|
Suyuqlik
materiya agregat holatlaridan biri boʻlib, unda hajm saqlanadi, biroq shakl
oʻzgaradi.
Suyuqlik
bir-biri
bilan
kimyoviy
bogʻlangan atom va molekulalardan iborat. Yerda eng keng tarqalgan suyuqlik suvdir.
Suyuqlik
gaz
kabi oquvchan va
idish
shaklini
oladi.
Baʼzi
suyuqliklar bosimga chidamli, boshqalari esa siqiladi. Gazdan farqli oʻlaroq suyuqlik
kengayib butun idishni toʻldirmaydi, sobit zichlikni saqlaydi. Suyuqlikning farqli
xossasi sirt tarangligidir, u namlanish hodisasiga sabab boʻladi. Suyuqlik zichligi
qattiq moddanikiga yaqin, gaznikidan esa ancha yuqori.
Suyuqliklardagi sirt
tarangligi tufayli yuza torayishga
intiladi,
natijada
erkin
tushayotgan suyuq suv sharsimon tomchiga aylanadi.
Suyuqlik
— moddaning qattiq va gazeimon holatlari oʻrtasidagi agregat holat.
Suyuqlik.ning baʼzi xossalari gaznikiga, baʼzi xossalari qattiq jismnikiga oʻxshab
ketadi. U qattiq jismga oʻxshab maʼlum hajmni egallaydi, idishga quyganda esa, gaz
singari, idish shaklini oladi. Kimyoviy tarkibiga koʻra Suyuqlik. 1 komponentli (sof),
2 komponentli (binar), 3 komponentli va koʻp komponentli (4 va undan ortiq
863
komponentli) suyuq aralashmalar (eritmalar)ga boʻlinadi. Fizik tabiatiga koʻra
Suyuqlik normal (odatdagi), suyuq kristallar va kvant suyukliklar (suyuq 4Ne, 3Ne va
ularning eritmalari)ga boʻlinadi. Odatdagi Suyuqlikar faqat bitta fazaga ega. Geliy "Ne
ikki suyuq fazada — normal va oʻta oquvchan fazalarda, suyuk, kristall moddalar esa
normal va bir yoki hatto bir necha anizotrop fazalarda boʻlishi mumkin. Normal
suyuqlik tashqi taʼsir boʻlmaganida makroskopik bir jinsli va izotrop boʻladi. Xuddi
shu xossalari bilan Suyuqlik gazga oʻxshaydi, ammo anizotrop kristall qagtiq
jismlardan keskin farq qiladi. Amorf qattiq jismlar (mas, shisha) oʻta sovitilgan
suyuqlik boʻlib, odatdagi Suyuqlikdan kinetik harakteristikalari son qiymatlari bilan
farq qiladi. Agar Suyuqlik qizdirila boshlansa, uning issiqlik oʻtkazuvchanlik,
yopishqoqlik, diffuziya kabi xossalari gazlarning shunday xossalariga yakinlashib
boradi. Kristallanish temperaturasiga yaqinlashganda esa, kupchilik odatdagi S.larning
zichligi, siqiluvchanligi, issiqlik sigʻimi, elektr oʻtkazuvchanligi kabi xossalari mos
ravishdagi qattiq jismlarning shunday xossalariga yaqinlashadi.
Suyuqliklarda molekulalar bir biriga yaqin turadi. Shuning uchun har bir molekula
oʻzining atrofidagi qoʻshni molekulalar bilan oʻzaro taʼsirlashib turadi. Suyuqlik
molekulalari gaz molekulalari kabi erkin harakat qilmasdan, qandaydir vaqt oraligʻida
oʻtroq holat deb ataluvchi holatdagi muvozanat vaziyat atrofida tebranib turadi. Vaqt
vaqti bilan Suyuqlik molekulasi oldingi muvozanat vaziyatdan oʻz oʻlchamlariga yaqin
boʻlgan masofacha uzoqlikka oʻtib, yangi muvozanat vaziyatni egallab boradi. Shu
tarzda Suyuqlik molekulalari Suyuqlik. hajmi boʻyicha betartib ravishda sekinlik bilan
koʻcha boshlaydi. Suyuqlik aniq hajmga ega boʻlishiga qaramay, maʼlum shaklni
saqlab qola olmaydi va idishning oʻzi egallagan qismining shaklini oladi.
