32
Porsi go’niya yordamida rejalash go’niya yordamida rejalash singari
bajariladi, bunda faqat «yordamchi bet»ga nisbatan «bet»lariga reja chiziq
chiziladi. Porsi chiziqlari boshqa tomonlarga ko’chirilmaydi.
Vintli porsi go’niya lineyka kundagi vint yordamida qotiriladi,
vintli
bo’shatish yo’li bilan lineykani qo’ndag’iga nisbatin ixtiyoriy burchakka burib
o’rnatish mumkin. Shuning uchun vintli porsi go’niya yordamida bir-biriga turli xil
burchaklar hosil qilib biriktiriluvchi qismlar rejalanadi.
Vintli porsi go’niya yordamida chiziladigan reja chiziqlari faqat «bet» yuzlari
chiziladi.
Xatkash bu aniq o’lchamli qilib arralash, randalash, o’yish
teshish ishlarini
bajarishda yog’och materiallarning turli tomonlariga ularning qirralariga
parallel qilib reja chiziqlari chizishda ishlatiladigan rejalash asbobi.
Xatkashlar bir cho’pli, ikki cho’pli va ko’p chizg’ichli bo’lishi mumkin. Ikki
cho’pli xatkashlar bir cho’plisiga qaraganda ishlatishga qulay ko’p chiziqli
xatkashlar ko’p tirnoqli birikmalarni rejalashda ishlatilib ular har bir birikma
uchun maxsus tayyorlanadi.
Xatkashlarni ishga sozlashda pona bo’shatilib cho’plar
kundanda kerakli
o’lchamga chiqariladi. Uning aniq o’lchamda chiqarilishini ta’minlash uchun
masshtabli lineyka yordamida kundadan cho’pning chizg’ich mixchaga bo’lgan
oraliq o’lchanadi chizg’ichlar o’lchamiga yuzlangandan so’ng cho’plar kundaga
pona yordamida qotirilib, o’lchamlar qayta tekshiriladi.
Bir cho’pli va ikki cho’pli xatkashlardan foydalanib reja chiziladi. Undan
enlik taxtalar masshtabli lineyka yordamida rejalanadi.
Xatkash yordamida rejalashni to’g’ri tashkil etish uchun chizg’ich mixning
cho’pdan oz-ko’p chiqishiga mos ravishda xatkashni surish yo’nalishiga
qarab
kundani shu yo’nalish bo’yicha ma’lum burchakka burib tutiladi. Kunda yog’och
tik tutib surilsa, chizg’ich-mix chiqmaydi.
Tsirkul’ bu duradgorlikda faneralar bilan ishlashda taxtalardan doiraviy, egri
chiziqli buyumlar tayyorlashda, yog’och ishlaydigan tokarliq stanoklarida detal’ va
33
buyumlarning o’lchamini yo’nilgan sirtlarga tushirishda tsirkul’ yordamida
rejalash ishlari bajariladi.
Yog’och ishlanadigan tokarli stanoklarda metall tsirkuldan, taxta va fanerlarni
rejalashda o’quvchilar tsirkuldan foydalanish mumkin. Tsirkul’ yordamida
o’lchamga sozlashda masshtab lineykasidan foydalaniladi.
Krontsirkul’ va nutromer. Yog’och ishlanadigan tokarliq stanoklarida
tayyorlanadigan buyumlarning tashqi va ichki diametrlarini o’lchashda,
shuningdek, o’lchamga yuzlashda krontsirkul’ va nutromerdan foydalaniladi.
Krontsirkul’ va nutromerni, o’lchamga sozlash va ular yordamida bajariladi.
Tsirkul’ krontsirkul’, nutromer kabi asboblar bilan bajariladigan ishlarni universal
shtangentsirkul’ yordamida bajarish ham mumkin bo’ladi.
Yog’och materiallardan buyum tayyorlash bilan bog’liq bo’lgan ishlar xilma-
xil bo’lib, ulardan birinchisi arralashdir. Bu
maqsadda har xil arralardan
foydalaniladi.
Duradgorlik o’quv ustaxonalarida ishlatiladigan arralar shakliga qarab ikki
turga bo’linadi.
1. Dastarralar 2. Burcharralar.
Dastarralar ham ikki qismdan: kashak va polotnodan iborat bo’lib, esa o’z
navbatida dasta, kergi yog’och, torki ip, burama tayyoqcha va quloqlardan iborat,
polotni kashakka quloqlar yordamida o’rnatiladi. Arralar qanday shaklga ega
bo’lishlaridan qa’tiy nazar, vazifasiga ko’ra uch turga bo’linadi.
1.
Qirquvchi arralar. 2. Tiluvchi arralar. 3. Burilma ey arralar.
Burch arralar bir-biridan tishlarining shakli bilan farq qiladi.
Qirquvchi arralarning tishlari teng yonli uchburchaklilik shaklida bo’lib,
polotnoga nisbatan burchak hosil qilib joylashgan bo’ladi. Burilma yoy arralarning
tishlari to’g’ri burchakli uchburchak shaklida bo’lib, ularning oldingi yoqlari
polotnoga tik, ketingi yoqlari burchak hosil qilib joylashadi.
Bundan tashqari,
burilma-yoy arralar (u dastarra yoki burcharra shaklida bo’lishdan qa’tiy nazar)
polotnosining ensiz bo’lishi bilan tiluvchi va qirquvchi arralardan farq qiladi.
34
Polotnoning ensiz bo’lishi ixtiyoriy egri chiziq bo’yicha erkin arralash imkonini
beradi.
Arralash shakli va vazifasidan qa’tiy nazar yirik tishli va mayin tishli bo’ladi.
Yirik tishli arralar nam va yumshoq yog’ochlarni arralashda, xomaki yog’och
materiallar tayyorlashda ishlatiladi. Mayin tishli arralar kurak va qattiq
yog’ochlarni arralashda, tayyor detallarga ishlov berishda (tirnoq chiqarish, quloq
ochishda) ishlatiladi.
Arralarni ishga sozlash ishlari quyidagilardan iborat;
1.
Arra tishlarining chaparrasini chiqarish.
2.
Arra tishlarini egovlash.
3.
Burcharralarda polotnoni qashakka nisbatan sozlab o’rnatish.
Do'stlaringiz bilan baham: 
