahosini  vaqti-vaqti  bilan 
qayta  ko`rib  chiqishni  ko`p  jihatdan  zarur  qilib  qo`yadi.  Eskirgan asosiy fondlarni 
yangilari  bilan  almashtirish  rejali  ravishda  eng  kam  mehnat  va  mablag’  sarf  qilish 
yo`li  bilan  amalga  oshiriladi. 
Asosiy  fondlar  ishlab  chiqarish  jarayonida  asta-sekin  eskirib,  o`z  qiymatining 
ma`lum  qismini  amortizatsiya  sifatida  ishlab  chiqarilayotgan  tayyor  mahsulot 
qiymatiga  oz-ozdan ko`chirib boradi. 
Amortizatsiya  -  (lotincha  amortisatio  -  qoplash),  asosiy  kapital  (fondlar) 
amortizatsiyasi  -  asosiy  kapital  (mashina  va  mexanizmlar,  jihozlar  va  uskunalar, 
binolar  va  inshootlar)ning  ekspluatatsiya  jarayoniда  eskirishi  va  ayni  paytda  ular 
qiymatining  muayyan  davr  davomida  ishlab  chiqarilayotgan  tayyor  mahsulotga 
o`tib borishi.
1
 
Asosiy  vositalar  moddiy  yoki  jismonan  va  ma`nan  eskiradi.  Moddiy  eskirish 
mehnat  vositalaridan  foydalanish  jadalligi  va  uning  korxonada  ishlatilgan 
muddatlari  bilan  belgilanadi.  Ma`naviy  eskirish  fan  va  texnika  tara??iyoti 
natijasida  mehnat  vositalarining  arzonlashuvi  ?amda  iqtisodiy  ji?atdan  mukammal 
bo`lgan  yangi  mehnat  vositalarining  yaratilishi  va  joriy  ?ilinishi  bilan  bog’liq. 
Amortizatsiya  me`yori  asosiy  fondlar  turiga,  xizmat  ?ilish  muddatiga  ko`ra 
taba?alashtiriladi. 
Amortizatsiya 
?iymati 
ishlab 
chi?arilgan 
ma?sulotning 
tannarxiga  kiritib  boriladi.  Ma?sulot  sotilgach,  bu  qiymat  amortizatsiya  ajratmalari 
ko`rinishida  eskirgan  ji?ozlar  o`rniga  yangisini  sotib  olish  uchun  zarur  bo`lgan 
mabla?lar  summasi tarzida  jam?ariladi.