|
ЛИТЕРАТУРА:
1. Портер М.Э. Кластеры в туризме. Пер. с англ. - М.: Издат. Дом «Вильямс», 2010.
2.Новиков В.С. Инновации в туризме: учеб. Пособие для студ. высш. учеб.
заведений/ М: Издательский центр «Академия», 2011-32с.
3.Е.М. Бергман Туристические кластеры: учеб. Пособие для студ. высш. учеб.
заведений/ М: Издательский центр «Академия», 2012-109с.
44
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI
MAKTABGACHA VA BOSHLANG’ICH TA’LIM FAKULTETI
Boshlang’ich ta’lim va sport tarbiyaviy ishi yo’nalishi
1939-B guruh talabasi
Xolmuxammedova
Nozimaxonning
“BOLALAR NUTQINI O`STIRISH”
mavzusidagi
45
Bolalar nutqini o`stirish
Annotatsiya:
Nutq bolaga inson madaniyatining barcha yutuqlariga
yo`l ochadi.Nutqni egallab olishning eng muhim bosqichlari maktabgacha yoshga
to`g`ri keladi.Maktabgacha ta`lim bola sog`lom har tomonlama kamol topib
shakllanishini ta`minlaydi,unda o`qishga intilish hissini uyg`otadi,uni muntazam ta`lim
olishga tayyorlaydi.
Kalit
so`zlar:
nutq,nutqiy
rivojlanish,bog`lanishli
nutq,tevarak-atrof,so`z
boyligi,maktabgacha
ta`lim,monologik
nutq,dialogik
nutq,grammatik
qonuniyatlar,qo`shiq-o`yin.
Hozirgi davrda mustaqil O`zbekistonimizda bolalar savodxonligi va ularning
sog`lom voyaga yetishiga doir ko`plab ishlar olib borilmoqda.
Masalan,maktabgacha katta yoshdagi bolalarning nutqini o`stirishdagi asosiy
omillar bilan tanishib chiqamiz.
Nutq o`stirish bolaning so`z boyligini oshirishda,muloqot qobilyatini o`stirishda
va uning aqliy intellektlarini,dunyoqarashini,tafakkurini rivojlantirishda xizmat qiladi.
A.N.Leontevning fikricha,nutqiy rivojlanish jarayonini quyidagicha ta`riflaydi:
Nutqni “rivojlantirish jarayoni bola lug`atining va so`zlarning assotsiatsiya asosida
bog`lanishining ortishida ifodalanadigan miqdoriy o`zgarishlar jarayoni emas, balki
sifat jihatidan o`zgarish jarayonidir,zero, u fikrlash va ong rivojlanishi bilan ichki
bog`langan holda so`zning barcha funksiyalari,tomonlari va aloqalarini qamrab
oladigan haqiqiy rivojlanish jarayonidir” deb bejiz aytmagan.
Bola nutqini o`stirishda,avvalo ularning yosh jihatlarini inobatga olish zarur.
Masalan,maktabgacha katta yoshdagi bolalarni nutqini o`stirishda ko`proq
monolog va dialoglardan foydalanish kerak.Monolog bolalarga qiyinchilik tug`dirishi
mumkin,lekin o`quvchilarga dialog qiziqish uyg`otadi. Dialog-bola va o`qituvchining
birgalikdagi muloqot vositasi hisoblanadi. Bolalar dialogik nutqda faol
46
bo`lishadi.Masalan,dialogik nutqni maktabgacha ta`lim muassasalarida,uyda,dam
olish oromgohlariga borishganda foydalanishadi.Shuning uchun bu dialogik nutqdan
bemalol ishlata olishadi.
Metodik adabiyotlarda yozilishicha,adabiy til negizida,asosan monologik nutq
asosiy vazifani bajaradi.Shu sababli nutqni rivojlantirish ta`lim-tarbiyada muhim izchil
ahamiyat kasb etadi.
Monologik nutq-asosiy mavzuga doir mantiqiy ketma-ket gaplar shaklida
ifodalangan
va
insonga
ta`sir
ko`rsatishga
yo`naltirilgan
fikrlar
(gaplar,so`zlar,tovushlar)ning uyushgan tizimini namoyon etadi.
Bola uchun monologik nutq psixologik tomondan murakkab hisoblanadi.
Monologik nutq maktabgacha katta yoshdagi bolalarga uning o`zi bayon qilmoqchi
bo`lgan so`z,ibora,gap ma`nosini tushunmasligi bilan bog`liq muammolar
tug`iladi.Monologik nutq tinglovchiga tushunarli va maroqli bo`lishi uchun
avvalo,maktabgacha yoshdagi bolalar xotirasi,so`z boyligi va mantiqiy fikrlashga ega
bo`lmog`i lozim.
Bolaning nutqi adabiy til me`yorlariga to`g`ri amal qilish,kattalar nutqini idrok
etish va o`zining qiziqishlari faolligi bilan rivojlantirishimiz mumkin.
