Менежмент. Маркетинг

Mehnat jamoalarida ixtiloflarni boshqarish

Reja:

8.2.1.Tashkilotlarda yuzaga keladigan ixtiloflar moxiyati va turlari.

8.2.2.Ixtiloflar sabablari,nizo jarayoni modeli.

8.2.3.Nizoli vaziyatlarni va stresslarni boshqarish usullari.

8.2.1. Tashkilotlarda yuzaga keladigan ixtiloblar moxiyati va turlari.

1. Ixtiloflar ya’ni kelishmovchiliklar shaxslarning Uzaro bir-biriga ta’sir ko`rsatishi, Uzaro muomalalarda vujudga keladi. SHuning uchun xam ular odam kancha umr kursa,shuncha davom etadi. shu sababli, ixtiloflarning kelib chiqishi, mavjud bo`lishi, ularni boshqarish masalalari yuzasidan ko‘pgina tadqiqotlar olib borilgan. Xorijiy firmalarning faoliyati,respublikamizda faoliyat ko`rsatayotgan korxona Tashkilotlarning tajribalari shuni ko`rsatadiki, zamonaviy raxbarlarga va menejerlarga ixtiloflarni boshqarish va ularni bashorat qilish yuzasidan yetarli bilim va kunikmalar zarurdir.

Kishilarning qarashlaridagi tafovutlar, u yoki bu vokeani idrok etish xamda ularga baxo berishning mos kelmasligi ko‘pincha tortishuvchi vaziyatlarga olib keladi. Agar, vujudga kelgan vaziyatda Uzaro xarakat katnashchilaridan birortasiga O‘z oldiga kuygan maqsadiga erishishda xavf tugdirsa, u xolda ixtilofli vaziyat kelib chikadi. Ixtiloflar xakida gap ketganda ko‘p odamlar uni xujumkorlik, taxdid, urush-janjal sifatida tasavvur qiladilar va undan kochishga xarakat qiladilar. Lekin xozirgi zamon boshqaruv nazariyasidagi mavjud fikrlarga kura, Tashkilotlarda ixtiloflarning umuman bulmasligi nafakat mumkin emas, balki kerak xam emasdir. CHunki ko‘p xollarda ixtiloflar turli nuktai nazarlarni xisobga olish, kushimcha Axborot olish, bir necha mukobilliklarni kurib chiqish imkonini beradi va natijada kabul qilinadigan qarorlar sifatini oshiradi.

SHuning bilan birga, salbiy ta’sir ko`rsatuvchi ixtiloflar xam mavjuddir. Salbiy ixtiloflar ta’sirida masalalar xal qilinishi kechikadi, guruxlar xamkorligi pasayadi, Tashkilot ichki muxiti yomonlashadi.

Demak,ixtiloflar funksional ya’ni ijobiy natijalar va Tashkilot samaradorligini oshirishga olib keluvchi disfunksional - salbiy okibatlarga olib keladigan bo`lishi mumkin. Ixtilofning urni va mazmuni asosan uning kanchalik samarali boshqarishga bog‘liq. SHu sababli boshqaruvchi ixtiloflarning turlari, ularning sabablari va xal qilish usullarini bilishi zarur.

"Ixtilof" tushunchasi ta’rifining bir kancha turlari mavjud bulib, ulardan ikkitasini quyida keltirib utamiz:

Birinchi ta’rif-klassik ta’rif bulib, 50 yillarda ijtimoiy ixtiloflar bo`yicha Amerika mutaxassisi L. KOZER tomonidan taklif qilingan bulib, keyingi yillarda undan ko‘plab ixtiloflarni ta’riflash uchun foydalanishmokda.

Ikkinchisi- mualliflar F.M. BORODKIN va N.M. KORYAK tomonidan 80 yillarning oxirida ishlab chiqilgan bulib, xozirgi vaqtda keng qo‘llanilmokda.

Ixtilof-kadriyatlar uchun muayyan makom, xokimiyat, resurslar uchun kurash olib borishdan iborat bulib, unda ko‘zda tutilgan maqsad rakibni betaraf qilib quyish, unga zarba berish yoki uni yo‘q qilishdir.(L. KOZER)
8.2.2. Ixtiloflar sabablari,nizo jarayoni modeli.

Ixtilof-bir-biriga qarama-karshi yunaltirlgan maqsadlar, manfaatlar, nuktai-nazarlar, fikrla yoki ikki va undan ortik kishining qarashlarini tuknashuvidan iboratdir. (F. BOROTKIN, N. KORYAK)

Ixtiloflarning quyidagi turlari mavjud:

Antogonistik ixtiloflar, kelishib xal qilinadigan ixtiloflar, ijtimoiy ixtiloflar.

