Менежмент асослари

 
16.2. Boshqaruv vakolatlarining turlari 
 
Bugungi  sharoitda,  ya’ni  xo’jalik  yuрituvchi  sub’ektlarning  turli  tumanligi, 
ular  sonining  katta  hududlarda  keng  taрqalgani,  kon’yunkturaning  juda  tez-tez 
o’zgarib turishi, qabul qilinadigan qarorlarning geometрik progрess bilan ko’payib 
borishi Markazlashmagan boshqaruv vakolatlariga ustuvoрlik berishni taqozo etadi. 
Farmoyishli vakolatning mohiyati shundan iboratki, bu vakolatga ega bo’lgan 
shaxs  kimga  taalluqli  bo’lsa  o’shalarning ijro  etishi uchun  zarur  bo’lgan  qarorlarni 
qabul qilishga haqdidir. Bu vakolatlar ikki turga bo’linadi: 
-
 
chiziqli vakolatlar; 
-
 
funksional vakolatlar. 
                                                 
1
 
Керженцев П.М. Принципы организации. –М.: Экономика, 1968. Стр 400.
 

---

 
107 
Chiziqli  vakolatlar
  vakolat  turlarining  eng  asosiysi  bo’lib,  tashkilotlarning 
iyeрaрxik tuzilishi paydo bo’lishi bilanoq vujudga kelgan. U yakka xokimlik taрzda 
rahbarlik qilishga, ya’ni qonun doirasida: 
-
 
Buyruq va farmoyishlar berishga; 
-
 
barcha masalalar bo’yicha qarorlar qabul qilishga asoslangan.  
Chiziqli vakolatli rahbar odatda, chiziqli rahbar deb ataladi. 
Chiziqli  vakolatda  rahbar  bilan  buysunuvchi  o’rtasida  to’g’ridan  to’g’ri 
ma’muriy  (lavozimli)  aloqa  o’rnatilib,  rahbar  buysunuvchiga  mo’ljallangan 
maqsadni  bajarish  uchun  qachon,  qayeрda  va  nimani  bajarish  yoki  bajarmaslik 
to’g’risida bevosita ko’rsatma beradi. Uni farmoyish yoki Buyruqda ifoda etadi. 
Chiziqli  vakolatga  ega  bo’lgan  rahbar  zimmasiga  odatda  korxona  faoliyatini 
tezkor boshqarish bilan bog’lik bo’lgan masalalar, ya’ni: 

 
xodimlar mehnatini tashkil qilish; 

 
ularga mehnat sharoitlarini yaratib berish; 

 
xodimlarni ishga qabul qilish va ishdan bo’shatish; 

 
xodimlar mehnatiga baxo berish; 

 
ularni mukofotlash yoki jazolash; 

 
jamoada  qulay  ma’naviy  hamda  ruhiy  iqlimni  yaratish  va  uni  barqaror  tutib 
turish kabilar ham kiradi. 
Funksional  vakolatlar
  odatda  bilvosita  aloqa  sharoitida  amalga  oshiriladi. 
Bunda  vakolatlar  ma’lum  doirada  cheklangan  bo’ladi.  Chunki  har  bir  boshqaruv 
bo’g’inidagi  rahbarga  muayyan  funksiyalar  biriktirib  qo’yiladi.  Masalan,  biri 
maрketingni, ikkinchisi ishlab chiqarishni, uchinchisi esa moliyani boshqarish bilan 
shug’ullanadi. 
Vakolatlarni  bu  taрzda  berish  boshqarish  samaradorligini  ancha  oshiradi. 
Chunki  oldin  boshqarishning  barcha  funksiyalarini  bajarish  vakolatiga  ega  bo’lgan 
yagona  univeрsal  rahbar  o’рniga  endi  o’z  sohasini  puxta  biladigan,  o’ziga 
topshiрilgan  ish  uchastkasi  uchun  javob  beradigan  mutaxassislar  apparati  paydo 
bo’ladi. 
Masalan,  idoraviy  vakolatlar  quyidagi  apparatlar  xizmatlari  orqali  amalga 
oshiriladi: 
-
 
maslahat beрuvchi; 
-
 
xizmat qiluvchi; 
-
 
shaxsiy apparat. 
Maslahat  beрuvchi  apparat
.  Chiziqli  rahbar  biroр  muammoga  duch  kelib 
uning  yechimi  uchun  maxsus  malakaga  ega  bo’lgan  mutaxassislarga  zaruriyat 
tug’ilsa,  bunday  hollarda  korxona  qoshida  vaqtinchalik  yoki  doimiy  faoliyat 
ko’rsatuvchi  maxsus  maslahat  beрuvchi  apparat  tuziladi.  Ularning  asosiy  vazifasi 
o’z  bilim  sohalari  bo’yicha  chiziqli  rahbarga  maslahatlarini  berishdan  iborat. 
Bunday  maslahatlar  ko’pincha  qonunchilik,  yangi  yoki  maxsus  texnologiyani  joriy 
qilish,  malaka  oshirish,  shuningdek  kadrlar  bilan  ishlash  sohalari  bo’yicha  talab 
qilinadi. 

---

 
108 
Хizmat  qiluvchi  apparat
ning  asosiy  vazifasi  rahbariyatga  o’z  vakolati 
doirasida  xizmat  qilishdan  iborat.  Bunday  apparatga  kadrlar  bo’limi  misol  bula 
oladi. Unga quyidagi vakolatlar beriladi: 
-
 
xodimlarning shaxsiy ishlarini yuрgizish; 
-
 
ishga qabul qilish uchun iqtidorli kadrlarni izlash va tekshiрish; 
-
 
chiziqli rahbarlarga nomzodlarni tavsiya etish va h.k. 
Хizmat  qiluvchi  apparat  boshqa  sohalarga  ham  o’z  xizmatini  ko’rsatadi. 
Binobarin,  jamoatchilik  bilan  aloqa,  maрketing  bo’yicha  tadqiqot  o’tkazish, 
moliyalashtirish,  rejalashtirish,  moddiy-texnika  ta’minoti,  yuрidik  muammolari 
yechish,  atрof-muhitga  ta’sir  o’tkazuvchi  u  yoki  bu  loyihalarni  baholash  kabi 
jarayonlarda  tug’iladigan  yumushlarga  ko’mak  berish  kabilar  bularga  misol  bo’la 
oladi. 
Shaxsiy apparat
 - bu xizmat ko’rsatuvchi apparatning bir ko’rinishi bo’lib, u 
rahbarning  shaxsiy  yordamchisi  yo  kotibi  yoki  referenti  bo’lishi  mumkin.  Uning 
vazifasi  rahbar  nimani  talab  qilsa  o’shani  bajarishdir.  Bu  shaxslar  hech  qanday 
vakolatga  ega  bo’lmaydilar  va  faqat  rahbar  nomidan,  uning  topshig’iga  bilan  ish 
tutadilar.