Менежмент асослари

1.2. Iqtisodiyot va menejmentning predmeti va izlanish uslublari 
 
Хar qanday fan o’z predmeti, nazariyasi va uslublariga egadir. Predmet bu fan 
nima  bilan  shug’ullanishi,  uning  qaysi  sohaga  tegishli  ekanligini  belgilaydi. 
Nazariya  bu  sohada  ro’y  beradigan  jarayon  va  hodisalarning  ro’y  berish 
qonuniyatlarini aniqlaydi.  
Izlanish  usullari  nazariyadan  kelib  chiqqan  holda  kishilar  ilmiy  va  amaliy 
faoliyati qanday amalga oshishini ko’rsatib berishi, fanning shu sohasida hodisalarni 
umumlashtirish  va  o’rganishning  turli  vositalari  va  usullari  tizimini  ishlab  chiqish 
lozim. 
―Menejment‖  fanining  predmeti  xo’jalik  yuritishning  barcha  darajalarida 
boshqarishning 
qonunlari 
(qonuniyatlari), 
tamoyillari 
va 
munosabatlarini 
o’rganishdan iboratdir.  
Boshqaruv munosabatlari ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarining ajralmas qismi 
bo’lib,  turli  iqtisodiy,  tashkiliy,  ijtimoiy,  mehnat,  ruhiy  va  boshqa  ko’rinishlarda 
bo’ladi.  Boshqaruv  munosabatlari  boshqaruv  qo’l  ostidagi  xodimlar  o’rtasidagi 
aloqa va o’zaro ta’sirning murakkab majmuini ifodalaydi, demak, menejment bu eng 
avvalo kishilarni boshqarishdir. 
Iqtisodiyotni  boshqarishda  bevosita  boshqaruv  ob’ekti  mehnat  jamoalari  va 
alohida  xodimlardan  iboratdir.  Faqat  ularning  mehnat  faoliyati  vositasida  ishlab 
chiqarishning  moddiy  unsurlari,  ya’ni  mehnat  qurollari  va  predmetlariga  ta’sir 
etiladi. 
Boshqaruvning  eng  asosiy  bilish  uslubi  -  dialektik  uslub  bo’lib,  u 
menejmentga  o’rganilayotgan  ijtimiy  hodisalarning  mohiyatini  ochishga  yordam 
beradi.  
Menejmentga  quyidagi  boshqa  uslublar  ham  xos:  voqe’lik  hodisalarini 
o’rganishga  aniq  tarixiy  yondashuv;  xo’jalik  mexanizmi  barcha  elementlarini  bir 
vaqtning o’zida tahlil qilish va to’liq boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish imkonini 
beruvchi tarkibiy yondashuv, tarkibiy tahlil, iqtisodiy tajriba va boshqalar. 
Menejment mahorati uning barcha uslublarini egallash, ularni to’g’ri bog’lab 
qo’llash, har bir aniq vaziyatda eng samaralisini topish qobiliyatiga ega bo’lishidan 
iboratdir. 
―Korxona  iqtisodiyoti‖  fani  yuqorida  keltirilganlarni  mazmuni  va  mohiyatini 
ochib  beradi,  ularni  xo’jalikni  boshqarish  uchun  ishlatish  shakl  va  usullarini 
o’rgatadi. 
―Korxona  iqtisodiyoti‖  fanining 
predmeti
  -  korxonada  ro’y  berayotgan 
iqtisodiy  reallikni  shakllantiradigan,  tartibga  soladigan  tashkiliy,  iqtisodiy  shakl  va 
usullar yig’indisi, ya’ni 
korxonaning xo’jalik mexanizmidir. 
Korxona xo’jalik mexanizmi quyidagi elementlardan tashkil topadi. 
Birinchidan
,  ishlab  chiqarishni  tashkil  qilish  shakllari,  korxona  va 
tadbirkorlikning 
shakl 
va 
turlari, 
ularni 
ixtisoslashi, 
kotezkorlashishi, 
konsentratsiyalanishi va hokazolar. 

---

 
8 
Ikkinchidan
,  korxonani  boshqarish  tarkibi,  usul  va  shakllari.  Bu  element 
iqtisodiy  munosabatlarni  boshqaruv  aspektiga  tuzilishini,  ishlab  chiqarishga  ta’sir 
qilish uchun ishlatiladigan ma’muriy va iqtisodiy usullarni o’z ichiga oladi. 
Uchinchidan
,  korxonaning  davlat  organlari  va  iqtisodiyot  boshqa  sub’ektlari 
bilan moliyaviy-kredit munosabatlari, xo’jalik aloqalari. 
Тo’rtinchidan
,  korxona  faoliyatida  ishlatiladigan  iqtisodiy  rag’batlantirish 
shakllari, usullari, iqtisodiy dastaklar (baho, ish haqi,  foydalar kabi). 
Beshinchidan,
  korxona  faoliyatini  ishlab  chiqarishni  tartibga  solishni  huquqiy 
shakl  va  usullari.  Yuridik  qonunlar,  davlat  organlarining  normativ  hujjatlari, 
ko’rsatmalari, korxonaning nizomi, ustavi va hokazolar. 
Oltinchidan
, ishlab chiqarishga ta’sir qiluvchi ijtimoiy-ruhiy omillar. 
Yettinchidan
, davlatning iqtisodiy siyosati. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida 
O’zbekiston  Respublikasi  davlatining  iqtisodiy  siyosatining    asosiy  negizini 
Respublikamiz  prezidenti  I.A.Karimov  tomonidan  nazariy  asoslangan  beshta 
ustuvor  yo’nalishlari  tashkil  qiladi.  Ularning  asosiy  mazmuni  quyidagilarda  o’z 
ifodasini topadi: 

