Menejment fakulteti menejment fanidan

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI





TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI BO’LIM
MENEJMENT FAKULTETI
MENEJMENT FANIDAN



KURS ISHI

Mavzu: Menejment tamoyillari. Boshqaruv tamoyillarining tarkibi va mohiyati.

Bajardi:Nosirova Maloxat G’ayratjon qizi

Tekshirdi: K. o’q. Bozorova F.

TOSHKENT 2021

Mavzu: Menejment tamoyillari. Boshqaruv tamoyillarining tarkibi va mohiyati.

Reja:
Kirish

1. Menejment va boshqaruv jarayoni haqida tushuncha………………….6b
2. Menejmentning qonun-qoidalari, tamoyillarining boshqaruvdagi ro’li………………………10b
3. Boshqaruv tamoyillarining tarkibi va ularning iqtisodiy tavsifi…………………15b
4. Menejmentning boshqaruv maktablari nomoyandalarining boshqarish tamoyillari…………………23b
5. Ma’muriy buyruqbozlik tizimi va bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatni boshqarish tamoyillarining asosiy jihatlari…………………….30b
Xulosa…………………….35b
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati………………….37b

Kirish
Amaliy natija bilan mustahkamlangan, oʻz mevasi, hosilini berayotgan islohot odamlarning qalbiga, yuragiga tez kirib boradi. Va bunday islohotni, bunday shiddatli jarayonni hech kim, hech qanday kuch, toʻxtata olmaydi.

Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.


Menejment (ingl. management) — boshqarish, tashkil etish) — maxsus boshqarish faoliyati; boshqarish toʻgʻrisidagi fan. M.ning holati ishlab chiqarish samaradorligiga, texnika va texnologiya darajasi hamda ishchi kuchining sifatiga taʼsir koʻrsatadi. M.fanining mazmuni boshqaruv tizimi va boshqaruv obʼyekti orasidagi oʻzaro munosabat boʻlib, uning asosiy vazifasi boshqaruvning zamonaviy usullarini, rahbarlik sanʼati sirlarini oʻrganishdan iborat. Boshqaruv — tanlov, qaror qabul qilish va uning bajarilishini nazorat etish jarayonidir. Uning asosiy maqsadi bozor munosabatlari sharoitida barcha boʻgʻinlarda ishlay oladigan yuqori malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat. M. ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-huquqiy, kibernetika va boshqa fanlar bilan aloqadordir. M. dastavval iqtisodiy nazariya fani bilan yaqindan bogʻliq. U iqtisodiy qonunlarni bilib olishga va ularga mos ravishda boshqarish jarayonida iqtisodiy usullarni qoʻllashga, har bir xodimga va jamoaga taʼsir koʻrsatishga asoslanadi. Bir qancha iqtisodiy fanlar: makroiqtisodiyot, mikroiqtisodiyot, statistika, mehnat iqtisodiyoti kabilar ham M. fani bilan chambarchas bogʻliqsir. Oʻzbekistonda M.ning nazariy asoslari va uning asosiy tamoyillari 14—15-asrlarda Amir Temur davrida shakllana boshlagan. Buyuk sarkarda "Temur tuzuklari" asarida davlat, qoʻshin va boshqalarni boshqarish sanʼati toʻgʻrisida oʻz qarashlarini bayon etib, izohlab bergan. M. fanining nazariy asosini bir necha yuz yillar davomida toʻplangan amaliy tajriba natijalari tashkil etadi, ularni nazariy jihatdan asoslab turli xil konsepsiyalar, nazariy gʻoyalar, ish prinsiplari va uslublari ishlab chiqilgan. Ammo alohida fan sohasi sifatida M. 19-asrga kelib shakllana boshladi. Boshqarish fanining asoschisi — amerikalik muhandis va tadqiqotchi F. Teylor hisoblanadi. Boshqarish tamoyillarini Teylorning zamondoshi fransuz olimi Anri Fay-ol ishlab chiqdi. Korxonada amalga oshirilayotgan barcha operatsiyalarni u olti guruh (texnika, tijorat, moliya, mol-mulk va shaxslarni qoʻriqlash, hisobkitob, maʼmuriy)ga boʻlib, boshqarishni 6-guruhga kiritadi. M. yoki boshqarishning obʼyekti korxona faoliyati, uning subʼyekti esa boshqarish ishini bajaruvchi idoralar va ularning xodimlaridir. M. bilan maxsus tayyorgarlik koʻrgan, boshqarishning qonun-qoidalarini chuqur biladigan malakali mutaxassislar — yollanma boshqaruvchilar — menejerlar shugʻullanadilar. Ular aholining alohida ijtimoiy qatlamini tashkil qiladi. M.ning yuqori (firma strategiyasini ishlab chiqish), oʻrta (ishlab chiqarish, sotish, narx belgilash, mehnatni tashkil qilish), quyi (sex, boʻlim doirasida ishni tashkil qilish, kunlik, haftalik, oylik ish topshiriqlari bajarilishini boshqarish) boʻgʻinlari bor. Shunga muvofiq holda menejerlar oliy martabali, oʻrta toifadagi va quyi toifadagi menejerlarga boʻlinadi.
Ayrim tadqiqotlar M.ni kishilardan nafli samaralar olish sanʼati, deb hisoblaydilar. Mukammal M.ning xos belgilari: faoliyatga, izlanishga tarafdorlik; oddiy tuzilma va kamsonli xodimlar; isteʼmolchiga yaqinlik; unumdorlikni taʼminlashda insonning hal qiluvchi oʻrni; tadbirkorlikni ragʻbatlantiruvchi mustaqil idora qilish huquqi; asosiy faoliyat turiga birlamchi eʼtibor; hammadan koʻra yaxshiroq tanish boʻlgan sohaga kirishish; erkinlik va kuchli nazoratni birgalikda qoʻllash.
Firmalarning M. tizimi umumiy M., funksional M., moliyaviy M., marketing ishi, xodimlar ishini boshqarish, ishlab chiqarish Menejment, ilmiy-texnika ishlarini boshqarish va boshqalarni oʻz ichiga oladi. M. nazariyasi va amaliyoti evolyusiyasi turli xil qarashlarda oʻz ifodasini topdi. Mac, 20-asrning 50—60 yillarida asosiy eʼtibor boshqarishning tashkiliy tuzilishiga qaratilgan boʻlsa, 60—70-yillarda strategik rejalashtirishdan strategik boshqarishga oʻtish davri boʻldi.20-asrning oʻrtalariga kelib M. Oʻzbekistonda tez surʼatlar bilan rivojlandi. 1966 yilda OʻzR FA Kibernetika institutining tashkil qilinishi, akademik V. K. Qobulov boshchiligida olib borilgan nazariy, uslubiy, amaliy i.t. ishlari respublikada M. fanining rivojlanishiga asos boʻldi.20-asr oxiri — 21-asr boshlarida M. Oʻzbekistonda maxsus fan sifatida oliy oʻquv yurtlarida oʻqitila boshladi, M.ga doir tadqiqotlar yoʻlga qoʻyildi, darsliklar yozildi.
Menejment jarayoni mazmuni uning funksiyalarida ko’rinadi. Menejment funksiyasi deganda boshqaruvga doir malum masalani yechishga yo’naltirilgan bir turliy ishlar yig’indisi tushiniladi. Boshqaruv organlari va ijrochilar masulyati boshqarish funksiyasini belgilaydi. Bu vazifalar funksional bo’lim to’g’risidagi nizom va mansabdor boshqaruvchilar uchun ko’rsatmalarda o’z ifodasini topadi. Boshqaruv jarayoning funksional tahlili har bir funksiya uchun ish hajmi asoslarni tashkil etadi, boshqaruvchilar sononi belgilaydi va boshqaruv tizimini loyhalashtiradi.
Boshqaruv organlari asosiy va aniq funksiyalarga bo’linadi. Asosiy funksiya ham ishlab chiqarish jarayonida, ham muomila va noishlabchiqarishda amalga oshiriladi.
Shunday qilib menejment jarayoni qo’yilgan ma’sala yechimiga erishish uchun boshqaruv aparati rahbari va kishilarning kelishilgan holda hamohang faoliyat ko’rsatishdir.

