Международный научно-образовательный электронный журнал

«Kimki rizqi ulugʻ 
boʻlmogʻini yoki nomi uzoq vaqt eslanmogʻini istasa, qarindosh-urugʻlariga 
yaxshilik 
(xayr-ehson)
qilib tursin!”
- dedilar» (Buxoriy)
41
. Bu hadisni sahihligini 
bilish uchun ulamolar kimlardan ushbu hadis naql qilinganini tekshirganlar hamda 
shu hadisni o'n yoki yigirma kishidan eshitsalar, shu hadis sanadiga qarab, har bir 
insonni ismidan solishtirib chiqqanlar va shu insonlar ijobiy sifatlari mos kelsa hadis 
sahih bo'lgan. Yozib olingan har bir hadisi shariflarni sanadlari (isnodlari) bilan 
keltirib berganlar. Muhaddis nafaqat fanlarni chuqur egallashi va odamlar bilan 
qanday muloqot qilish kerakligini tushunishi, balki xotirasi va zehni ham o’tkir 
bo’lishi shart bo’lgan. Chunki ma’lum bir shaharga tashrif buyurish davomida 
muhaddis nechta inson bilan muloqot qildi va ularning ismi shariflari, ular aytgan 
41
Imom Al-Buxoriy. "Al-jome' As-Sahih" 2-jild. "Savdo sotiq kitobi" 12- bob, 5 b. 

---

569 
hadislar ma’nosi, isnodlari hamda bir hadisni necha kishidan eshitganini eslab qolishi 
muhim bo’lgan. Yuz ming hadisni yod bilgan imom -"Hafiz", ikki yuz ming hadisni 
yod bilgan imom-"Shayx ul-hadis", uch yuz ming hadisni bilgan imom-"Hujjat ul-
Islom, uch yuz mingdan ortiq hadislarni bilgan imom esa "Mujtahid" yoki "Hadislar 
bo'yicha Imom" deb ataladi.
Asrlar oshib, ismlari hamon tilga olinayotgan Imom Buxoriy, Abu Iso Termiziy, 
Abu Dovud Sijjistoniy, Imom Malik, Ibn Moja, Nasoiylar hadis ilmining yorqin 
namoyandalari hisoblanadilar. Dunyo miqyosidagi hadisshunoslar ichra eng ko'p 
ishonchli hadislarni jam qilgan hadis ilmi sultoni Imom Muhammad ibn Ismoil al-
Buxoriydir. Imom hayotini butkul hadis to'plashga, Payg'ambar Muhammad (s.a.v) 
hayotlarini o'rganishga bag'shida etdi. Asl ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil 
ibn Ibrohim al Buxoriy 810 yilda, Buxoro shahrida tug'ulgan. Otasi Ismoil ibn 
Ibrohim ziyoli shaxs bo'lgan, ko'plab doston va rivoyatlarni bilgan hamda muhaddis 
bo'lgan. Onasi ham ilmu ma'rifatli, madaniyatli va oilaparvar ayol bo'lgan. Ismoil 
go'daklik paytlarida otasi vafot etgan. Yoshlik chog'idan ilmga tashna, ma'rifatparvar 
va o'tkir zehnli bo'lgan. Buxoriy bolaligidan hadisshunoslikka muhabbat qo'ygan. U 
5-6 yoshlaridan Qur’on va hadis ilmini o‘rganishni boshlagan. Abdulloh ibn al-
Muborak va Vakiy kabi olimlarning hadis to'plamlari mutolaasida hadislarni tezda 
eslab qola olgan. Ustozi Shayx Dohiliy bilan hadis rivoyatchilari haqidagi qizg'in 
suhbatlarda doimiy ishtirok etib kelgan. 16 yoshga yetgach onasi va akasi bilan haj 
safariga jo'nab, Makkada 4 yil Imom Ahmad ibn Hanbal rahbarligi ostida 
hadisshunoslikni yanada chuqur o'rgangan. Buxoriy butun faoliyati davomida ilmga 
tashna insonlarni ma'naviy va moddiy jihatdan qo'llab quvvatladi. Tijorat qilib, har oy 
miskinlarga va talabalarga besh yuz dirhamdan sarfladi. Buxoriy umr bo'yi hadislarni 
tizimga solish bilan shug'ullanib, ularni sahih va g'ayri sahihga ajratishda roviylarning 
hayotlari, yashash joylari, tug'ilgan va vafot etgan sanalari, bir-birlari bilan qilgan 
o'zaro muloqotlarini o'rganish bilan bog'liq holda olib boradi. U boshqa 
muhaddislardan o'zining o'tkir zehni bilan ham keskin farq qilgan. Rivoyatlarga ko'ra, 

