Менежмент асослари

Тuzuvchilar:        i.f.d. prof. Ulashev I.O., katta o’qit. Atamuradov Sh.A. 
  
Тaqrizchilar:
  
I.f.n., dots. Ashurova N.B., NDKI dotsenti,
 
 
 
 
I.f.n. dots. Murodova N.Q., NDPI kafedra mudiri
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
©
 
―Iqtisodiyot va menejment‖ kafedrasi. –Navoiy: NDKI, 2013
. 

---

 
4 
1-mavzu: “IQТISODIYoТ VA MENEJMENТ” FANINING PREDMEТI  
VA VAZIFALARI (2 soat) 
 
  
R e j a : 
 
1.1. ―Iqtisodiyot va menejment‖ fanining mohiyati va vazifalari  
1.2. Iqtisodiyot va menejmentning predmeti va izlanish uslublari. 
1.3. Kursning mazmuni va vazifalari. 
 
1.1.
 
“Iqtisodiyot va menejment” fanining mohiyati va vazifalari 
Menejmentni  jamiyatning  iqtisodiy  negizi  bilan  bog’lab,  shu  bilan  birga 
boshqaruvning  ikki  -  tashkiliy-texnikaviy  va ijtimoiy-iqtisodiy  tomonlarini hisobga 
olgan holda o’rganish lozim. 
Тashkiliy-texnikaviy boshqaruv aniq iste’mol qiymatini olish uchun mahsulot 
tayyorlashda  mehnat  taqsimoti  va  kooperatsiyasi  bilan  ajralib  turadi.  Ijtimoiy-
iqtisodiy  boshqaruv  mavjud  ishlab  chiqarish  munosabatlari  bilan  bog’liq  bo’lib, 
menejment  maqsadlarini  belgilaydi.  Тashkiliy-texnikaviy  boshqaruv  mehnat 
unumdorligi va ishlab chiqarish samaradorligining oshishi uchun sharoit yaratishga 
imkon beruvchi faoliyat turidan iboratdir. Ijtimoiy-iqtisodiy boshqaruvning maqsadi 
ishlovchilar  samarali  mehnat  qilishi  uchun  sharoit  yaratish  ularni  ijtimoiy  ximoya 
qilishning  ishonchli  umumdavlat  tizimini  shakllantirish,  bandlikni  ta’minlash  va 
axolining kam ta’minlangan qatlamlarini qo’llab-quvvatlashdan iboratdir. 
Mamlakatimiz  Prezidenti  I.A.  Karimov  o’zining  «O’zbekiston  iqtisodiy 
islohatlarni  chuqurlashtirish  yo’lida»  asarida  «Kuchli  ijtimoiy  siyosat,  avvalo 
sermahsul  mehnat  qilish  uchun  yaxshiroq  rag’bat  va  imkoniyatlar  yaratishdan, 
iqtisodiy  yo’l  tanlash  va  faoliyat  ko’rsatish  erkinligiga  bo’lgan  kafolatli  huquqni 
qaror  topdirishdan,  axolining  mehnat  va  ijtimoiy  faolligini  oshirishdan  ham 
iboratdir», deb ta’kidlagan edi. 
Menejment  mohiyati  ishlab  chiqarish  usuli,  ijtimoiy-iqtisodiy  munosabatlar 
darajasi,  ishlab  chiqarish  kuchlari  rivojlanishiga  bog’liq  holda  o’zgaradi.  Ishlab 
chiqarish  rivojlanishi  va  iqtisodiy  aloqalar  murakkablashuvi  bilan  boshqaruv  ham 
murakkablashadi va mustaqil fan sifatda ajralib chiqadi. Ishlab chiqarish vositalariga 
mulkchilikning  turli  shakllari  mavjud  bo’lgan  sharoitda  tovar  ishlab  chiqaruvchilar 
o’rtasida  raqobat  vujudga  kelib,  ishlab  chiqarishni  boshqarish,  foydani 
ko’paytirishga yo’naltiriladi. 
Menejmentning  asosini  ob’ektiv  iqtisodiy,  ijtimoiy  va  boshqa  qonunlarga 
asoslanuvchi  huquqiy  ilmiylik  tashkil  etadi.  Bu  qonunlarni  o’rganish  va  ularning 
aniq  vaziyatlarda  namoyon  bo’lishini  hisobga  olgan  holda  xo’jalik  rahbarlari 
respublika xalq xo’jaligini boshqarishning strategiya va taktikasini belgilaydilar. 
Bozor  munosabatlariga  o’tish  ishlab  chiqarish  va  bozorning  samarali  o’zaro 
ta’sirini, davlat boshqaruvi va korxonalarning o’z-o’zini boshqarishning mutanosib 
nisbatda  bo’lishini  ta’minlovchi  takomillashgan  xo’jalik  mexanizmini  yaratishga 
yo’naltirilgandir.  Davlat  menejmentining  asl  maqsadi  barqaror  ijtimoiy 
yo’naltirilgan  bozor  iqtisodiyotini  kuchli  demokratik  huquqiy  davlat  va  fuqarolik 
jamiyatini qurishdan iboratdir. 
Qadimiy  Sharqda  eramizdan  3000  yillar  oldin  narsalarni  kiraga  berish,  undan 
foyiz  olish  kabi  faoliyatlar  ishlatilgan.  Qadimiy  Yegipitliklar,  Greklar  oldi-sotdi, 