1. 
   Menejment va boshqaruv jarayoni haqida tushuncha
   

Menejment butun boshqaruv tizimining uzluksiz amal qilishi jarayonini ifodalaydi. U mehnat jarayonining barcha xususiyatlariga ega. Umuman menejment jarayonini texnologiya (qanday amalga oshiriladi), tashkil etish (kim va qanday tartibda) nuqtai nazaridan tavsiflash mumkin. Boshqaruv jarayoni mazmunining uch jihatini ajratish mumkin: texnikaviy, ishlab chiqarish, iqtisodiy va ijtimoiy.

- Texnikaviy jihatdan bu mahsulot ishlab chiqarish, metall yoki neft ajratib olishni boshqarish;
- ishlab chiqarishda - bu ishlab chiqarishni tashkil etish jarayoni, ya’ni bo’linma, sex, korxonalar o’zaro ta’sirini boshqarish;
- iqtisodiy jihatdan ishlab chiqarish, ish kuchi va butun iqtisodiy munosabatlar tizimiga rahbarlik qilish;
- ijtimoiy jihatdan - bu mehnat jamoasi ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish, insonni tarbiyalashdir.
Boshqaruv jarayoni texnologiyasi boshqaruv xodimlari tomonidan bajariladigan operatsiya va amallardan iboratdir.
Shunday qilib, menejment jarayoni rahbar va boshqaruv apparatining qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun kishilarning birgalikdagi faoliyatini muvofiqlashtirish bo’yicha maqsadli harakat qilishidir.
U tizimning holatini baholash, uni yaxshilash yo’llarini izlash yoki undagi salbiy xislatlarni bartaraf qilish bilan bog’liq ishlarni tavsiflaydi. Muammo bosqichida tizimning hozirgi holatining uni rivojlantirish maqsadiga nisbatan mavjud qarama-qarshiliklarini aniqlash ko’zda tutiladi. Qaror qabul qilish bosqichi rahbarning amalda tashkiliy faoliyatiga o’tishini ifodalab, qaror qabul qilish bilan boshqariladigan tizimga ta’sir o’tkazila boshlanadi.
Bular axborot olish va qayta ishlash vositalari va an’anaviy orgtexnika vositalaridir. Boshqaruv operatsiyasini amalga oshirish usullari - axborot-tahlil va tashkiliy faoliyatdir. Axborot-tahlil faoliyat axborot yig’ish, saqlash, tarqatish va qayta ishlash; tahlil, hisob, qarorlar variantlarini ishlashdan iborat; tashkiliy faoliyatga - tushuntirish, ishontirish, rag’batlantirish va vazifalarni taqsimlash usullari, faoliyatni nazorat qilish, majburlash va h.zo.lar kiradi. Boshqarish uchun faqat nimani qanday qilishni hal etish emas, balki tashkil etish, qiziqtirish, ishontirish, tushuntirish, nazorat qilish ham zarur. Ayni shu operatsiyalar yig’indisidan rahbarning tashkiliy faoliyati tashkil topadi.
Boshqaruv jarayonini tashkil etishda biznes-reja va ta’minot, moliyalashtirish va biznes-reja; narxni belgilash va kredit berish funksiyalarini bog’lashni ta’minlash, boshqaruv tizimi ayrim unsurlarini (maqsad-usul, maqsad va kadrlar, qarorlar va usullar, usullar va tarkib) muvofiqlashtirish, boshqaruv kadrlarini tayyorlash, fan-texnika yutuqlarini joriy etishni ta’minlash zarur.
Korxonalarga erkinlik va mustaqillik berilishi bilan hal qilinishi lozim bo’lgan boshqaruv jarayonini tashkil etish bilan bog’liq muhim muammo rasman bir-biri bilan bog’liq bo’lmagan boshqaruv tashkilotlari o’rtasidagi gorizontal aloqalarni amalga oshirish bo’lib qoldi (masalan, korxona va mahsulot iste’molchilari, xom ashyo bilan ta’minlovchilar va korxona o’rtasida va h).
Hamma boshqaruvning uzluksiz ishlash jarayoni menejmentdir. Bu boshqaruv apparatining mehnat jarayonidir. Umumiy holda menejmentni quyidagicha tavsiflash mumkin: texnologiya nuqtan-nazaridan (qanday bajariladi), tashkillashtirish (kim tomonidan va qanday tartibda) va mazmunan (aniq nima qilinadi).
Menejment iqtisodiy nuqtai-nazaridan - bu, avvalo, hamma iqtisodiy muammolarni boshqarish tizimsi, insonlarni boshqarish. Menejment ijtimoiy nuqtai-nazaridan - bu, avvalo, mehnat jamoalari ijtimoiy talablarini qondirish, insonni tarbiyalash. Menejment jarayoni texnologiyasi esa boshqaruv apparati xodimlarining bajarayotgan amaliy ishlaridir.