 
Iqtisodiyotni siyosatdan ustunligi; 

 
Davlat - bosh islohotchi; 

 
Qonun ustuvorligi; 

 
Kuchli ijtimoiy siyosat; 

 
Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish. 
Bu  tartib  va  qoidalar  korxona  iqtisodiyotida  o’z  ifodalarini  topadi  va 
korxonaning faoliyatini yo’naltiradi. 
Sakkizinchidan
, raqobat, jur’at, xavfsizlik, tijorat sirlarining shakl va usullari. 
Korxonaning  xo’jalik  mexanizmi  murakkab  va  ko’p  qirrali  tushunchadir. 
Хo’jalik mexnizmini o’rganish orqali korxona faoliyatida ro’y berayotgan iqtisodiy 
hodisalar  va  jarayonlarga  baho  berish,  ularni  rejalashtirish  yo’llarini  aniqlash 
imkoniyatiga ega bo’lamiz. 
Barcha  iqtisodiy  fanlarning  usullarini  falsafiy  asosi  va  umumiy  bilish  quroli 
sifatida 
dialektika  usuli
  ishlatiladi.  Shu  bilan  birga  bilish  jarayonining  rivojlanishi 
asosida  ilmiy  fikr  yuritishning  umumiy  usullari  ham  topilgan.  Ular  qatoriga 
induksiya, deduksiya, analiz va sintez kabilar kiradi. 
Dialektika  grekcha  «dialektike»  so’zidan  kelib  chiqib  tabiat,  jamiyat  va 
tafakkurning  umumiy  qonunlarini  o’rganish  usuli  sifatida  vujudga  kelgan,  ya’ni 
falsafaning  tabiat,  jamiyat  va  tafakkurni  o’rganish  usuliga  dialektika  deb 
tushuniladi. 
Induksiya
  lotincha  «inductio»  so’zidan  olingan  bo’lib  xabar  olish  mazmunini 
bildiradi.  U  fikr  yuritishning  bir  tipi  va  tadqiq  qilish  usulidir.  Umuman  induksiya 
tadqiqot  qilishda,  xulosalarni  asoslashda  xususiylikdan,  ayrim  voqelikdan 
umumiylikka  o’tish  usulidir.  Iqtisodiy  jarayonlarni  tahlil  qilishda  umumiy  nazariy 
bilimga  ega  bo’lish  uchun  uning  alohida  tomonlari,  emperik  asoslari  o’rganilib, 
xulosa qilinadi. 
Deduksiya
  lotincha  «deductio»  so’zidan  olinib  so’zma-so’z  «chiqarish» 
ma’nosini bildiradi. Deduksiya ham induksiya kabi fikr yuritishni bir xili va tadqiq 

---

 
9 
qilish  usuli  bo’lib,  induksiya  usulining  teskarisini  ishlatadi.  Deduksiya  usuli 
ishlatilganda  umumiylikdan  xususiylikka  qarab  fikr  yuritiladi  va  tadqiqot  olib 
boriladi. 
Analiz va sintez
 grekcha «anajysis» va «syntщesis» so’zlaridan olingan bo’lib, 
analiz  -  bo’lish,  ajratish  va  sintez  -  muvofiqlik,  munosiblik  ma’nosini  bildiradi. 
Analiz  va  sintez  tadqiqot  usuli  bo’lib,  umumiy  mazmunni  yaxlitlikni  alohida 
tarkibiy  bo’limlarga  (xususiylikga)  ajratish  va  yaxlitlikni  alohida  tarkibiy 
bo’limlardan  yaratish  jarayoniga  tushuniladi.  Bular  ham  tadqiqotni  logik 
uslublaridandir. Iqtisodiy amaliyotda bu usullardan keng foydalaniladi. Bunga asos 
bo’lib  «Iqtisodiy  tahlil nazariyasi»,  «Хo’jalik  faoliyatining  iqtisodiy  tahlili»  degan 
fanlarning mavjudligi hisoblanadi. 
Korxona  iqtisodiyoti  ilmiy  fan  sifatida  yuqorida  keltirilgan  falsafaning 
usullaridan  va  boshqa  fanlarda  ishlatiladigan  ko’p  arsenalli  usul  va  uslublarni  o’z 
predmetini o’rganishda ishlatadi. Тabiiy yo’naltirilishi bo’yicha bu usul va uslublar 
iqtisodiy  jarayon va hodisalarni  tahlil qilish, ilmiy  tadqiqot  o’tkazish,  prognozlash, 
rejalashtirish  qurollari  sifatida  ishlatiladi.  Bir  qator  alomatlari  bo’yicha  bu  usullar 
son  va  sifat  tahlili,  solishtirish,  kuzatish,  eksperiment  o’tkazish,  tizimli  tahlil, 
modellashtirish, estropolyatsiya, interpolyatsiya kabilarga bo’linadi. Bular bilan bir 
qatorda statistik, matematik bashorat (gipoteza) usullari keng ishlatiladi.