Mendel kashf etgan irsiylanish qonunlari Mundarija: Kirish i-bob. Mendel kashf etgan irsiylanish qonunlari

2.4. Diduragaylarda ajralishning statistik xarakteri
Birinchi avlod (FI) duragay o'simliklarini o'z-o'ziga chatishtirish natijasida olingan F2 duragaylarini genetik tahlil qilish tufayli olingan faktik dalillarning nazariy kutilgan soniarga qanchalik mos yoki mos kclmasligini baholash uchun farqlanishning qiymatini aniqlash kozim bo'ladi. Farqlanishni statistik baholash uchun (xi-kvadrat) statistik metodi qo'llaniladi. Bu metod yordamida quyidagicha ish Olib boriladi.
Dastlab olingan faktik sonlar asosida ajralish ketishida hosil bo'ladigan sinflar bo'yicha jadval tuziladi. So'ngra materiał hajmini tashkil etuvchi barcha sinflarning faktik sonlarining yig'indisidan foydalanib, ajralishning ehtimo) kutilgan (3:1; 1:1; 9:3:3:1) nisbatlariga muvofiq har bir sinfning nazariy kutilgan soni (q) hisoblab chiqiladi. Keyin esa har bir sinf uchun olingan faktik sonlarning nazariy kutilayotgan sonlardan farqi (d) topiladi. Har bir sinf farqini ko'rsatuvchi sonlar kvadratga ko'tariladi
0 ²) va hosil bo'lgan son har bir sinf uchun nazariy kutilayotgan songa 50'Iinadi (d²/q). Har bir bo'linmadan olingan qiymatlar yig'ilib, qiymati łniqlanadi.
Endi esa, bevosita metodining tatbiqiga doir misolga o'tamiz. Monoduragay chatishtirish natijasida olingan F 2 duragaylar ajralishining ahlili bilan bog'liq statistika ustida to'xtalamiz.
G'o'za o'simligida o'simlikning to'q qizil (antotsian) rangi yashil angli o'simliklari ustidan to'liqsiz dominantlik qiladi. G'o'zaning •ctsessiv gomozigotali yashil rangli L-47 liniyasi o'simliklari dominant qizil rangli L-3 liniyasining o'simliklari bilan chatishtirildi.
Dlingan birinchi avlod duragay o'simliklarining barchasi oraliq rangga bo'lgan.
FI o'simliklari o'z-o'ziga chatishtirilib, ikkinchi avlodda 709 ta łntotsian (qizil) rangli, 1488 ta oraliq rangli va 720 ta yashil rangli )'simliklar olindi. Boshlang'ich ota-ona o'simliklarining rang bo'yicha genotiplari aniqlanib, F2 dagi ajra)ish 1² metodi yordamida tekshiriladi.
O'simliklarning antotsian rangi RP geni bilan, yashil rangi esa — rp 'ilan belgilanib, ota-ona genotiplari yoziladi.
2.4.1-diagramma
Hosil bo'lgan fenotipik sinflarning nisbati 1:2:1 ga teng. F2 da olingan dalillarni metodi yordamida tekshiramiz.

2.4.1-jadval

Material	Qizil rangli o'simlik	Oraliq tangli o'simlik	Yashil rangli o'simlik	O'simliklar som
Olingan faktik son	709	1488	720
Nazariy kutilgan son nisbatda	729,25	1458,5	729,25	2917
Farq (d)	-20,25	+29,5	-9,25
	410,0625	870,25	85 $625
	0,5623	0,5967
	1,2763