Shunday qilib, menejment jarayoni qo’yilgan masalaga erishish uchun boshqaruv apparati rahbari va odamlarning kelishilgan holda hamohang faoliyat ko’rsatishidir.

Muammolar bosqichida tizimni joriy holatidagi asosiy qarama-qarshiliklar, tizim ishini yaxshilash uchun nimalar qilish kerakligi aniqlanadi. Yechim bosqichi rahbarning amaliy ishlarga o’tish faoliyatidir. Qaror qabul qilinishi bilanoq boshqariluvchi tizimlarga aniq ta’sir ko’rsatiladi, alohida oddiy boshqaruvga oid harakatlar bajariladi.
Boshqaruv jarayoni Ikki hal qiladi vazifalar:
taktik boshqaruv ob'ektining barcha elementlarini o'zaro ta'sir, o'zaro ta'sir, uyg'unlikni saqlash;
strategik Uning rivojlanishi va takomilini sifatli va miqdoriy holatga etkazadi.

Jarayon tavsiflanadi Shaxsiy fazalarning uzluksizligi, tsiklik takrorlanishi (yig'ish, tahlil qilish, saqlash, axborotni boshqarish; ularni ishlab chiqish va qarorlar qabul qilish; ularni boshqarish va boshqaruv harakatlarini kechiktirishda namoyon bo'ladi. U tashkiliy o'z-o'zidan rivojlanadi va takomillashtirildi.

Menejment jarayoni uslubi quyidagilar: axborot-analitik va tashkiliy ishlar.
Axborot-analitik ishlar quyidagilardan iborat: axborotlar yig’ish, tahlil etish, axborotni qayta ishlash va uzatish, boshqaruv qarorlari variantlarini ishlab chiqish, boshqaruv qarorlari variantlariga doir axborotlarni saqlash va boshqalar.
Tashkiliy ishlar quyidagilardan iborat: tushintirish, ishontirish, rag’batlantirish, topshiriqlarni taqsimlash, ijroni nazorat qilish, ta’sir etish va boshqalar.

Boshqaruv ishlari ajratiladi:

maqsadli maqsadlarda (Forticight, faollashtirish, boshqarish);

beton tarkibga (tadqiqot, rejalashtirish);
davrlarda (strategik, taktik, operatsion);
bosqichlarda (maqsadni aniqlash, vaziyatni tahlil qilish, muammoni hal qilish, hal qilinishini hal qilish); yo'l (ichki yoki tashqi tashkilot);
sohalarda (iqtisodiy, ijtimoiy, texnologik);
ob'ektlar (ishlab chiqarish, xodimlar);
amalga oshirish shakllari va usullarida; tashkiliy rolga muvofiq (farqlovchi va integratsiyalash);
ma'lumotlarning o'zgarishi xususiyatiga ko'ra (algoritm va ijodiy yo'naltirilgan stereotiplar);
murakkablik darajasiga muvofiq.
Insonlarni boshqarish nafaqat qarorlar qabul qilish bilan, balki uni bajarilishni nazorat qilishni ham taqozo etadi. Afsuski, ko’p holatlarda hayotimizda menejment jarayoni bajarilishi har taraflama tashkil etilmaydi, uni tashkiliy, mazmunan, texnik tomonlari o’zaro bog’lanmaydi.

2. 
   Menejmentning qonun-qoidalari, tamoyillarining boshqaruvdagi ro’li
   

Menejment jamiyat qonunlari tizimiga asoslanadi. Nazariy jixatdan tushunmay va asoslanmagan holda birorta yirik amaliy masala hal etilishi mumkin emas. Nazariya yangilanishning muhim usulidir. Fan esa voqyelik xaqida ob’yektiv bilimlarni o’rganish va tartibga solishga qaratilgandir. Bilimlarni tartibga solinishi qonunlarda ifodalanadi.