Tashkiliy ixtiloflarning O‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, ular shaxsni faoliyatini Tashkiliy jixatdan tartibga solish: lavozim yuriknomalarini tadbik etish, Tashkilotni boshqarishga doir rasmiy tuzilmalarni joriy qilish va boshqarishning okibati xisoblanadi.

Xissiy yoki shaxsiy ixtiloflar shu narsa bilan ajralib turadiki, ayrim shaxsning kanoatlanmagan manfaatlari darxol atrofdagilar bilan tuknashuvga olib keladi.

Vertikal va gorizontal ixtiloflarning O‘ziga xos xususiyati Uzaro ixtilofli xarakatlar boshlangan paytda muxoliflar ega bulgan xokimiyat xajmidir. Vertikal ixtiloflar yukoridan pastga qarab xokimiyatning taqsimlanishini nazarda tutadi va uning katnashchilari turli boshqaruv pogonasida buladi. Gorizontal ixtiloflar xajm jixatidan bir xil bulgan xokimiyatni yoki iyerarxik darajasi bo`yicha subektlarning Uzaro xarakatini nazarda tutadi. Oshkora ixtiloflar muxoliflarning yakkol ifodalangan tuknashuvini bildiradi.

YAshirin ixtiloflarda muxolif tomonlar ta’sir ko`rsatishning bilvosita usullaridan foydalanadilar.

SHaxsning ichki ixtiloflari kuch-kuvvat jixatidan bir xil, lekin sabablari, extiyojlar, kizikishlari, yunalishi qarama-karshi bulgan shaxs ichidagi tuknashuvlardan iboratdir. Masalan deylik, xodimga- shoshilinch xizmat safarga chiqish kerak, uyda esa O‘zok kutilgan mexmonlari bor yoki ta’mirlash ishlari olib borilmokda. SHaxsning ichki ixtiloflarida inson tugri yechimni tanlashi uchun ko‘p vaqt va kuch sarflaydi xamda xissiy tarangligi ortadi.

Guruxlararo va shaxslararo ixtiloflar guruxlarning yoki shaxslarning Uzaro tuknashuvini bildiradi. Gurux va shaxs o‘rtasidagi ixtilofda bir odam butun guruxga qarama-karshi nuktai-nazarda buladi.

Ixtiloflarni turlarga bo`lish yetarli darajada shartli bulib, xar xil turlar o‘rtasida kat’iy chegara yo‘qdir

Ijobiy okibatlar	Salbiy okibatlar
Ixtilofchi tomonlar o‘rtasidagi keskinlikning yumshatilishi	Ixtiloflarla ishtirok etish uchun katta xisiy va moddiy xaarajatlar.
Muxolif xakida yangi axborot olinishi.	Xodimlarning bushatilishi, jamoada intizomning bushashib ketishi, ijtimoiy psixologik vaziyatning yomonlashuvi.
Dushmanga karshi kurash olib borishda Tashkilot jamoasining jipslashuvi	Engilgan guruxlar, dushman guruxlar degan tasavvurning paydo bo`lishi
o‘zgarishlar va rivojlaishga asos yaratish.	Ishga zarar yetkazgan xolda ixtilofli Uzaro xarakat jarayoni bilan xaddan tashqari maxliyo bo`lish.

Ijobiy okibatlar	Salbiy okibatlar
Xodimlarda buysinuvchan|lik fikrining barxam topishi.	Ixtilofdan keyin xodimlarning bir qismi o‘rtasida xamkorlik darajasining kamayishi.
Muxoliflar imkoniyatini chamalab kurish.	Amaliy munosabatlarni tik lashni murakkabligi

25-chizma. Ixtiloflarning okibatlari.