---

 
5 
pul,  baho,  savdo,  foyda,  kredit  kabi  iqtisodiy  kategoriyalarni  ishlatganlar.  O’zbek 
tilidagi  «Iqtisod»  so’zi  Grekcha  «Oykonomika»  (ekanomika),  ya’ni  «Oykos»  -  uy, 
xo’jalik  va  «nomos»  -  qoida,  tartib,  qonun  mazmunini  bildiruvchi  so’zlar 
birlashmasidan  olingan  bo’lib,  uy  xo’jaligini  yuritish  Qonuni  mazmunini 
bildirishligi  bejiz  emas.  Shuning  uchun  iqtisodiy  fanlar  o’rganadigan  kategoriyalar 
qadimgi  sharq  olimlari  qalamiga  mansub  bo’lgan  asarlarda  uchraydi  (Sokrat, 
Kesnofont, Platon, Aristotel, Epikur). 
Qur’onning  ―Yusuf‖  surasida  berilgan  ma’lumotlar  bo’yicha  eramizdan  3000 
yillar  oldin  Yusuf  payg’ambar  Misr  shohiga:  «Meni  shu  yerning  xazinalari  ustiga 
qo’ying.  Chunki  men  (ularni)  to’la  to’kis  saqlaydigan  va  to’g’ri  tasarruf  qilishni 
biladigan  kishiman»  deb  aytganlar.  Bundan  kelib  chiqadiki,  qadimda  xazinalarni 
saqlash, sarf qilishni iqtisodiy tayanchlarini bilgan, ya’ni shu narsani aytish joyizki, 
Qur’onda  «Olloh  barcha  narsa  uchun  miqdor-o’lchov  qilib  qo’ygandir»  deb  
‖Тaloq‖ surasida yozilgan. Qur’onda meros, sudxo’rlik, sadaqa, omonot, zakot, fitr 
kabi iqtisodiy kategoriyalar ham ishlatilgan. 
Markaziy  Osiyo  allomalarining  asarlarida  iqtisodiyotga  taalluqli  g’oyalar, 
xo’jalik yuritish bo’yicha fikrlar ko’pdan ko’p uchraydi. Ularning qatoriga Farobiy, 
Ibn  Sino,  Beruniy,  Yusuf  Хos  Hojib,  Amir  Тemur,  Ulug’bek,  Bobur  kabi 
mutafakkirlarni  ijodlari  kiradi.  Misol  uchun  Amir  Тemur  Тuzuklarini  keltirish 
mumkin.  Тemur  Тuzuklarida  iqtisodiyotga,  davlatni  boshqarishga  oid  va  hozirgi 
zamonda  ham  o’z  faoliyatini  yo’qotmagan  iqtisodiy  muammolarni  hal  qilish  yo’l-
yo’riqlari,  qoidalarini  topish  mumkin.  Unda  davlatni  tarkibiy  tuzilishidan  tortib, 