Endi 1² qiymati ehtimollik nuqtai nazaridan baholanadi. Buning uchun maxsus Fisher jadvalidan foydalaniladi (1-jadval). 1² qiymati bo'yicha olingan faktik sonning nazariy kutilgan songa mosligining ehtimolligi (P) ni aniqlash uchun avvalo erkinlik darajasi topiladi. Erkinlik darajasi soni hamma vaqt ajralishda kuzatilgan fenotipik sinflar sonidan bittaga kam bo'ladi. Agarda fenotipik sinflar sonini «n» deb belgilasak, u holda erkinlik darajasining soni ga teng bo'ladi. Misolimizda fenotipik sinflarning soni 3 ga teng, ya'ni n=3. Demak, erkinlik darajasining soni n'=n—l = = 2, ya'ni n'=2.
Fisher jadvalining ikkinchi qatoridan qiymatiga mos keluvchi ehtimollik sonini aniqlaymiz. Jadval dalillarining ko'rsatishicha P ning qiymati orasida yotishini aniqlaymiz. Bu olingan faktik dalillar monoduragay chatishtirishning to'liqsiz dominantlik holatida F da nazariy kutilgan sonlarga mos ekanligini ko'rsatadi.
Shuni ham qayd etish kerakki, statistikada P ning qiymati 0,05 dan kam bo'lsa, tajribada olingan sonlar nazariy kutilgan sonlarga to'g'ri kclmagan bo'ladi. Aksincha, P ning qiymati 0,05 dan qanchalik katta bo'lsa, tajribada olingan son\ar nazariy kuti\gan sonlarga shunchalik yaqin bo'ludi.
Erkinlikning turli darajalarida ning qiymatlari
2.4.2-jadval

Erkinlik darajasi (n)		Ehtimollik (P)
	0,000157	0,0393	0,0642	0,455	I ,642	3,841		6,635
2		0,103	0,446	1,386	3,219	5,991		9,210
3		0,352	1,005	2,366	4,642
4	0,297		1,649	3,357	5,989	9,488
5					7,289	I I ,070		15,086
6	0,872	1,635	3,070	5,348	8,558	12,592		16,812
7	1 ,239		3,822	6,346	9,803	14,067		18,475
	I ,646	2,733	4,594	7,344	11,030	15,507		20,090
9	2,088	3,325	5,380	8,343	12,242	16,919		21,666
10	2,558	3,940		9,342	13,442	18,307		23,209

5. Poliduragay chatishtirish
Chatishtirish uchun olingan ota-ona organizmlari uch va undan ortiq juft belgilari bilan farq qilsa, bunday chatishtirish poliduragay chatishtirish deyiladi. Biz uch juft belgisi bilan farqlanuvchi organizmlarni o'zaro chatishtirishdan olingan duragaylarda belgilarning irsiylanishini ko'rib o'tamiz.
Bug'doy o'simligida boshoqning qiltanoqsiz bo'lishligi (C) qiltanoqli (c) ustidan, boshoqning qizil rangda bo'lishi (D) oq bo'lishi (d) ustidan, bo'yining uzun bo'lishi (K) kalta bo'lishi (k) ustidan to'liq dominantlik qiladi.
Qiltanoqsiz, qizil boshoqli va uzun bo'yli gomozigotali bug'doy navi qiltanoqli, oq boshoqli va kalta bo'yli retsessiv gomozigotali boshqa bir nav bilan chatishtirilib F, duragaylari olindi. F, duragay o'simliklarining hammasi qiltanoqsiz, qizil boshoqli va uzun bo'yli bo'lgan. FI o'simliklaridan urug' yig'ib Olinib, ikkinchi yili ekilganda, ulardan unib chiqqan o'simliklarning 27 qismi qiltanoqsiz, qizil boshoqli va uzun bo'yli; 9 qismi qiltanoqsiz, qizil boshoqli va kalta bo'yli; 9 qismi qiltanoqsiz, oq boshoqli va uzun bo'yli; 9 qismi qiltanoqli, qizil boshoqli va uzun bo'yli; 3 qismi qiltanoqsiz, oq boshoqli va kalta bo'yli; 3 qismi qiltanoqli, qizik boshoqli va kalta bo'yli; 3 qismi qiltanoqli, oq boshoqli va uzun bo'yli; I qismi qiltanoqli, oq boshoqli va kalta bo'yli bo'lgan. Ota-ona, Fi va F2 0'simlik[arining genotipini aniqlaymiz.
Trigeterozigotali F duragaylari sakkiz xil gameta hosil qiladi, gameta hosil bo'lishining uch Kil yozilish yo'lini ko'rsatib o'tamiz:
1) CDK 2) CDK
C Dk CDk CdK CdK cDK Cdk Cdk cDK cDk cDk cdK cdK cdk cdk
Fi organizmlar hosil qiladigan 8 xil gametalar o'zaro qo'shilib, F da 64 xil zigota hosil qiladi.
Fz triduragaylarida genotipik va fenotipik ajralishning ko'rinishi quyjdagicha: 2.4.3.-jadval