Qonun - falsafiy kategoriya bo’lib, borliq voqyealarning barqaror, takrorlanuvchan aloqasi va munosabatini, xodisalar yuz berishining aniq tartibda bo’lishiga olib keluvchi tomonlarini aks ettiradi. Qonunlarni bilish rivojlanishning ob’yektiv yo’nalishlarini aniqlash, amaliy vazifalarni hal etish imkonini beradi. Shu sababli iqtisodiyotni boshqarish qonunlarni bilash, ularni amalda ustalik bilan qo’llay olishga asoslanishi kerak.
Umumiy falsafiy qonunlar materiya, harakat, makon, zamon, miqdor, sifat, sabab, oqibat, shakl, mazmun kabi kategoriyalar vositasida ifodalanadi. Iqtisodiy nazariya qonunlari iqtisodiy kategoriyalar vositasida (mulk, ishlab chiqarish, talab, taklif, taqsimt, ayirboshlash, qiymat, narx, foyda, tovar, pul, muvozanatlanish) foydalanadi.
Iqtisodiyotni boshqarishda qonunlardan qanchalik to’liq va izchil foydalanilsa, mehnat sarfi shunchalik samarali bo’ladi. Va, aksincha, boshqarish jarayonida iqtisodiy qonunlarni hisobga olmaslik jamiyat uchun kutilmagan, salbiy oqibatlarga olib keladi.
Shu sababli boshqaruv qonunlarini o’rganishda faqat amal qilishni emas, balki boshqaruv jarayonida ongli ravishda qo’llanilishni ham ko’zda tutish lozim. Boshqaruv qonunlaridan ongli ravishda foydalanishning ko’p jixatdan ularni o’rganish bilan bog’liq.
Qonunlar qanchalik chuqur o’rganilsa, ulardan amalda to’g’ri foydalanish imkoniyatlari ortadi. Lekin boshqaruv qonunlarini bilish ularni aniq amaliyotda muvaffaqiyatli qo’llash uchun kafolat bo’lolmaydi. Qonunlarni bilishda nazariya amaliyotdan ajralib qolishi foydasizdir. Demak, qonunlardan foydalanish ularni bilish, tushunish, amalda o’z vaqtida va to’g’ri qo’llay olishga bog’liq ekan. Bu boshqaruv samaradorligini oshirishda hal qiluvchi omildir.
■ mavjud qonunlarni, ularning u yoki bu bosqichda namoyon bo’lish
xususiyatlarini hisobga olgan holda chuqur va har tomonlama bilish;
■ iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish maqsadlarini belgilash va ularni hal etish
yo’llarini aniqlash;
■ xo’jalik yuritishning bozor iqtisodiyoti sharoitida rivojlantirish va unga mos shakl va uslublarini qo’llash.
Tamoyil - bu faoliyat yuritish, xalqning asosiy qoidasi, yetakchi g’oyadir. Ilmiy adabiyotlarda odatda boshqaruv tamoyillari deganda iqtisodiyotga rahbarlik qilishda asoslaniladigan asosiy qoida, yo’l-yo’riq, xulq me’yorlari tushuniladi. Boshqaruv tamoyillari iqtisodiyot qonunlari ta’siri natijasida boshqaruv usullariga bog’liq xodisalar muammolar aks ettiradi. Boshqaruv mexanizmi sxemasini quyidagicha ifodalash mumkin: qonunlar —tamoyillar usullar uslublar Boshqaruv tamoyillari o’zaro bog’liq va birgalikda qo’llanilishi lozim.

Asosiy tamoyillarga quyidagilar kiradi:

1. Boshqaruvda yakkaboshchilik va kollegiyalik tamoyili. Yakkaboshchilik tamoyili bevosita ishlab chiqarishda ishlab chiqarish personali a’zolarining yagona rahbar buyruqlariga qat’iy bo’ysunushini talab qiladi. Yuqori darajadagi rahbar quyi bo’g’in rahbari vakolatiga kiruvchi masalalarni hal etmasligi lozim. Bu tamoyilni amalga oshirishning asosiy sharti har bir ijrochining huquq, burch, majburiyatlarini qat’iy belgilab qo’yishdir. Yagona boshchilik kollegiallik, qabul qilinadigan qarorlar oshkaraligi bilan qo’shib olib borilishi kerak. Kollegiallik intizom, rahbar, yagona shaxs irodasigaso’zsiz bo’ysunush bilan birga amalga oshishi kerak. Demokratiya, oshkoralik har bir kishiga o’z fuqarolik qarashlarini namoyon qilish, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va qabul qilishda faol qatnashish uchun imkon yaratadi.
2. Ilmiylik tamoyili. Boshqaruv tamoyillari orasida valyutarizmni inkor qiluvchi har bir rahbar iqtisodiy qonunlar, jamiyat rivojlanishining ob’yektiv yo’nalishlari, bu sohada milliy va chet el tajribasini qo’llashini taqozo qiluvchi o’rin egallaydi.
3. Rejalilik tamoyili. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishni rejali boshqarish - biznes va trategik rejasini tuzish - iqtisodiy siyosatlarni amalga oshirishning muhim shartidir. Bu tamoyil ishlab chiqarish rivojlanishining uzoq muddatga mo’lj allangan yo’nalishlari, sur’atlari va nisbatlarini, sur’atlari va nisbatlarini belgilashni ifodalaydi. Ishlab chiqarishni rejalashtirish boshqarishning asosiy vazifalaridan biridir. U iqtisodiy qonun, ishlab chiqarishning xozirgi xolatini ilmiy taxlil etish, ehtiyotlarni istiqbolini aniqlash texnikaviy va tashkiliy qarorlarni zabul qilish asosida amlaga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida strategik rejalashtirish - u yoki bu tarmoq rivojlanishining maqbul nisbatlarini, eng muhimi resurslardan samarali foydalanish yo’llarini belgilovchi iqtisodiy rivojlanish parametrlarini aniqlash muhim axamiyatga ega bo’ladi.
4. Boshqaruv shakl va usullarini takomillashtirib borish tamoyili. Bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruvning uch shakli mavjud: xususiy, jamoa, davlat boshqaruvi. Boshqaruvning xususiy shaklida mulkdor yakka o’zi qaror qabul qiladi va butun ish uchun javobgar bo’ladi. Boshqaruv xususiy shaklining ijobiy tomoni mulk egasi ishlar borishini o’zi to’liq nazorat qilish imkoniyatiga egaligi kamchiligini esasarsoyaning uncha katta bo’lmasligi va bir kishi boshqaruvning turli vazifalarini bajarishiga majburlidir. Mulkdor boshqaruvning barcha vazifalarini amalga oshirishi: rejalashtirish, tashkil etish, rag’batlantirish, yo’qatosh zarar va boshqalarga shaxsan bo’lishdadir. Kuchli raqobat sharoitida mulkdor sinmasligi uchun doimo o’z bilimlarini ko’paytirib, boshqaruv usullarini takomillashtirib, ya’ni ishchilarga ta’sir etish yo’llarini bozorda mavjud xolatga mos ravishda o’zgartirib borishi kerak.
Boshqaruvning jamoa shaklida ikki yoki undan ko’p jismoniy va huquqiy shaxslar boshqaruv qarorlarini birgalikda qabul qiladilar va korxona yoki aksionerlar jamiyati faoliyati uchun javobgar bo’ladilar. Sherikchilik nisbatan malakali boshqaruv qarorlarini qabul qilish, boshqaruvning xususiy shakli kamchiliklarini bartaraf etishga imkon yaratadi. Boshqaruvning jamoa shaklining afzalligi sheriklar aksiya sotish yo’li bilan qo’shimcha sarmoya jalb qilish imkoniyatiga ega bo’lishidadir. Boshqaruvning jamoa shakli direktorlar kengashi tomonidan amalga oshirilib, u asosiy boshqaruv siyosatini va boshqaruvning majud vaziyatga mos iqtisodiy, tashkiliy-boshqaruvchilik, ijtimoiypsixologik, huquqiy usullarini tanlaydilar. Boshqaruvning jamoa shaklining asosiy kamchiligi barcha sheriklar - aksiya egalari boshqaruvda va korxona faoliyatini nazorat qilishda qatnasha olmaydi. Uning yana bir kamchiligi - korporasiya, aksionerlar jamiyati yoki korxona aksionerlaridan «ikki yoqlama» soliq olinishidir, chunki korxona foydadan. Aksionerlar esa qo’shimcha ravishda dividentdan soliq to’laydilar. Davlat boshqaruv shakli davlat yoki maxalliy mulk bo’lgan korxonalarda amalga oshiriladi. Davlat bu korxonalar faoliyati uchun to’liq javob beradi.
5. Kadrlar tanlash va joylashtirish tamoyili. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo’yish tamoyili mahim ahamiyat kasb etadi. Bozor munosabatlari boshqaruv kadrlariga qat’iy talablar qo’yadi, ularning ishbilarmonlik sifatlari, ishlab chiqarish oldida turgan masalalarni belgilaydi.
6. Agentlar mustaqillik va erkinligi tamoyili. Bozorda agentlar faoliyati iqtisodiy javobgarlik bilan birgalikda amalga oshishi kerak.
7. Shaxsiy tashabbus tamoyili. Bozorda ishbilarmon, omilkor, shaxsiy foyda uchun harakat qiluvchi, tadbirkor kishilar faoliyat yuritishi kerak.
8. Javobgarlik va tavakkalchilik tamoyili. Tadbirkor o’z faoliyati uchun javobgar bo’lishi, bunda ma’lum tavakkalchilik ham hisobga olinishi, ya’ni tadbirkorning o’z huquq va majburiyatlari bo’lishi kerak.
Qonun va prinsiplarda menejmentning ob’yekti va sub’yekti o’rtasidagi ob’yektiv, muhim, takrorlanadigan, nisbiy, turg’un, aniq, muayyanlik va mohiyat bilan umumiy bog’lanish va aloqadorlik o’z ifodasini topadi. Bu umumiy bog’lanish va aloqadorliklar ma’lum shart-sharoitlarda voqyealar rivojining yo’nalishi va xususiyatini belgilab beradi. Bundan ko’rinib turibdiki, menejmentning qonun-qoidalari va tamoyillari faqat hamma uchun majburiy bo’lgan me’yor, qoida, rasm-rusum, moyilliklar orqali ta’riflanishi va ifodalanishi mumkin.

3. 
   Boshqaruv tamoyillarining tarkibi va ularning iqtisodiy tavsifi.
   

Tamoyil - bu faoliyat yuritish, xalqning asosiy koidasi, yetakchi g’oyadir. Ilmiy adabiyotlarda odatda boshqaruv tamoyillari deganda iqtisodiyotga raxbarlik qilishda asoslaniladigan asosiy koida, yo’l-yurik, xulk meyorlari tushuniladi. Boshqaruv tamoyillari iqtisodiyot qonunlari ta’siri natijasida boshqaruv usullariga bog’liq xodisalar moxiyatini aks ettiradi. Boshqaruv mexanizmi sxemasini quyidagicha ifodalash mumkin:

qonunlar tamoyillar usullar uslublar.
Boshqaruv tamoyillari o’zaro bog’liq va birgalikda qo’llanilishi lozim.
Asosiy tamoyillarga quyidagilar kiradi:
1. Boshqaruvda yakkaboshchilik va kollegiyalik tamoyili. Yakkaboshchilik tamoyili bevosita ishlab chiqarishda ishlab chiqarish personali a’zolarining yagona raxbar buyruqlariga kat’iy buysunushini talab kiladi. Yuqori darajadagi raxbar quyi bo’g’in raxbari vakolatiga kiruvchi masalalarni xal etmasligi lozim. Bu tamoyilni amalga oshirishning asosiy sharti xar bir ijrochining xuquq, burch, majburiyatlarini kat’iy belgilab quyishdir. Yagona boshchilik kollegiallik, qabul qilinadigan qarorlar oshqaraligi bilan kushib olib borilishi kerak. Kollegiallik intizom, raxbar, yagona shaxs irodasigaso’zsiz buysunush bilan birga amalga oshishi kerak. Demoqratiya, oshqoralik xar bir kishiga o’z fukarolik karashlarini namoyon qilish, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va qabul qilishda faol katnashish uchun imkon yaratadi.
2. Ilmiylik tamoyili.Boshqaruv tamoyillari orasida valyutarizmni inkor qiluvchi xar bir raxbar iqtisodiy qonunlar, jamiyat rivojlanishining obyektiv yunalishlari, bu soxada milliy va chet el tajribasini qo’llashini takozo qiluvchi o’rin egallaydi.
3. Rejalilik tamoyili.Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishni rejali boshqarish - biznes va trategik rejasini to’zish - iqtisodiy siyosatlarni amalga
oshirishning muxim shartidir. Bu tamoyil ishlab chiqarish rivojlanishining o’zok muddatga muljallangan yunalishlari, sur’atlari va nisbatlarini, sur’atlari va nisbatlarini belgilashni ifodalaydi.
Ishlab chiqarishni rejalashtirish boshqarishning asosiy vazifalaridan biridir. U iqtisodiy qonun, ishlab chiqarishning xozirgi xolatini ilmiy taxlil etish, extiyojlarni istikbolini aniqlash texnikaviy va tashkiliy qarorlarni zabul qilish asosida amlaga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida strategik rejalashtirish - u yoki bu tarmoq rivojlanishining maqbul nisbatlarini, eng muximi resurslardan samarali foydalanish yo’llarini belgilovchi iqtisodiy rivojlanish parametrlarini aniqlash muxim ahamiyatiiyatga ega bo’ladi.

4. 
   Boshqaruv shakl va usullarini takomillashtirib borish tamoyili. Bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruvning uch shakli mavjud: xususiy, jamoa, davlat boshqaruvi. Boshqaruvning xususiy shaklida mulkdor yakka o’zi qaror qabul kiladi va butun ish uchun javobgar bo’ladi. Boshqaruv xususiy shaklining ijobiy tomoni mulk egasi ishlar borishini o’zi tulik nazorat qilish imkoniyatiga egaligi kamchiligini esasarsoyaning uncha katta bulmasligi va bir kishi boshqaruvning turli vazifalarini bajarishiga majburlidir. Mulkdor boshqaruvning barcha vazifalarini amalga oshirishi: rejalashtirish, tashkil etish, ragbatlantirish, yukatosh zarar va boshqalarga shaxsan bo’lishdadir. Kuchli rakobat sharoitida mulkdor sinmasligi uchun doimo o’z bilimlarini ko’paytirib, boshqaruv usullarini takomillashtirib, ya’ni ishchilarga ta’sir etish yo’llarini bozorda mavjud xolatga mos ravishda o’zgartirib borishi kerak.
   

Boshqaruvning jamoa shaklida ikki yoki undan ko’p jismoniy va xuquqiy shaxslar boshqaruv qarorlarini birgalikda qabul kiladilar va korxona yoki aksionerlar jamiyati faoliyati uchun javobgar bo’ladilar. Sherikchilik nisbatan malakali boshqaruv qarorlarini qabul qilish, boshqaruvning xususiy shakli kamchiliklarini bartaraf etishga imkon yaratadi. Boshqaruvning jamoa shaklining afzalligi sheriklar aksiya sotish yo’li bilan qo’shimcha sarmoya jalb qilish imkoniyatiga ega bo’lishidadir. Boshqaruvning jamoa shakli direqtorlar kengashi tomonidan amalga oshirilib, u asosiy boshqaruv siyosatini va boshqaruvning majud vaziyatga mos iqtisodiy, tashkiliy-boshqaruvchilik, ijtimoiy-psixologik, xuquqiy usullarini tanlaydilar. Boshqaruvning jamoa shaklining asosiy kamchiligi barcha sheriklar - aksiya egalari boshqaruvda va korxona faoliyatini nazorat qilishda katnasha olmaydi. Uning yana bir kamchiligi - korporasiya, aksionerlar jamiyati yoki korxona aksionerlaridan «ikki yoklama» solik olinishidir, chunki korxona foydadan. Aksionerlar esa qo’shimcha ravishda dividentdan solik tulaydilar.
Davlat boshqaruv shakli davlat yoki maxalliy mulk bo’lgan korxonalarda amalga oshiriladi. Davlat bu korxonalar faoliyati uchun tulik javob beradi.
5. Qadrlar tanlash va joylashtirish tamoyili. Bozor iqtisodiyoti sharoitida qadrlarni tanlash va joy-jiyiga quyish tamoyili maxim ahamiyatiiyat kasb etadi. Bozor munosabatlari boshqaruv qadrlariga kat’iy talablar kuyadi, ularning ishbilarmonlik sifatlari, ishlab chiqarish oldida turgan masalalarni belgilaydi.
6. Agentlar mustaqillik va erkinligi tamoyili. Bozorda agentlar faoliyati iqtisodiy javobgarlik bilan birgalikda amalga oshishi kerak.
7. Shaxsiy tashabbus tamoyili. Bozorda ishbilarmon, omilkor, shaxsiy foyda uchun xarakat qiluvchi, tadbirkor kishilar faoliyat yuritishi kerak.
8. Javobgarlik va tavakkalchilik tamoyili. Tadbirkor o’z faoliyati uchun javobgar bo’lishi, bunda ma’lum tavakkalchilik xam xisobga olinishi, ya’ni tadbirkorning o’z xuquq va majburiyatlari bo’lishi kerak.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruvning uch shakli mavjud: xususiy, jamoa, davlat boshqaruvi. Boshqaruvning xususiy shaklida mulkdor yakka o’zi qaror qabul kiladi va butun ish uchun javobgar bo’ladi. Boshqaruv xususiy shaklining ijobiy tomoni mulk egasi ishlar borishini o’zi tulik nazorat qilish imkoniyatiga egaligi kamchiligini esasarsoyaning uncha katta bulmasligi va bir kishi boshqaruvning turli vazifalarini bajarishiga majburlidir. Mulkdor boshqaruvning barcha vazifalarini amalga oshirishi: rejalashtirish, tashkil etish, ragbatlantirish, yukatosh zarar va boshqalarga shaxsan bo’lishdadir. Kuchli rakobat sharoitida mulkdor sinmasligi uchun doimo o’z bilimlarini ko’paytirib, boshqaruv usullarini takomillashtirib, ya’ni ishchilarga ta’sir etish yo’llarini bozorda mavjud xolatga mos ravishda o’zgartirib borishi kerak.