davlat  byudjeti  daromadlari  va  xarajatlarini  shakllantirish,  mehnatni  taqdirlash, 
maosh  to’lash,  soliq  undirish,  jarimalar,  inomu-ehsonlar  to’g’risida  ma’lumotlar 
keltirilgan. 
Insoniyat  tarixiga  ko’z  tashlasak,  jamiyatni  tashkil  qilinishida  siyosiy  va 
iqtisodiy jihatlaridagi farqlari aniqlanadi. 
Siyosiy  hayotda  tarixan  ongli  (fahm  orqali)  tartibga  solish  orqali  jamiyatni 
boshqarish boshlangan. Davlat boshqaruvi g’oyasi o’sha davrlardanoq dohiy (qabila 
boshlig’i), qariyalar kengashi, xalq majlisi kabilarda o’z aksini topgan. 
Ijtimoiy-madaniy  taraqqiyot  rivojlanishi  bilan  davlat  boshqaruv  funksiyalari 
mustahkamlanib  va  turg’unlanib  borgan.  Iqtisodiy  hayotda  bunday  emas.  Ibtidoiy 
jamoa davridan to kapitalistik tizimgacha bir biri bilan ongli ravishda birlashmagan 
yakka ongli xo’jaliklarni kuzatamiz. Har bir xo’jalik sub’ektlari o’z tashabbusi, o’z 
ixtiyoricha,  tavakkalchiligiga  asosan  ish  yuritgan.  Ularning  birligi,  jamiyatning  va 
xalq  xo’jaligining  iqtisodiy  jihatdan  birligi  yakka  xo’jalik  yurituvchilarning  o’zaro 
iqtisodiy munosabatlari orqali amalga oshirilgan. 
Ijtimoiy  mehnat taqsimoti  chuqurlashi, bozor  munosabatlari shakllanishi  bilan 
xo’jalik  yuritishni  ongli  ravishda  tartibga  solish  g’oyasi  tug’ila  boshlaydi.  Chunki 
uyushtirilmagan  iqtisodiy  faoliyatni  (minglagan  xo’jalik  sub’ektlarini)  ongli 
ravishda tartibga solmaslik ijtimoiy halokatlarga olib kelishi mumkin. 
Hozirgi  zamon  korxonalari  iqtisodiyotning  (xalq  xo’jaligining)  uyushtirilgan, 
davlat tomonidan tartibga solinadigan xo’jalik sub’ekti bo’lib hisoblanadi. 
Хo’jalik  korxonasi  iqtisodiy  fanlar  nuqtai  nazaridan  ishlab  chiqarish 
elementlarini  (mehnat,  kapital,  tabiiy  resurslar,  tadbirkorlik)  o’z  manfaatlari, 