Genotipik sinflar				Fenotipik sinfiar
M	Genotip	Takrorlanİsh soni	Fenotipik radikal		Fenotip	Nisbat
	CCDDKK		C-D-K-		qiltanoqsiz, qizil boshoqli, uzun bo'ylİ	27-
2	CCDDKk	2
3	CCDdKK	2
4	CEDDKK	2
5	CcDdKK	4
6	CcDDKk	4
7	CCDdKk	4
8	CcDdKk	8
9	CCDDkk		C-D-kk		qiltanoqsiz, qizil boshoqli, kalta bo'yli	9
10	CCDdkk	2
	CcDDkk	2
12	CcDdkk	4
13	CCddKK		C.-ddK-		qillanoqsiz, oq boshoqli, uzun bo'ylİ	9
14	CCddKk	2
15	CcddKK	2
16	CcddKk	4
17	ccoı::»«				qiltanoqli, qizil boshoqli, uzun bo'ylİ	9
18	ççDDKk	2
19	ccDdKK	2
20	ccDdKk	4
21	CCddkk		C-ddkk		qiltanoqsiz, oq boshoqli, kalta bo'yli	3
22	Ccddkk	2
23	ççDDkk		ccD—kk		qiltanoqli, qizil boshoqli, kalta bo'y(İ	3
24	ccDdkk	2
25	ccddKK		ccddK—		qİltR_ncK11İ, oq boshoqli, uzun bo'yii	3
26	ccddKk	2
27	ccddkk		ccddkk		qiltanoqli, oq boshoqli, kalta bo'y!i

