Международный научно-образовательный

ФИО автора: Atabaeva Gózzal
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti, Qaraqalpaq til bilimi kafedrası stajyor oqıtıwshısı
Название публикации: «QARAQALPAQ TILINDEGI SANLIQLAR MENEN KELGEN FRAZEOLOGIZMLER ARASINDAǴI SINONIMIYA»

Sinonimler-mánileri bir-birine jaqın bolǵan sózler. Tilimizde mánileri bir- birine jaqın sózler sózlik quramnıń rawajlanıwındaǵı tiykarǵı dereklerdiń biri. Qaraqalpaq tilindegi sinonimler, frazeologizmler E.Berdimuratov, M.Qálenderov, S.T.Nawrızbaeva, A.Bekbergenov, J.Eshbaev, O.Embergenovlardıń miynetlerinde sóz etilgen.

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler quramında mánileri bir-birine jaqın frazeologizmler de ushırasadı. Solardıń ishinde sanlıqlar menen kelgen frazeologizmler mánilik jaqtan sinonim bolıp keledi.
Leksika-frazeologiyalıq sinonimlerde dizbek óz máni dárejesine qaray, sonday- aq stilistikalıq túrine qaray ózine sinonim bolǵan jay sózden anıq ayrılıp turadı. Bir qıylı túsinikti frazeologiyalıq birlik penen bildiriw, ádette jay sóz dizbegi menen bildiriwge qaraǵanda obrazlı, ótkir, tásirli bolıp keledi. Frazeologiyalıq birlik penen jay sóz arasındaǵı sinonimler leksika-frazeologiyalıq sinonim dep ataladı. Frazeologiyalıq birliklerde absolyut sinonim bolmaydı. Mánisi óz-ara teppe-teń keletuǵın frazeologiyalıq sinonimler tilde az ushırasadı. [1. 61-62.]
Tildegi sinonim frazeologizmler barlıq sóz shaqaplarında birdey bola bermeydi, ayrım sóz shaqaplarınan bolǵan sózlerdiń sinonimlik qatarlarında frazeologizmler júdá jiyi qollanılsa, gey bir sóz shaqaplarınan bolǵan sózlerdiń sinonimlik qatarlarında olar hesh qanday qollanılmaydı dewge de boladı. Frazeologizmler kóbinese kelbetlikler menen feyillerge baylanıslı bolıp keledi. Qaraqalpaq tilinde frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramında sanlıq sózler menen kelgen sinonimler de ushırasadı. Mısalı:
-Qarshıǵaǵa ne shıdasın, bir maydanda taw etip úyip taslaydı (Qaraqalpaq xalıq ertekleri. 53-b).
-Tawıqtıń birewi aq tarını birewi qızıl tarını ayırıp bir zamanda terip boladı (Qaraqalpaq xalıq ertekleri. 205-b).
Bul mısallardaǵı bir maydanda hám bir zamanda sóz dizbekleri forması basqa bolǵanı menen mánileri bir-birine jaqın bolıp sinonimlik qatnasta kelgen. Bulardıń mánisi tez degen mánini ańlatıp tur.
J.Eshbaev qaraqalpaq tiliniń faktlerine tiykarlanıp frazeologiyalıq sinonimlerdi eki túrge bóledi:

1. 
   Frazeologizmler menen jeke sózler arasındaǵı sinonimlik qatnas;
   
2. 
   Frazeologizmlerdiń ózleriniń arasındaǵı sinonimlik qatnas. [2. 31.]
   

Frazeologiyalıq sinonimler jeke sózlerdegi sinonimlerge qaraǵanda ótkirlikke iye. Tilimizde frazeologiyalıq sóz dizbekleri ekinshi bir frazeologiyalıq sóz dizbekleri menen mánilik jaqtan sinonim bolıp keledi. Sinonimler kórkem ádebiyatta ayrıqsha orın iyeleydi. Kórkem shıǵarmalarda birdey sózlerdi kóp qollanǵan jaǵdayda onıń kórkemliligi, tásirliligi joǵaladı. Sonıń ushın da kórkem shıǵarmada sinonim sózler paydalanıladı. Frazeologiyalıq sinonimlerdiń járdeminde jazıwshı, shayırlar aytayın degen pikiriniń kórkemliligine, obrazlılıǵına erise aladı.
Qaraqalpaq tilinde sanlıqlar arnawlı túrde izertlendi. [3]. Sanlıqlar-tiykarınan bir mánili sózler bolıp, olarda modallıq, emocionallıq hám ekspressivlik boyawlar bolmaydı hám olardıń aldında anıqlawısh sóz qollanılmaydı. Usınday ózine tán bolǵan ózgeshelikleri arqalı ol basqa sóz shaqaplarınan ajıralıp turadı. Soǵan qaramastan olardı frazeologizmler quramında kóp ushıratıwǵa boladı. Frazeologizm quramındaǵı sanlıqlar óziniń san mánisinen uzaqlap, awıspalı mánige kóshedi. Nátiyjede frazeologizm quramındaǵı basqa sózler menen birge pútin bir leksika- grammatikalıq birlikke aylanadı. Gáp ishinde qollanǵanda bir gáp aǵzası xızmetin atqaradı.
Frazeologizmler quramında kóbinese bir, eki, tórt, jeti, qırq, júz, mıń sanaq sanlıqları kóplep ushırasadı: bir qısım bolıw, bir adım jerde, bir ayaǵı górde, bir ayaǵı jerde, eki kózi tórt bolıw, eki sózli, biri eki bolmaw, tórt jaǵı qubla, jeti júyesinen ótiw, jeti nasırı búgiliw, jerden jeti qoyan tapqanday, júzden júyrik, mıńnan tulpar, mıń san eki t.b. Sanlıqlar menen kelgen frazeologizmler arasında da mánileri bir-birine jaqın frazeologizmlerdi ushıratamız.
Tilimizdegi bir sanı frazeologizmler arasında ónimli sinonimler jasaw múmkinshiligine iye. Mısallar: -Ań-tań bolǵan Annabay bir qızarıp, bir bozarıp, jırtıq kóylegin sheshe basladı. (I.Yusupov). -Usınday waqıtları úyine qıdırıp kele ǵoysa, uyalǵanınan bir qısım bolıp otırǵanı (E.Ermanov). Bul mısallardaǵı bir qızarıp, bir bozarıp, bir qısım bolıp frazeologizmleri uyalıp degen mánini bildirip sinonimlik qatnasta kelgen. Bul frazeologiyalıq sinonimlerdiń emocionallıq mánisi ótkir, adamnıń tuyǵı-sezimlerin bildirip tur hám bunda bir sanlıǵınıń xızmeti ayrıqsha.
Eki sanlıǵı frazeologizmler quramında qollanılıp sinonimlik qatnastı bildirip keledi. Mısalı: eki iyninen dem alıw, eki ayaǵı sal bolıw, eki urtı suwaldı frazeologizmleri sharshaw, qartayıw degen mánini; eki kózi tasırayıw, eki kózi uyasınan shıǵıw frazeologizmleri qattı qorqıw degen mánini ańlatadı.
«Eki» hám «tórt», «eki» hám «jeti» sanları qatnasındaǵı frazeologizmler arasındaǵı sinonimler:
Mısallar: -Eki kózim esikte, ózim tósekte jatırǵan menen qalay da ómirge qayta oralaman, adamlar aǵımına qosılıp juwırıp júremen degen árman men de kúshli edi (Á. Atajanov).
-Qundızxan apası menen birge bulardı kúte-kúte kózleri tórt bolıp sol otırǵanı….(O.Bekbawlov). Bul mısallardaǵı eki kózim esikte, kózleri tórt bolıp frazeologizmleri ózara sinonimlik qatnasta bolıp kútiw degen mánini ańlatıp, bunda eki hám tórt sanlıqlarınıń xızmeti ayrıqsha.