2. Ixtiloflarning O‘zlari turli-tuman bulganidek, ularni keltirib chiqaruvchi sabablar xam xar xil buladi. Ob’ektiv sabablarni va ularni indivdlar tomonidan idrok etilishini farklash kerak.Ob’ektiv sabablar yetarli darajada shartli bulib, ularni bir necha guruxlar tarzida tasavvur qilish mumkin:

- taqsimlanishi lozim bulagan resurslarning cheklanganligi;

- xatti xarakatlar maqsadi, kadriyatlar, usullar, malaka, ma’lumot darajasidagi farklar;

- topshiriklarning o‘zaro bog‘liqligi, ma’suliyatning notugri taqsimlanishi;

- aloqaning kommunikatsiyalarning yaxshi emasligi. SHu bilan birga obektiv sabablar shaxs yoki guruxning O‘z extiyojlarini amalga oshirishiga xalakit bergan shaxsiy yoki guruxiy manfaatlaarga daxlli bulgan takdirdagina ixtilof sabablari bo`lishi mumkin. SHaxsning javobi (reaktsiyasi) ko‘p jixatdan uning ijtimoiy yetukligi bilan, uning uchun yul quyiladigan xulk-atvor shakli bilan, jamoada kabul qilingan ijtimoiy me’yorlar va koidalar bilan belgilanadi. Bundan tashqari, individning ixtilofda ishtirok etishi quyilgan maqsadlarni O‘zi uchun axamiyatli ekanligi bilan, paydo bulgan tusik ularni amalga oshirishga kanchalik xalakit berishi bilan belgilanadi.

Ixtilofning quyidi keltirilgan shakliga kura ixtilofning belgilarini ifodala mumkin

Ixtilof = Ixtilofli vaziyat + xodisa

Ixtilof belgilar:

- katnashchilar tomonidan ixtilofli sifatida idrok etiladigan vaziyatning mavjudligi;

- ixtilof ob’ektining bulinmasligi, ya’ni katnashuvchilar orasida adolatli bo`lishi mumkin emasligi;

- katnashusvchilarning O‘z maqsadlariga erishish uchun ixtilofli Uzaro xarakatni davom ettirish istagining mavjudligi va boshqalardir.

Ishlab chiqarish va mexnat qili shjarayoni bor ekan, xodimlar o‘rtasida xar-xil ziddiyatlar va ixtiloflar mavjud buladi.

Ixtilofli vaziyatda bulajak ixtilofning extimol tutilgan katnashchilari - sub’ektlar yoki muxoliflar, janjal mavzui yoki ixtilof ob’ekti namoyon buladi.

Ixtilof sub’ektlari - unda katnashuvchilar bulib, ular shaxslar, guruxlar, Tashkilotlar bo`lishi mumkin.

Tomonlardan xar biri nimaga da’vo qilsa, usha narsa ixtilof ob’ekti buladi, bunda katnashuvchilardan biri nimadir qo‘lga kiritgan bulsa, bu narsa boshqa tomonni O‘z maqsadlariga erishish imkoniyatidan butunlayo yoki qisman maxrum etadi.

Ixtilofli vaziyat - yetarli darajada xarakatchan beqaror xolat bulib,Tashkil etuvchi elementlardan biri o‘zgarishi bilan osonlikcha o‘zgarishi mumkin, bunday elementlarga muxoliflarning qarashlari, ob’ekt - muxolif munosabatlari kiradi.

Sub’ektlarning o‘zaro xarakat qilishida xar kimning xulk-atvoriga muxoliflarning rasmiy ba’zan norasmiy makomi, ular ega bulgan xokimiyat darajasi ta’sir ko`rsatadi.

Ixtilofli vaziyat - bu ixtilofning paydo bo`lish shartidir. Bunday vaziyatning ixtilofga aylanishi, kuchayishi uchun tashqi ta’sir, turtki yoki biror vokea sodir bo`lishi lozim. Lekin bu xolatda vaziyatni ixtilofga aylantirish sub’ektlarning ixtilofli vaziyatga va turtki buladigan vokeaga javob munosabati(reaktsiyasi)ga bog‘liq.

birinchi navbatda uning xissiy barqarorligiga, ixtilof ob’ekti(mavzui)ning kadrlilik (zarurlik) darajasiga va sub’ektdan talab qilinadigan xatti xarakatlarga bog‘liq. Ayrim xollarda individning vaziyatini idrok etishi xakikiy axvoldan yirok bo`lishi mumkin, lekin insonning vaziyatga bulgan javobi uning idrok etishidan kelib chikib xosil buladi, bu xolat ixtiloflarni xal etishni jiddiy ravishda qiyinlashtiradi.

3. Ixtiloflarning boshqarish jarayoni ko‘pgina omillarga bog‘liq bulib, ularning ba’zilari boshqaruvchi ta’siriga yaxshi mos kelmaydi. Masalan, shvaxsning qarashlari, individning, guruxlarning baxonalari va extiyojlari.

Ixtiloflarni xal qilish - Ixtilofni vujudga keltirgan sabablarni tulik yoki qisman barxam toptirish, yoki muxolif tomonlar maqsadlarining o‘zgarishidir.

