Menejment nazariyasi

4.3.  M enejm entning  asosiy  tam oyillari
Tamoyil  -   bu  faoliyat  yuritish,  xulqning  asosiy  qoidasi,  yetak- 
chi  g'oyadir.  Ilm iy   adabiyotlarda  odatda  m enejm ent  tam oyillari 
deganda  iqtisodiyotga  rahbarlik  qilishda  asoslaniladigan  asosiy 
qoida,  yo‘l-yo‘riq,  hulq  m e’yorlari  tushuniladi.  M enejm ent  tam oyil­
lari  iqtisodiyot  qonunlari  ta ’siri  natijasida  m enejm ent  usullariga 
bog'liq  hodisalar  m ohiyatini  aks  ettiradi.  M enejm ent  m exanizm i 
sxemasini  quyidagicha  ifodalash  m um kin:
Q o n u n la r  ----   Tam oyillar  -----  U sullar 
-----  Uslublar
M enejm ent  tamoyillari  o'zaro  bog'liq  va  birgalikda  qo'llanilishi 
lozim .
Asosiy  tam oyillarga  quyidagilar  kiradi.
/. 
Menejmentda  yakkaboshchilik  va  kollegiyalik  tamoyili. 
Yakkaboshchilik  tamoyili  bevosita  ishlab  chiqarishda  ishlab  chiqarish 
personali  azolarining  yagona  rahbar  buyruqlariga  q at’iy  bo'ysuni- 
shini  talab  qiladi.  Yuqori  darajadagi  rahbar  quyi  b o'g'in  rahbari 
vakolatiga  kiruvchi  masalalarni  hal  etmasligi  lozim.  Bu  tamoyilni 
am alga  o s h iris h n in g   asosiy  sharti  har  bir  ijro c h in in g   h uq uq, 
burch,  m ajburiyatlarini  qat’iy  belgilab  qo'yishdir.  Yagona  boshchi- 
lik,  kollegiallik  qabul  qilinadigan  qarorlar  oshkoraligi  bilan  qo'shib 
olib  borilishi  kerak.  Kollegiallik  intizom ,  rahbar,  yagona  shaxs  iro- 
dasiga  s o 'z s iz   b o 'y su n is h   bilan  birga  a m a lg a   osh ish i  kerak. 
Demokratiya,  oshkoralik  har  bir  kishiga  o'z  fuqarolik  qarashlarini 
namoyon  qilish,  m enejm ent  qarorlarini  ishlab  chiqish  va  qabul  qil­
ishda  faol  qatnashish  uchun  imkon  yaratadi.

---

2.  Ilmiylik  tamoyili.
  Menejment  tamoyillari  orasida  valyutarizm- 
ni  inkor  qiluvchi  har  bir  rahbar  iqtisodiy  qonunlar,  jam iyat  rivo- 
jlani-shining  obyektiv  yo'nalishlari,  bu  sohada  m illiy  va  chet  el 
tajribasi-ni  qo'llashini  taqozo  qiluvchi  o‘rin  egallaydi.
3.  Rejalilik  tamoyili.
  B ozor  iqtisodiyo ti  sharoitida  ishlab 
chiqarishni  rejali  boshqarish,  biznes  va  strategik  rejasini  tuzish  iqti­
sodiy  siyosatlarni  amalga  oshirishning  m uhim   shartidir.  Bu  tamoyi! 
ishlab  chiqarish  riv o jla n is h in in g   uzoq  m udd atga  m o 'lja lla n g a n  
yo‘nalishlari,  sur’atlari  va  nisbatlarini  belgilashni  ifodalaydi.
Ishlab  chiqarishni  rejalashtirish  m e n e jm en tn in g  asosiy  vazi- 
falaridan  biridir.  U  iqtisodiy  qonun,  ishlab  chiqarishning  hozirgi 
h o la tin i  ilm iy   ta h lil  etish,  e h tiy o jla r n in g   istiq b o lin i  an iq la sh , 
texnikaviy  va  tashkiliy  qarorlar  qabul  qilish  asosida  amalga  oshiri- 
ladi.  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  strategik  rejalashtirish  u  yoki 
bu  tarmoq  rivojlanishining  maqbul  nisbatlarini,  eng  m uhim i,  resurs- 
lardan  samarali  foydalanish  yo'llarini  belgilovchi  iqtisodiy  rivojlanish 
parametrlarini  aniqlash  m uhim   aham iyatga  ega  bo'ladi.
4.  Menejment  shakl  va  usullarini  takomillashtirib  borish 
tamoyili.
  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  m enejm entning  uch  shakli 
mavjud:  xususiy,  jamoa,  davlat  boshqaruvi.  M enejm entning  xususiy 
shaklida  mulkdor  yakka  o‘zi  qaror  qabul  qiladi  va  butun  ish  uchun 
javobgar  bo'ladi.  M enejm ent  xususiy  shaklining  ijobiy  tomoni  mulk 
egasi  ishlar  borishini  o‘zi  to'liq  nazorat  qilish  imkoniyatiga  egaligi, 
kamchiligi  esa,  sarm oyaning  uncha  katta  bo'lm asligi  va  bir  kishi 
m enejm entning  turli  vazifalarini  bajarishga  majburligidir.  M ulkdor 
m enejm entning  barcha  vazifalarini  am alga  oshiradi:  rejalashtirish, 
tashkil  etish,  rag'batlantirish,  yo'qotish,  zarar  va  boshqalarga  shax- 
san  javobgar  bo'ladi.  Kuchli  raqobat  sharoitida  mulkdor  sinmasligi 
uchun  doimo  o‘z  bilimlarini  ko'paytirib,  m enejm ent  usullarini  ta­
komillashtirib,  ya’ni  ishchilarga  ta’sir  etish  yo'llarini  bozorda  mavjud 
holatga  mos  ravishda  o'zgartirib  borishi  kerak.
M enejm entning  jam oa  shaklida  ikki  yoki  undan  ko'p  jism oniy 
va  yuridik  shaxslar  m enejm ent  qarorlarini  birgalikda  qabul  qiladi- 
lar  va  korxona  yoki  aksiyadorlar  jam iyati  faoliyati  uchun  javobgar 
bo'ladilar.  Sherikchilik  nisbatan malakali boshqaruv qarorlarini  qabul 
qilishga,  m e ne jm e n tn in g   xususiy  shakli  esa  kam chiliklarini  bar-