Mısallar: -Bir pásten keyin qádimgi jaydarlıǵıńa salıp, eki eziwiń eki qulaǵıńda maǵan qaray shaqqan-shaqqan júre basladıń (B.Ernazarov). -Talant, talant!-dep dawıslap kirdi úyine Xojanov, jerden jeti qoyan tapqanday (G.Esemuratova). Bul mısallardaǵı eki eziwiń eki qulaǵıńda, jerden jeti qoyan tapqanday frazeologiyalıq sóz dizbekleri ózara sinonimlik qatnasta kelgen hám quwanıw degen mánini ańlatadı.
«Eki» hám «toqsan» sanlıǵı qatnasındaǵı frazeologizmler arasındaǵı sinonimler:
Mısallar: -Toppısı tozǵan, Kellesi qozǵan, Eki dizesi qulaǵınan, zordan ǵana ozǵan (Alpamıs dástanı).
-Mine endi ózi de toqsanǵa ókshe qoydı (M.Nızanov). Bul mısallardaǵı eki dizesi qulaǵınan ozǵan frazeologizmi qartayıw degen mánini ańlatadı, ekinshi mısaldaǵı toqsanǵa ókshe qoyıw frazeologizmi toqsan jasqa qádem qoyıw degen mánini hám de toqsan jasqa qádem qoyıp atırǵan adam mánisin ańlatıp ózara sinonimlik qatnasta kelgen..
«Jeti» sanlıǵı qatnasındaǵı frazeologizmler arasındaǵı sinonimler:
-Muhabbattıń kúshi kúshke kúsh qosıp, Ámir misli sulıw qızday dolansın, Jeti ıqlım
tıńlap ráhát alsın (G.Shamuratova. Kewil tuyǵıları 19-b).
-Quslar uya salıp palapanladı, Qansha báhar kelip, kókledi tallar. Kóp ishinen biziń úydi tańladı, Jeti jurttan kelgen ullı miymanlar (I.Yusupov.Tańlamalı shıǵarmaları. II tom. 122-b). Bul mısallardaǵı jeti ıqlım hám jeti jurt frazeologizmleri mákán, orın degen sinonimlik mánini bildirip tur.
Frazeologiyalıq sinonimlerdiń hár biri ózine tán ózgesheliklerge iye bolıp keledi. Olar mánilik jaqtan qansha jaqın bolıp kelse de olardı biriniń ornına birin almastırıp qollanıw múmkin emes.
.-Aydos: Qashan kórdiń? Moynıma qoyıp ber? Xatsha: Qoyaman! Aydos: - Usınnan qoya almasań, on eki músheńdi on eki bólek qılaman (M.Nızanov. Kúlme maǵan.13-b).
-Kónbeytuǵın erkektiń alimentin al da, tóbesine tórt, jelkesine jeti qoyıp úyden shıǵarıp jiber (M.Nızanov. Qoyın dápterge qayım gápler. 201-b). Mısallarda berilgen on eki músheńdi on eki bólek qılaman, tóbesine tórt, jelkesine jeti qoyıw sinonimleri urıw mánisinde qollanılǵan, biraq on eki músheńdi on eki bólek qılaman frazeologizmi tóbesine tórt, jelkesine jeti qoyıp frazeologizmine salıstırǵanda kúshlirek bolıp, saw jerin qaldırmay urıp pútkil deneni jaraqatlaw degen mánini bildirip tur. Frazeologizmler bir-birine sinonim bolıp jumsalǵanı menen hár biri óz aldına máni
payda etip otıradı hám belgili oydı, pikirdi bayanlawda mánisi sáykes jaǵınan tańlap alınadı.
Sanlıqlar menen kelgen frazeologizmlerdegi sinonimler aytılajaq pikirdi dál, anıq túsindirip beriwde hám obrazlı etip beriwde áhmiyeti úlken. Bul keltirilgen frazeologizmlerdiń quramındaǵı sanlıq sózler frazeologizmniń payda bolıwında, sinonim frazeologizmlerdi jasawda xızmeti ayrıqsha.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1. 
   Қәлендеров М. Қарақалпақ тилиндеги синонимлердиң грамматикалық, структуралық ҳәм лексика-семантикалық өзгешеликлери. Нөкис, 1989.
   
2. 
   Ешбаев Ж. Қарақалпақ тилиниң қысқаша фразеологиялық сөзлиги. Нөкис, 1985.
   
3. 
   А.Бекбергенов. Қарақалпақ тилиндеги санлықлар.
   

«КАРАКАЛПАКСТАН» баспасы. Нөкис, 1976.