Menejment nazariyasi

5.2.  M enejm entning  funksiyalari  va  u la rn in g   tasnifi
M e ne jm e ntning  jarayon  sifatidagi  m ohiyati  un in g  vazifalarida 
ifodalanadi.  M e n e jm e n t  vazifalari  deganda  boshqaruv  bo'yicha 
m a’lum   masalalarni  hal  etishga  qaratilgan  harakat  yig'indisi  tushu- 
niladi.  M en e jm e n t  vazifalari,  avvalo,  boshqariluvchi  obyektning 
o'ziga  xos  xususiyatidan  kelib  chiqadi.  Ishlab  chiqarish  tarkibiga 
mos  ravishda  quyidagilarni  aks  ettiruvchi  vazifalar  m avjud  bo'ladi:
-  iqtisodiyotning  tarm oq  tarkibini;
-  uning  hududiy  tarkibini;
-  ishlab  chiqarishning  alohida  unsurlarini.
M illiy   x o 'jalikning   tarm oq  tarkibi  m enejm ent  oldiga  moddiy 
ishlab  ch iq arish n i  boshqarish  va  n o m od diy   ishlab  ch iq arishn i 
boshqarish  kabi  vazifa  qo'yadi.  Birinchi  soha  tarkibida  ishlab  chiqa­
rish  va  m uom ala  sohalarini  boshqarishni  ajratadilar.  Ishlab  chiqa­
rish  sohasini  boshqarishga  sanoat  va  un in g  tarm oqlarini  boshqa­
rish,  qurilishni,  tansport,  aloqani  boshqarish  vazifalari;  m uom ala 
so h asin i  bosh q arish   v a z ifa la rig a   -  sav d on i,  m o liy a ,  moddiy- 
texnikaviy  ta ’minot,  m adaniyat,  ta ’lim  sohalarini  boshqarishni  qam- 
rab  oladi.
Ishlab  chiqarishni  boshqarish  vazifalarining  hududiy  tarkibiga 
respublika,  viloyat,  shahar,  tum an   miqyosidagi  m enejm ent  v azi­
falari  kiradi.  Ishlab  chiqarishning  boshlang'ich  b o'g'in i  -  korxo­
nani  boshqarish  m uhim   vazifadir.  M enejm ent  vazifalari  boshqaruv 
tashkilotlari,  bajaruvchilar  va  boshqaruv  apparati  vazifalarini  bel- 
gilab  beradi.
M enejm ent jarayonini  bajariladigan vazifalar bo'yicha  tahlil etish 
har  bir  vazifada  ish  hajmi,  boshqaruvchi  xodimlar  sonini  aniqlash, 
va  nihoyat,  boshqaruv  apparati  tarkibini  loyihalash  uchun  asos 
bo'lib  xizm at  qiladi.  Boshqaruv  tashkilotining  asosiy  va  aniq  vazi­
falari  ajratiladi.  Asosiy  vazifalar  har  bir  korxona  va  boshqaruvning 
barcha  darajasi  uchun  xosdir.  U lar  jum lasiga  quyidagilar  kiradi:

---

a)  m arketing;  b)  biznes-reja;  d)  tartibga  solish;  e)  tashkil  etish; 
Г)  rag‘batlantirish;  g)  nazorat  va  hisob;  h)  undash;  i)  rejalashtirish.
M a r k e tin g   -   bu  korx onani  is te ’m olchi  bilan  bozor  orqali 
bog'lovchi  eng  m uh im   bozor  m unosabatlari  va  axborot  oqim lari 
to'plamidir.  M arketing  tarkibiga:  bozorni  o'rganish,  iste’molchilar 
buyurtmalariga  ko'ra  tovarlar  turlarini  rejalashtirish,  tovarlarni  bo- 
zorga  chiqarish,  reklama,  tovar  va  xizm atlam i  ishlab  chiqarishdan 
iste’molchiga  yetkazish  bilan  bog'liq  tadbirkorlik  faoliyati  kiradi. 
Bozor  u  yoki  bu  tovarga  bo'lgan  talabni  lakmus  qog'ozi  singari  aks 
ettiradi.  Bozor  taklif  etilgan  tovarni  yo  qabul  etadi,  yoki  inkor  qiladi.
Bozor  iqtisodiyotida  iqtisodiyotni  boshqarish  m arketingni  ish­
lab  chiqarish  siklining  so'nggida  emas,  boshida  bo'lishini  taqozo 
etadi,  chunki  boshqaruv  qarorlarini  qabul  qilish  asosida  ishlab  chiqa­
rish  imkoniyatlari  emas,  balki  bozor  talablari,  xaridorlarning  mavjud 
va  istiqboldagi  ehtiyojlari  yotadi.  Agar  markazlashgan,  m a ’muriy- 
buyruqbozlikka  asoslangan  boshqaruvda  bozorga  ishlab  chiqarishning 
oxirgi  nuqtasi  sifatida  qaralgan  bo'lsa,  bozor  iqtisodiyotiga  o'tilishi 
bilan  bozor talablari  ishlab  chiqarish  bosqichining boshidayoq  hisobga 
olinishi  zarur.  Bozor  ishlab  chiqarish  ko'lam ini  belgilovchi,  butun 
menejment  jarayoniga  ta’sir  etuvchi  kuchga  aylanadi.
Biznes-reja  -   bu  ijodiy  loyihalashtirish,  istiqbolni  belgilashdir. 
Biznes-rejalarda iqtisodiy strategiya belgilanadi,  kelajakda rivojlanish 
yo’llari  va  vositalari  aniqlanadi,  tarkibiy  siyosat,  ijtimoiy  rivojlanish 
miqyoslari  belgilanadi.
Tashkil  etish  -  bu  boshqariluvchi  tizim ning  texnikaviy,  iqtisodiy, 
ijtimoiy  va  boshqa  kichik  tizimlarni  tartibga  solish  jarayonidir.  Tashkil 
etish  maqbul  tuzilmalar tashkil  etish,  tizim  tarkibiy  qismlari  o'rtasidagi 
qismlari  to'g'risida  qoidalarni  yaratishi,  lavozim  majburiyatlari,  barqaror 
iqtisodiy  normativlarni  belgilashni  qamrab  oladi.
Tartibga  solish  (koordinatsiya  qilish)  -  bu  m enejm entning  bar- 
cha  boshqa  vazifalari  uning  texnikaviy,  iqtisodiy,  ijtimoiy,  tashkiliy 
masalalarini,  hamda  boshqaruvchi  tizim idagi  turli-tuman  aloqalarni 
m uvofiqlashtirish  jarayonidir.  B u  o'zaro  uzviylikni  o'rnatish,  bel- 
gilangan  m e ’yor  va  norm ativlardan  cheklanishlarning  oldini  olish- 
dir.  Rag'batlantirish  -  bu  m anfaatlarni  va  keng  demokratlashti- 
rish,  inson  om ili  faolligini  oshirish  asosida  m anfaatlar  vositasida