---

taraf  etishga  imkon  yaratadi.  M enejm ent  jam oa  shaklining  afzalligi 
sheriklarning  aksiya  sotish  yo‘li  bilan  qo‘shim cha  sarmoya  jalb 
qilish  imkoniyatiga  ega  bo'lishidadir.  M enejm entning  jam oa  shakli 
direktorlar  kengashi  tomonidan  amalga  oshirilib,  u  asosiy  menej­
ment  siyosatini  va  m enejm entning  majud  vaziyatga  mos  iqtisodiy, 
tashkiliy-boshqaruvchilik,  ijtimoiy-psixologik,  huquqiy  usullarini  tan- 
laydilar.  M ene jm ent  jam oa  shaklining  asosiy  kam chiligi  barcha 
sheriklar  -  aksiya  egalari  boshqaruvda  va  korxona  faoliyatini  na- 
zorat  qilishda  qatnasha  olmaydi.  U n in g  yana  bir  kamchiligi  -  kor- 
poratsiya,  aksiyadorlik  jam iyati  yoki  korxona  aksiyadorlaridan  «ikki 
yoqlama»  soliq  olinishidir,  chunki  korxona  foydadan,  aksiyadorlar 
esa  qo'shimcha  ravishda  dividentdan  soliq  to‘laydilar.
Davlat  boshqaruv  shakli  davlat  yoki  m ahalliy  m ulk  bo'lgan 
korxonalarda  amalga  oshiriladi.  Davlat  bu  korxonalar faoliyati  uchun 
to'liq  javob  beradi.
5. Kadrlar tanlash va joylashtirish tamoyili.
  Bozor iqtisodiyoti 
sharoitida  kadrlarni  tanlash  va  joy-joyiga  qo'yish  tamoyili  m uhim  
aham iyat  kasb  etadi.  Bozor  m unosabatlari  boshqaruv  kadrlariga 
qat’iy talablar qo'yadi, ularning ishbilarmonlik sifatlari,  ishlab chiqarish 
oldida  turgan  masalalarni  belgilaydi.
6.  Agentlarning  mustaqilligi  va  erkinligi  tamoyili.
  Bozorda 
agentlar  faoliyati  iqtisodiy  javobgarlik  bilan  birgalikda  amalga  oshi- 
shi  kerak.
7.  Shaxsiy  tashabbus  tamoyili.
  Bozorda  ishbilarmon,  omilkor, 
shaxsiy  foyda  uchun  harakat  qiluvchi,  tadbirkor  kishilar  faoliyat 
yuritishi  kerak.
8.  Javobgarlik  va  tavakkalchilik  tamoyili.
  T adbirkor  o'z 
faoliyati  uchun  javobgar  bo'lishi,  bunda  m a’lum   tavakkalchilik  ham 
hisobga  olinishi,  ya’ni  tadbirkorning  o‘z  huquq  va  majburiyatlari 
bo'lishi  kerak.
Xulosa
M enejm ent  asosida  jamoa  qonun  tizimlari  yotadi.
Iqtisodiyotni  boshqarish  tizim ida  iqtisodiy  qonunlar  m uhim  
rol  o'ynaydi.

---

M e n e jm e n tn in g   asosiy  tam oyillari  bo‘lib:  yakka  hokim lik  va 
kollegial,  ilmiylik,  rejalashtirish,  m enejm ent  usullari  va  tizim larini 
takom illashtirish  hisoblanadi.
Ishlab  chiqarishni  rejalashtirish  m enejmentning  asosiy  funksiya- 
laridan  biridir.
Strategik  va  innovatsion  boshqaruv  zam onaviy  m enejm entning 
rivojlanishi  uchun  asosiy  yo'nalish  hisoblanadi.
0 ‘zbekistonda  bozor  m unosabatlarig a  o'tish  davrida  davlat 
boshqaruv  shakli  asosiylardan  hisoblanadi.