Bu misolda har uchala belgi bo'yicha to'liq dominantlik hodisasi kuzatiladi. Ikkinchi avlodda sakkizta fenotipik sinflar kuzatilib, ularning miqdoriy nisbatlari 27:9:9:9:3:3:3:1 ga teng. Ikkinchi avlodda 27 ta genotipik sinflar hosil bo'lib, ularning miqdoriy nisbatlari 1:2:2:2:4:4:4:8:1: ga teng.
Xulosa
Chex tabiyotshunosi G.Mendel duragaylash metodidan foydalanib irsiyat qonunlarini ochishga muvaffaq bo‘ldi. U o‘z tajribalarida no‘xat o‘simligining muqobil belgilari bilan farq qiluvchi navlarini chatishtirish va duragaylarning bir necha avlodlarda ayrim belgilarning irsiylanishini o‘rgandi.
Mendel tajribalarining birida no‘xatning guli qizil va oq navlarini chatishtirib, birinchi avlod duragayini olganda, ular- ning guli qizil ekanligini aniqlandi. U birinchi avlod duragaylarda muqobil belgilardan rivojlanganligini dominant, namoyon bo‘lmaganini esa retsessiv deb nomladi. Olingan tajriba natijalariga asoslanib Mendel irsiyatning birinchi qonunini ixtiro etdi. Bu birinchi avlod duragaylarning bir xillik yoki dominantlik qonuni deb ataladi. Mendel birinchi avlod duragaylarni o‘zaro chat ishtirib ikkinchi avlodda muqobil belgilar qanday rivojlan ishini tekshirdi. Ma’lum bo‘lishicha ikkinchi avlod duragaylar orasida muqobil belgilarning dominant belgili o‘simliklar, bilan bir qatorda retsessiv belgili o‘simliklar ham rivojlanishi ma’lum bo‘ldi. Lekin qizil gulli o‘simliklar oq gullilarga nisbatan uch hissa ko‘p ekanligi aniqlandi. Boshqacha qilib aytganda ikkinchi avlod duragaylarda birinchi avlod duragaylardan farqli ravishda belgilarning ajralishi kuzatildi va ular 3:1 nisbatda ekanligi aniqlandi. Yuqoridagilarga asoslanib Mendel irsiyatning, ikkinchi, ya’ni belgilarning ajralish qonunini kashf etdi.
XVII asr oxirlaridan boshlab zootexniklar va o’simlikshunoslar yangi zotlar va navlar yaratish maqsadida har xil o’simliklar va hayvonlarni duragaylab ota-ona belgi va xususiyatlarini nasldan-naslga o’tish qonuniyat-larini o’rgana boshladilar. Bu ishlar o’z davrida genetika fanining rivojlanishi uchun asos bo’ldi, lekin ular irsiyat qonunlarini to’liq ochib beraolmadilar.
Irsiyatni o’rganishning asosiy usulini 1865 yilda chex olimi G.Mendel ishlab chiqdi. U o’zining no’xot o’simligi ustida olib borgan tajribalarining natijasini 1866 yilda "O’simlik duragaylari ustida tajribalar" nomli asarida e’lon qildi.
Bir biologik turga kiruvchi, bir-biridan ayrim belgilari bilan farq qiluvchi formalarni chatishtirish tur ichida duragaylash deyiladi. G.Mendel ham no’xot o’simligini (Pisum Sativum) sariq va yashil donli navlarni chatishtirdi va olingan duragay avlodida shu belgilarni birinchi, ikkinchi va keyingi avlodlarda naslga o’tishini kuzatib bordi. G.Mendel aniqlagan qonuniyatlar 1900 yilgacha olimlarga ma’lum bo’lmadi. Кeyinchalik 1900 yilda De-Friz (Gollandiyada), К.Кorrens (Germaniyada) va Chermak (Avstriyada) bir-biridan xabarsiz boshqa ekinlarda tajribalar o’tkazib, Mendel aniqlagan xulosalarga keldilar. Shundan so’ng Mendelning ishlariga qiziqish ortib bordi va uning ochgan qonunlari fanda tan olindi. Mendel ishining muvoffaqiyatli chiqishga sabab shunda ediki, uning ish uslubi boshqa olimlarning ishlaridan farq qiladi.
2) No’xot o’simligida olib borilgan tajribalarda Mendel qo’llagan ish uslubi quyidagilardan iborat edi:
1. Chatishtirish uchun olingan no’xot navlari bir-biridan keskin farq qiluvchi belgilarga ega edi.
2. Har bir o’simlikdan olingan avlodning yakka-yakka alohida ekib tahlil qilib o’rganadi.
3. Duragay o’simliklar avlodining belgilarini naslga o’tishini miqdor jihatdan, bir-biridan farq qilishini hisoblab, ya’ni sanash yo’li bilan kuzatib bordi.
Tajriba olib borishning bu usuli irsiyatning o’rganishining yangi usuli edi. G.Mendel irsiyat qonunlarini o’rganish uchun tajriba olib borgan no’xot o’simligi o’zidan changlanuvchi bo’lib, irsiy toza hisoblanadi va uning har xil navlari, su’niy yo’l bilan oson chatishadi. Genetik tahlil o’tkazishda, irsiy belgilarni nasldan-naslga o’tishini o’rganishda har xil jinsdagi ikki organizmni chatishtirish kerak.