---

boshqarishdir.  Nazorat  va  hisob  -  boshqariladigan  tizim   m a’lum 
m aqsadga  erishishga  qaratilgan  inson  faoliyatining  sabablari  va 
mexanizm ini o'rganadi.  Undash  kishilar faolligi  bilan ular ega  bo'lgan 
tajribaning  moslashishi  natijasida  shaxsiy  va  guruhiy  extyojlarni 
qondirishga  qaratilgandir.  M enejm entning  aniq  maxsus  vazifalari 
m enejm ent  mehnati  taqsimoti  natijasi  bo'lib,  aniq  m azm unga  ega- 
dir.  Korxona  miqyosida  boshqaruvning  quyidagi  maxsus  vazifalarini 
ko'rsatish  m um kin:
a)  asosiy  ishlab  chiqarishni  boshqarish;
b)  yordamchi  ishlab  chiqarishni  boshqarish;
d)  m ahsulot  sifatini  boshqarish;
e)  m ehnat  va  ish  haqini  boshqarish;
f)  kadrlar,  ta’minot,  moliya  va  kredit,  jamoa  ijtimoiy  rivojlanishi- 
ni  boshqarish;
g)  m arketingni  boshqarish.
M enejm entning  har  bir  sohasi  maxsus  tizim  jihatidan  m ajm ua 
bo'lib,  o'z  tarkibida  m enejm entning  um um iy  vazifalarini  qamrab 
oladi.  M asalan ,  ishlab  chiqarishni  ilm iy-texnikaviy  jih o zlas h n i 
boshqarish  vazifasi  tarkibiga  reja,  tashkil  etish,  tartibga  solish, 
rag'batlantirish,  nazorat  kiradi.  Barcha  vazifalar  bir-biri  bilan  uzviy 
bog'liqdir.  Menejment  vazifalarining  tarkibi  va  mazmunini  aniqlashga 
yetarli  darajada  e’tibor  bermaslik  boshqaruv  ta’sirining  bo'shashib 
ketishiga  sabab  bo'ladi.  M enejm ent  va  uning  vazifalari  samarador­
ligi  kishilarning  m ehnat  intizom i,  tashabbuskorlik  va  omilkorlik, 
yangilikka  intilish  va  tashkilotchilik  qobiliyati  bilan  uzviy  bog'liqdir.
Xulosa
M e ne jm e nt  -   bu  ham m a  m enejm ent  tizim larin in g   uzluksiz 
faoliyat  ko'rsatishi  jarayoni.  B u  boshqaruv  apparati  xodim larining 
ish  jarayoni.
M enejm ent  jarayoni  uzluksiz  amalga  oshiriladi.
M enejm ent  funksiyasi  deganda  boshqaruvga  doir  m a ’lum   ma- 
salani  yechishga  yo'naltirilgan  bir  turli  ishlar  yig'indisi  tushuniladi.
Menejment jarayonlarining funksional tahlili har bir funksiya uchun 
ish  hajmi  asoslarini  tashkil  etadi,  boshqaruvchilar  sonini  aniqlaydi.

---

Bozor  munosabatlarining  shakllanishi  ishlab  chiqarish  va  menej­
ment  funksiyalarini  o'rganishni  talab  qiladi.
M enejm ent  funksiyasini  takomillashtirish  -   bu  tom   m a ’noda 
ijodiy  jarayon,  aniq  holatlar  hisobini  olish.