---

 
6 
xo’jalik  yuritish  va  foyda  olish  maqsadi  orqali  birlashtirgan,  o’z  resurslarini  o’z 
ixtiyori bilan ishlatish huquqiga ega bo’lgan sub’ektiga tushuniladi. 
Shunday  qilib,  tarixdan  iqtisodiy  nazariya  shakllanib  kelgan  va  iqtisodiyot 
(ekonomika)  atamasi  ishlatib  kelingan.  Hozirgi  kunda  iqtisodiyot  bir  necha  xil 
mazmunda ishlatiladi.  
Birinchidan,  iqtisodiyot  deganda  xo’jalik  (xalq  xo’jaligi,  tarmoq,  hudud, 
birlashmalar, korxonalar va firmalar) tushuniladi;  
Ikkinchidan;  iqtisodiyot  bu  ishlab  chiqarish,  taqsimot,  muomala  va  iste’mol 
fazalarida  vujudga  kelgan  insonlar,  xo’jalik  sub’ektlari  o’rtasidagi  moddiy  va 
boshqa boyliklar bilan bog’liq munosabatlar tushuniladi;  
Uchinchidan, iqtisod bu  siyosat,  ya’ni  davlat  siyosati, davlatlararo aloqalar va 
hakozolardan iboratdir; 
Va nihoyat, to’rtinchidan, iqtisod bu - fan. 
Fan  -  bu  tabiat,  jamiyat  va  tafakkur,  ijtimoiy  taraqqiyotni  tahlil  qilish  va 
umumlashtirish  to’g’risidagi  insoniyat  tomonidan  jamlashtirilgan  bilimlar 
yig’indisiga  tushuniladi.  Bu  bilimlar  orqali  insoniyat  tabiat  sirlarini  chuqur 
o’rganish  imkoniyatiga  ega  bo’ladi,  texnika  va  texnologiyani,  tabiiy  fanlarni 
rivojlantiradi hamda ijtimoiy taraqqiyotni muhim muammolarini hal qiladi. 
Iqtisodiyot fanlari va amaliyot xo’jalikni oqilona va samarali boshqarish uchun 
unga  mos  xo’jalik  yuritish  mexanizmini  ishlab  chiqqan.  Unga  mos  iqtisodiy 
dastaklar (baho, soliq, foyda, kredit, ish haqi kabilar), kategoriyalar, ko’rsatkichlar, 
usullarni (iqtisodiy  yoki ma’muriy usullar, rejalar, normalashtirish kabilar) xo’jalik 
yurituvchilar o’z maqsadlariga muvofiq boshqaruv jarayonlarida ishlatadilar. 
―Korxona  iqtisodiyoti‖  fanini  o’rganish  to’g’risida  so’z  yuritilganda  albatta 
uning  asosiy  vazifalarini  aniqlab  olish  kerak.  Uning  asosiy  vazifalariga 
quyidagilarni kiritish mumkin: 
-  iqtisodiy  hodisalar  va  jarayonlarni,  o’lchov  birliklari,  ko’rsatkichlari  va 
kriteriyalarini aniqlash usullarini o’rganish; 
-  korxona  xo’jalik  mexanizmini  holatini  o’rganish,  baholash,  kelajakga 
bashorat qilish; 
-  bo’lajak  iqtisodchilarni  korxona  faoliyatini  tahlil  qilish,  rejalashtirish, 
kelajagini bashorat qilish usullari bilan qurollantirish;  
-    xo’jalik yuritishni yangi shakl va usullarini aniqlash; 
-  barcha  turdagi  korxonalarning  rivojlanish  tendensiyalari  va  qonuniyatlarini 
aniqlash, takliflar berish; 
-  korxonada  birlashtirilgan  omillardan  (yer,  kapital,  mehnat,  tadbirkorlik) 
samarali  foydalanish  yo’llarini  belgilash.  Chunki  bu  omillar  jamiyat,  tarmoq  va 
sohalar bo’yicha, ayniqsa alohida korxonalar bo’yicha olinganda, makon va zamon 
birligida, chegaralangan ekanligini hech kim inkor qilmaydi. 
Bozor  iqtisodiyoti  rahbarlarga  va  mutaxassislarga  yangi  iqtisodiy  fikrlashni, 
yangicha ish yuritishni, minglarcha sub’ektlar va iste’molchilar bilan o’z faoliyatini 
muvofiqlashtirish,  situatsiyalarni,  jarayonlarni  o’z  manfaati  va  maqsadiga 
yo’naltirish,  ularni  chuqur  tahlil  qilish,  kelajak  uchun  rejalashtirish  kabi 
muammolarni  hal  qilish  yo’llarini  bilish  talablarini  qo’yadi.  Bularsiz  raqobatchilik 

---

 
7 
sharoitida  har  qanday  korxona,  firma  inqirozga  uchrab  qolishi  ehtimoldan  uzoq 
emas.