---

570 
Buxoriy 600 mingta hadislarni yoddan bilgan
42
. Imomning zehni bilan bog'liq ko'plab 
afsonalar odamlar tilidan hamon tushmaydi. Jumladan, Buxoriy Samarqandda 400 ta 
muhaddislar bilan uchrashib ularni lol qoldirgani bunga namunadir. Muhaddislar 
hadis rivoyat qiluvchilarini boshqa hadislar bilan o'zaro aralashtirib Buxoriyga o'qib 
berishgan. Buxoriy barcha keltirilgan hadislarni eslab qolibgina qolmay, balki, ularni 
tog'ri ketma-ketlikda, o'z o'rniga qo'yib tahlil qilib bergan. Barcha hadislar mukammal 
darajada o'rniga qaytarilganda, isnodda ham, matnda ham, zarracha yanglishish 
bo'lmagan. Ustozi Imom Ahmadning so'zlariga ko'ra, Buxoriydek inson hali 
Xurosonda dunyoga kelmagan. Abul Abbos al-Dalaviyning aytishicha, Bog'dod ahli 
Buxoriyga yozgan xatida: "Toki Muhammad Buxoriy bor ekan, musulmonlarni 
fayzu-baraka tark etmaydi" deb e'tirof etgan. Buxoriy ko'plab ilmiy markazlarda 
hadisshunoslardan ta'lim olgan. U o'z kitobi ustida izlanishlarini Basra shahridan 
boshlagan. Al jome' as-Sahih kitobini tugatib, Buxoro shahriga qaytib borgan. Ona 
shahridagilariga hadisdan ma'lum bir vaqt dars bergan. So'ngra, Buxoro hukmdori 
bilan yuzaga kelgan nizolari sababli Samarqanddagi Xartang nomli qishloqqa ko'chib 
ketgan va usha makonda 870 yil hijriy 256 yilda vafot etgan. Buxoriy o'zidan juda 
ham boy ilmiy meros qoldirgan. Bulardan eng mashhuri Al-jome' as-Sahih kitobidir. 
Ibn Salohning hisobiga ko'ra, Imom to'plamida takrorlanib keladigan hadislarni 
qo'shib hisoblaganda 7275 ta, takrorlanmaydigan hadislarni o'zini hisoblab chiqqanda 
4000 ta hadislarni jam etgan
43
. As-Sahih to'plami olti eng mashhur sunniy to'plam 
ya'ni "Kutub as-Sitta"ga kiritilgan. Buxoriy o'z to'plami haqida shunday deb 
ta'kidlagan:”–Biron bir hadisni avval g'usul so'ngra, ikki rakat namoz o'qimasdan turib 
qo'shmadim". As-Sahihdan tashqari Buxoriy "As-Sunan fi al-Fiqh","Al-Asma' val 
Kuna","Xalq Af'al Al-Ibad","Al-Qiro'a Half al-Imam","Al-Adab al-Mufrad","At-
Tarixal Kabir" va boshqa shu kabi durdonalarni yozishga muvaffaq bo'lgan. 
Movarounnahr hududidan yetishib chiqqan dunyoga mashhur yana bir 
muhaddis, olim, mutafakkir, huquqshunos, Imom Buxoriyning shogirdi Muhammad 
ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn Zahdok Sullamiy Bugʻiy Termiziydir. Abu Iso at-
42
Hadisshunoslik. D. Rahimjanov, D. Muratov, R. Obidov, M.Alimova; Toshkent – 2013. 89 b. 
43
"Dor ul-Ma’orif", Ibn al-Saloh, 160-9 b. 