Bola nutqini o`stirishda qonuniyatlarga ham amal qilish lozim. Ona tilidagi
nutqini idrok etishda bolaning nutq organlarini mashq qildirish lozim.Ularni ko`proq
mashq qildirish bola nutqining rivojlanishida muhim rol o`ynaydi.
Nutq ma`nosini tushunish uchun bola grammatik qonunyatlarni o`zlashtirishi
mumkin.
Nutq me`yorlarini o`zlashtirishda tinish belgilarini ishlatish me`yori,eslab qolish
qobiliyatini rivojlantirish muhim o`rin tutadi.
Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish bilan bog`liq
masalalarni hal etishda quyidagilar inobatga olinadi:
47
1.Insondagi bilish qobilyati,tug`ma qiziquvchanlik nutq vositasida amalga
oshiriladi.
2. Bola nutq ishtirokida dunyoqarashni rivojlantirib olamni tanib oladi.
Bolalar nutqini o`stirishda yana bir omillardan biri,tevarak-atrof bilan
tanishtirishdir.Nutqni samaraliroq rivojlantirishda bolalarning tevarak-atrof obyektlari
ya`ni insonlarning hayoti va mehnat tarzi,hayvonlar dunyosi,o`simliklar olami,suv osti
dunyosi
to`g`risidagi
tasavvurlarini
tobora
kengaytirib
borish
maqsadga
muvofiqdir.Shuningdek ,tevarak-atrof obyektlari ustida kuzatishlar,balki,ularni
o`rganish uchun sayohat o`tkazish muhim omillardan sanaladi.
Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning tevark-atrofni o`rganishda nutqni
rivojlantirish uchun so`zlarni mavzu jihatidan quyidagi guruhlarga bo`lish mumkin:
-ota-onalar,qarindosh-urug`lar,tengdoshlar bilan bog`liq so`zlar;
-maishiy predmetlar,o`yinchoqlarni anglatadigan so`zlar;
-bola yashab turgan joydagi predmetlar va boshqa narsalarni anglatadigan so`zlar;
-hayvonot olami,qushlar,sudralib yuruvchilar,hasharotlarni anglatadigan so`zlar;
-jonsiz tabiat obyektlarini anglatadigan so`zlar;
-inson kasb-faoliyatining har xil turlari(kasbi,ixtisosi,ish turlari va hokazo)ni
anglatadigan so`zlar;
-buyumlar,moslamalar,asbob-uskunalar,mashinalar,materiallar va hokazolarni
anglatuvchi so`zlar;
-pedagogika,psixologiya,sotsiologiya,tarix(axloq,ma`naviyat,qadriyat)
kabilar
bilan bog`liq so`zlar;
-ijtimoiy-siyosiy hodisalar bilan bog`liq so`zlar.
48
Maktabgacha ta`lim muassasalarida maktabgacha katta yoshdagi bolalar ayrim
so`zlarni o`rganish bilan bir qatorda,iboralarni ham talffuz qilishni o`rganishlari
ularning bog`lanishli nutqini o`stirishga samarali ta`sir o`tkazadi.
Tevarak-atrofni o`rganishda tarbiyachi va ota-onalar tomonidan ham
predmetlarni, ularni qismlarini elementlari bilan tanishtirish lozim.Ularni idrok etib,
ular haqida mulohoza yuritishi ham darkor.
Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish faoliyatining har xil
turlarida amalga oshiriladi:
-tabiat obyektlari bilan tanishtirish mashg`ulotlarida;
-badiiy asarlar bilan tanishtirish mashg`ulotlarida;
-savod o`rgatishda;
-o`yin faoloyatida;
-ijtimoiy foydali mehnat jarayonida turli ishlarning bajarilishida.
Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning nutqini rivojlantirishda ularga
ertak,hikoyalar o`qib berish va ularni so`zlashga o`rgatishga xizmat qiladi.
Bolalarning
bog`lanishni
nutqni rivojlantirishda,ayniqsa,lug`at boyligini
faollashtirish muhim vazifadir.
Ko`proq qishloq bolalari o`ynaydigan o`yinlar ularni sanashni o`rganishga,nafas
yo`llarini
rivojlantirishga
yordam
beradi
va
lug`at
boyligini
oshirib
faollashtiradi.Bunda ayniqsa,qo`shiq-o`yinlar muhim rol o`ynaydi.
Bir,ikki,o`n olti,
O`n olti deb kim aytdi?
O`n olti deb men aytdim,
Ishonmasang sanab ko`r...
49
(O`yindagi bolalar sanaladi).
Hozirgi paytda qo`shiq-o`yinlar,topishmoq-o`yinlar,sanoq o`yinlar bolalarning
bilimini oshiradi,aqlini charxlaydi,zukku etib tarbiyalaydi.
Bola
nutqini
rivojlantish
samaradorligiga
erishishda
ularning
bilim
darajasi,qiziqishi va o`zining qobiliyati xususiyatini hisobga olish muhim omildir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