Boshqaruvning jamoa shaklida ikki yoki undan ko’p jismoniy va xuquqiy shaxslar boshqaruv qarorlarini birgalikda qabul kiladilar va korxona yoki aksionerlar jamiyati faoliyati uchun javobgar bo’ladilar. Sherikchilik nisbatan malakali boshqaruv qarorlarini qabul qilish, boshqaruvning xususiy shakli kamchiliklarini bartaraf etishga imkon yaratadi. Boshqaruvning jamoa shaklining afzalligi sheriklar aksiya sotish yo’li bilan qo’shimcha sarmoya jalb qilish imkoniyatiga ega bo’lishidadir. Boshqaruvning jamoa shakli direqtorlar kengashi tomonidan amalga oshirilib, u asosiy boshqaruv siyosatini va boshqaruvning majud vaziyatga mos iqtisodiy, tashkiliy-boshqaruvchilik, ijtimoiy-psixologik, xuquqiy usullarini tanlaydilar. Boshqaruvning jamoa shaklining asosiy kamchiligi barcha sheriklar - aksiya egalari boshqaruvda va korxona faoliyatini nazorat qilishda katnasha olmaydi. Uning yana bir kamchiligi - korporasiya, aksionerlar jamiyati yoki korxona aksionerlaridan «ikki yoklama» soliq olinishidir, chunki korxona foydadan. Aksionerlar esa qo’shimcha ravishda dividentdan soliq to’laydilar.
Davlat boshqaruv shakli davlat yoki maxalliy mulk bo’lgan korxonalarda amalga oshiriladi. Davlat bu korxonalar faoliyati uchun to’liq javob beradi.

Hamma boshqaruvning uzluksiz ishlash jarayoni menejmentdir. Bu boshqaruv aparatining mehnat jarayonidir. Menejment iqtisodiy nuqtayi nazardan -bu, avvalo, hamma iqtisodiy muamolarni, shu jumladan mehnat jarayoni kishilarni boshqarish sistemasidir. Menejment ijtimoiy nuqtaiy nazardan -bu avvalo mehnat jamolarida insonlarni tarbiyalsh, ish bilan taminlash umuman ijtimiy talablarni qondirishdir. Menjment jarayoni texnalogiyasi esa boshqaruv aparati hodimlarining bajarayotgan amaliy ishlaridir.

Shunday qilib menejment jarayoni qo’yilgan ma’sala yechimiga erishish uchun boshqaruv aparati rahbari va kishilarning kelishilgan holda hamohang faoliyat ko’rsatishdir.

Men ejment

Xolad

Muammo Yechim

Ko’rsatilgan ketma-ketlik bilan boshqaruv faoliyati bajariladi. Har qanday faoliyat maqsadliy boshqaruvga yo’naltirilgan bo’lishi kerak, zero boshqarish maqsadga erishish uchun amalga oshiriladi. Menejmentning navbatdagi bosqichi holatlarni tahlil etish deyiladi. Bu bosqichda ishlar majmuyi, sistema holatini boshqarish, uni takominlashtirish yo’lari, ishga halaqit beruvchi elementlardan qutilish choralari ko’riladi. Muamolar bosqichida sistemaning horijiy holatidagi asosiy qarama qarshiliklar, sistema ishini yaxshilash uchun nimalar qilish kerakligi aniqlanadi. Yechim bosqichi rahbarning amaliy ishlariga o’tish faoliyatidir. Qaror qabul qilinishi bilanoq boshqaruvchi sistemalarga aniq tasis ko’rsatiladi, alohida oddiy boshqaruvga oid harakatlar bajariladi.Menejment jarayoni uslugi quyidagilar: Axborot - analatik va tashkiliy ishlar.Axborot – analatik ishlar quydagilardan iborat: Axborotlar yig’ish, tahlil etish, axborotni qayta ishlash va uzatish, boshqaruv qarorlari varyantlariga doir axborotlarni saqlash va boshqalar.Tashkily ishlar quydagilardan iborat: Tushuntirish, ishontirish, rag’barlantirish topshiriqlarni taqsimlash, ijroni nazorat qilish, tasis etish vaboshqalar.Insonlar mehnat faoliyatini boshqarish nafaqat qarorlar qabul qilish bilan balki uni bajarilishi suratini ham nazorat qilishni ham taqazo etadi. Afsuskiy pul holatlarda hayotimizda menejment jarayoni bajarilishi har taraflama tashkil etilmaydi, uni tashkiliy mazmunan , texnik tomonlari o’zaro bog’lanmaydi.