Ixtiloflarni boshqarish - ixtiloflarni vujudga keltirgan sabablarga barxam berish (kamaytirish) soxasida aniq maqsadli ta’sir ko`rsatish yoki ixtilof katnashchilari xulk-atvorini o‘zgartirishga qaratilgan ta’sir ko`rsatishdir.

Nizolarni boshqarishning ko‘p usullari mvajud bulib, ularni yiriklashtirib bir necha guruxlarga ajratish mumkin.Bunda xar bir gurux O‘zining tatbik etilish soxalariga ega:

- shaxsga doir ichki usullar, ya’ni aloxida shaxsga ta’sir ko`rsatish usullari;

- tarkibiy, ya’ni Tashkiliy nizolarni barxam toptirish usullari;

- shaxslararo usullar yoki ixtilofdagi xulk-atvor uslubi;

- munozaralar;

- agressiv javob xarakatlari; bu gurux usullar yukoridagi usullar imkoniyatlari tugagan xolatlarda qo‘llash mumkin.

SHaxsga doir ichki usullar - O‘zining xulk-atvorini tugri Tashkil eta bilishdan, O‘z nuktai nazarini aytishdan, boshqa kishi tomonidan ximoya javobi ko‘rgazmaslikdan iborat.

Tarkibiy usullar, ya’ni vakolatlarning notugri taqsimlanishi, mexnatni Tashkil etish, kabul qilingan ragbatlantirsh tizimi tufayli vujudga keladigan asosiy Tashkiliy ixtiloflarni bartaraf etish usullaridir. Bularga: ishga doir talablarni tushuntirish, muvfiklashtiruvchi va integratsion mexanizmlar, umumTashkiliy maqsadlar, mukofotlash tizimidan foydalanish kiradi.

SHaxslararo usullar. Ixtilofli vaziyat yaratilishida yoki ixtilofning O‘zini avj oldiri shboshlanishida uning katnashchilari O‘zlarining bundan keyingi xulk-atvor shakli va usulini tanlashlari zarur, toki bu xol ularning manfaatlariga eng kamrok darajada ta’sir qilsin.

K.TOMAS va R.QILMEN ixtilofli vaziyatda xulk-atvorning quyidagi asosiy uslubini ajratib utganlar:

- moslashish, yon beruvchanlik;

- bosh tortish;

- karshi kurashish;

- xamkorlik;

- murosaga kelish.

Muzoqaralar muomalaga keng imkoniyat yaratib beradi va shaxs faoliyatining ko‘pgina soxalarini kamrab oladi. Ular ixtiloflarni xal qilish usuli sifatida taktik usullarning majmuidan iborat bulib, qarama- karshi tomonlarning Uzaro makbul yechimga kelishlariga qaratilgan buladi.

Ixtilofli vaziyatni xal qilishga doir umumiy tavsiyalar quyidagilardan iborat bo`lishi mumkin:

1. Ixtilof mavjudligini e’tirof qilish va katnashuvchilarni aniqlash.

2. Muzoqaralar olib borish mumkinligini aniqlash.

3. Muzoqaralar kanday utishini kelishib olish.

4. Ixtilof mavzusini tashuqil etuvchi masalalar doirasini aniqlash.

5. Qarorlar variantlarini ishlab chiqish.

6. Kelishilgan qaror kabul qilish.

7. Kabul qilingan qarorni amalda ruyobga chiqarish.

8.2.3.Nizoli vaziyatlarni va stresslarni

boshqarish usullari.

Nizoli vaziyat - tomonlarning biron-bir xususda qarama-karshi, ziddiyatli nuktai nazari, ziddiyatli maqsadlarga intilish, ularga erishish uchun turli-tuman vositalardan foydalanish, manfaatlar, istaklarning bir-biriga mos kelmasligi va shu kabilardir.

nizo = nizoli vaziyat + xodisa

Nizoning turlari :

0. 
   antagonistik nizolar;
   
1. 
   kelishib xal qilinadigan nizolar;
   
2. 
   Tashkiliy nizolar;
   
3. 
   xissiy yoki shaxsiy nizolar;
   
4. 
   vertikal va gorizontal nizolar;
   
5. 
   oshkora nizolar;
   
6. 
   yashirin nizolar;
   
7. 
   shixsning ichki nizolari;
   

0. 
   guruxlararo va shaxslararo nizolar.
   

0. 
   27 - chizmasi .Nizolar kartasi