Moddalarning faza holati, asosan, tra T va bosim R ga bogʻliq. Molekulalarning oʻzaro
taʼsiri oʻrtacha potensial energiyasining ularning oʻrtacha kinetik energiyasiga nisbatan
faza holatini aniklaydigan kattalik ye(T, R) hisoblanadi. Qattiq jismlar uchun ye(G,
R)"gʻ; bu molekulalarning oʻzaro taʼsir kuchining katta ekanligini va u molekulalarni
muvozanat holat yaqinida ushlab turishini koʻrsatadi. Gazlar uchun ye(T, R)"gʻ; bu
molekulalarning tortishish kuchi ularni bir biriga yaqin holatda ushlab tura olmasligini
864
ifodalaydi. Suyuqlik uchun g(T, R)~gʻ. Bu esa Suyuqlikni tashkil etuvchi
molekulalarning uzluksiz betartib harakati va molekulalar orasidagi oʻzaro taʼsir
kuchlarining qoʻshgan hissalari deyarli bir xil ekanligini koʻrsatadi.
Gidravlikaning
suyuqliklar harakat qonunlari va ularning harakatlanayotgan yoki harakatsiz qattiq
jismlar bilan o‘zaro ta’sirini o‘rganuvchi bo‘limi gidrodinamika deyiladi.
Harakatlanayotgan suyuqlikning ko‘rsatkichlari vaqt va koordinata bo‘yicha
o‘zgaruvchan bo‘lib, u quyidagi funksiya ko‘rinishida yoziladi:
R = /1(x, U, 2, I)
i =/
2
(x, u, 2, I)
tezlik proeksiyalari ham funksiyalardir.
i
x
=/z (x, U, 2, I)
iu
=
/4
(x,
u,
2,
I)
i? =/5 (x, U, 2, I)
Bu keltirilgan funksiyalarni aniqlash va ular orasidagi o‘zaro bog‘lanishni topish
gidrodinamikaning asosiy masalasi hisoblanadi.
Harakat vaqtida suyuqlik oqayotgan fazoning har bir nuqtasida tezlik va bosim vaqt
o‘tishi bilan o‘zgarib tursa, bunday harakat beqaror harakat deyiladi. Tabiatda daryo
va kanallardagi suvning harakatlari, texnikada quvurlardagi suyuqlikning harakati va
mexanizmlar qismlardagi harakatlar asosan boshlanganda va ko‘p hollarda butun
harakat davomida beqaror bo‘ladi. Agar suyuqlik oqayotgan fazoning har bir nuqtasida
tezlik va bosim vaqt bo‘yicha o‘zgarmay faqat kordinatalariga bog‘liq, ya’ni
R = /11((x,U
,2)
865
i = /
2
1(x,u,2)
bo‘lsa, u holda harakat barqaror deyiladi. Bu hol quvurlarda va kanallarda
suyuqlik ma’lum vaqt oqib turganidan keyin yuzaga kelishi mumkin. Barqaror harakat
ikki xil bo‘lishi mumkin.
Suyuqlik zarrachasi harakat yo‘nalishi bo‘yicha vaqt o‘tishi bilan harakat fazosini bir
nuqtasidan ikkinchi nuqtasiga o‘tganda tezligi o‘zgarib borsa, bu harakat notekis
harakat bo‘ladi. Notekis harakatning kesimi o‘zgarib borayotgan shisha quvurda
kuzatish juda qulaydir. Agar suyuqlik zarrachasi harakat yo‘nalishi bo‘yicha vaqt
o‘tishi bilan harakat fazosining bir nuqtasidan ikkinchi nuqtasiga o‘tganda tezligini
o‘zgartirmasa, bunday harakat tekis harakat deyiladi. Tekis harakatga kesimi
o‘zgarmaydigan turbalardagi suyuqlikning va qiyaligi bir xil kanallardagi suv oqimi
misol bo‘la oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