Ular quydagilar:

A)Marketing; G) Muvofiqlashtirish;

B)Rejalashtirish; D)Rag’barlantirish;

V) tashkil etish; E) Hisob va nazorat;

A) Marketing – bu inson ehtiyoji va talablarni taminlash va foyda olish maqsadida bozor bilan amalga oshiriladigan tovarlar sotilishini taminlash, ayriboshlashni tezlashtirishga qaratilgan faoliyat. Masalan, asosiy tovarni qayta ishlash, bozorni tahlil etish, komunikatsiyani yo’lga qo’yish, taqsimlashni tashkil etish, baholarni belgilash servis hizmatini rivojlantirish. Bular boshqaruv funksiyalariga tasir etadi.

B) Rejalashtirish –bu ijodiy loyhalashtirish istiqbolini, iqtisodiy sistemani belgilash. Rejalashtirish barcha ho’jalik subyektlari strategiyasida o’z aksini topadi.

D) Tashkil etish - bu tеxnik, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa boshqarish sistemalarini tartibga keltirish. Menejmentni tashkil etish, avvalo, eng maqbul tashkiliy tuzilmalar qurish, moddiy mehmat, molyaviy resurslardan samaraliy foyadalanish, boshqarish tizimlari orasidagi munosabatlarni yuritish.

E) Muvofiqlashtirish – texnik, iqtisodiy, ijtimoiy masalalarni birga hal etishda barcha boshqaruv funksiyalarining kelishishi. Bunda o’zaro aloqa o’rnatiladi, amaldagi meyor va meyoriy hujjatlardan chetlanilsa, ogohlantiradi.

F) Rag’batlantirish - bu inson omilini -demokratiya asosida faollashtirish, uning manfaatlari yo’lida g’amho’rlik qilishni boshqarish.

G) Hisob va nazorat – bu boshqariluvchi sistema holatini nazorat va hisobga olish, ishini bir meyorda taminlashdi boshqarish.

Menejment bozor xujalik tizimining rivojlanish konunlari bilan tartibga solinadi va uzgaradigan bozor sharoitlariga korxonaning ishlab chikarish-sotish faoliyatining moslashishiga karatilgan. Boshkarishga jarayon sifatida yondashish uni bir tizim deb xisoblash kerakligini bildiradi. Unda korxona maksadlariga erishishga karatilgan ish, bir marotabalik xarakat emas, balki boshkarish funksiyalarini shakllantiradigan uzaro boglik uzluksiz ish xarakatlar seriyasi kabi karaladi. Bular – rejalashtirish, tashkil kilish, motivatsiya, raxbarlik, muvofiklashtirish, nazorat, kommunikatsiya, tadkikot, baxolash, karor kabul kilish, personalni tanlash, vakillik, kelishuvlar olib borish, shartnomalar tuzish. Bularning xammasini korxona raxbari tulik bajara bilishi kerak.

Boshkaruv funksiyalari kup sonli bulishiga karamay, ularni asosiy bir nechta guruxga tuplash mumkin. Ular rejalashtirish, tashkil etish, motivatsiya, nazorat va muvofiklashtirish.
Rejalashtirish – bu istikbolni ijodiy belgilash bulib, unda faoliyat maksadlari, uni amalga oshirish uchun zarur bulgan vositalar aniklanadi, ma’lum sharoitlarda eng samarali xisoblangan uslublar ishlab chikiladi. Rejalashtirish barcha xujalik strukturalari strategiyasida uz aksini topadi va korxonaning butun ishi kelajakni bashorat etish va strategik rejalar asosida ta’minlanadi.
Tashkil etish – bu texnik, iktisodiy, ijtimoiy va shu kabi boshkarish tizimlarini tashkil etishni bildiradi. Uning vazifasi, avvalo, eng makbul tashkiliy tuzilma kurish, moddiy, mexnat, moliyaviy resurslardan samarali foydalanish, boshkarish tizimlari orasidagi munosabatlarni uyushtirishdir.
Motivatsiya – ishlovchilarni keng demokratik asosida faollashtirish, ularni kuzlangan maksadlarga erishish uchun samarali mexnat kilishga undash va jalb kilish maksadlariga ega. Buning uchun ishlovchilarni turli xil moddiy va ma’naviy ragbatlantirishlar joriy etiladi, ijodiy potensialni namoyon etish va ishlovchilarning saviyasini rivojlantirish uchun sharoitlar yaratiladi.
Nazorat funksiyasining vazifasi ish natijalarini mikdoriy va sifat jixatdan baxolash va xisobga olishdir. Uning asosiy dastaklari – kuzatish, firma xamma soxalarini tekshirish, xisob va taxlil. Nazorat teskari aloka elementi sifatida
namoyon buladi. Nazorat ma’lumotlari asosida kabul kilingan karorlarga, rejalarga, norma va normativlarga tuzatishlar kiritiladi.
Muvofiklashtirish – xarakatlarning uzluksizligini ta’minlovchi menejmentning muxim funksiyasi. Muvofiklashtirishning maksadi – tashkilotning xamma pogonalari urtasida optimal alokalarni (kommunikatsiya) urnatish vositasida xamma bulimlarning muvofik ishlashini ta’minlash. Bunda intervyu, xisobotlar, majlislar, kompyuter alokalari, radio va televideniye vositalari keng mikyosda foydalaniladi. Turli aloka shakllari yordamida bulinmalar urtasida xamkorlik ta’minlanadi, resurslarni manyovrlash amalga oshiriladi, menejmentning xamma funksiyalarining, xamda raxbarlar xarakatining birligi va muvofiqligi erishiladi.
Boshqarishni uzluksiz uzaro bogliq boshqarish funksiyalari to’plami sifatida qarash jarayonli yondashishga taaluqli.

4. Menejmentning boshqaruv maktablari nomoyandalarining boshqarish tamoyillari.