---

571 
Termiziy 824-yil hijriy 209 yilda Termiz shahrida tavallud topgan. Ushbu asr 
"Hadisshunoslikning oltin asri" deb nomlanadi. Chunki,bu asrda ko'plab hadis 
to'plangan, jumladan, Imom Ahmadning "Musnad"i, Buxoriyning "Al jome' as-
Sahih"i,Imom Muslimning "Sahih"i va boshqa hadis kitoblari yozilgan. Imom 
Termiziy ham Buxoriy kabi yoshlik chog'laridan Qur'on, hadis, fiqh bilan ham qiziqa 
boshlagan. Termiziy nafaqat ona shahrida balki, dunyoning yetuk ilmiy markazlarida 
ham ilm olgan. Termiziy hadis o'rganish va ularni yig'ish uchun 20 yil o'zga yurtlarda 
bo'ldi. Nishopurda Imom Buxoriy bilan uchrashib, fikr almashdi. Bu uchrashuv 
Termiziy hayotida ulkan iz qoldirdi. Besh yil Buxoriy bilan hamsuhbat bo'lib 
Termiziy hadis ilmini chuqur o'rganib chiqdi. Termiziy bilimini va iqtirodorini ustozi 
Buxoriy yuqori baholab shunday degan: "-Men sendan,sen mendan foyda 
topganingdan ko'ra ko'proq sendan foyda ko'rdim". Termiziyning Buxoriy bilan 
uchrashuvi, uni "Sunan at-Termiziy" nomli to'plamini yaratilishida muhim o'rin tutdi. 
Ushbu to'plam ham "Kutub as-Sitta"dan joy olgan. To'plam 3962 tadan ko'proq 
hadisdan iborat bo'lib, 50 ta bo'limlarga bo'lingan
44
. Ushbu bo'limlar hadislarni 
ishochlilik darajalariga ajratib chiqadi–"sahih", "hasan", "zaif". Imomning "Sunan at-
Termiziy"dan tashqari boshqa mashhur asarlari ham mavjud. Bulardan, "Ash-
Shamoil an-Nabaviya", Risala fil Hilaf val Jadal","At-Tarix", Kitab uz-Zuhd" va 
boshqalar yaqqol namuna bo'ladi. Hadisshunoslikka beqiyos hissa qo’shgan Termiziy 
892 yil hijriy 277 yilda ona shahrida vafot etgan. 
Asrlar mobaynida o'z qadri va samarasini yo'qotmasdan kelayotgan ilmiy meros 
mualliflari Imom Buxoriy va Termiziy xotirasini abadiylashtitish maqsadida turli xil 
islohotlar amalga oshirilib kelinmoqda, jumladan, shu borada Prezidentning bir 
nechta qarorlari qabul qilindi: 
–
2017-yil 
27-martda 
“O‘zbekiston 
Respublikasi 
Vazirlar 
Mahkamasi huzurida Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazini 
tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”.
45
44
Alizoda A. A. Termiziy Muhammad. Islom ensiklopedik lug'ati. - M.: Ansor, 2007. 
45
PQ-2855-son qaror. 

---

572 
–
2017-yil 14-fevralda "Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot 
markazi"ni tashkil etish to’g’risida".
46
–
2018 yil 16 aprelda “Diniy-maʼrifiy soha faoliyatini tubdan 
takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi farmoni ijrosini taʼminlash 
maqsadida 1 noyabr kuni Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining “Hadis ilmi maktabi faoliyatini tashkil etish va qoʻllab-
quvvatlash chora-tadbirlari toʻgʻrisida” qarorlar qabul qilindi.
47
Hozirda yuqorida keltirilgan islohotlar amalda o'z samarasini berib kelmoqda.
“Imom al-Buxoriy xalqaro ilmiy tadqiqot markazi” dunyo miqyosida hadisshunoslik 
ilmini rivojlantirayotgan markazlardan biri hisoblanadi. Muhaddis olimlarning ilmiy 
meroslari ushbu markazda jam qilingan. Imomi Termiziyning ham ilmiy me'rosini 
abadiylashtirish maqsadida ko’plab ilmiy ma’rifiy ishlar olib borilmoqda. Jumladan, 
"Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi" Surxondaryo viloyati Sherobod 
tumanida tashkil etildi. Markazda Termiziy qalamiga mansub turli qo'lyozma va 
kitoblar saqlanib kelmoqda. Ushbu islohotlar bilan hadis ilmini rivojlantirish 
harakatlari to'xtab qolgani yo'q. Oradan ko'p o'tmay "Hadis ilmi maktabi"ga asos 
solindi. Maktabning asosiy vazifalari Qur'oni karim ilmini puxta o'zlashtirgan, 
hadisshunoslik fanini chuqur egallagan va hadis ilmi borasida izlanishlar olib borish 
ko'nikmasiga ega mutaxassislarni tayyorlash hisoblanadi. 
Yer yuzida zamonlar oshsa ham yetuk muhaddislar ilmiy meroslari insoniyatga 
o'z samarasini berishdan to'xtagani yo'q. Xulosa sifatida shuni ta'kidlash lozim-ki, 
hadis ilmi bilan mashg'ul bo'lish Allohga yaqinlashishning eng avfzali va ishlarning 
eng sharaflisidir. "Kimki hadis ilmi bilan shug'ullanib, odamlar orasida Payg'ambar 
(s.a.v) hadislarini tarqatmoqchi bo'lsa, yuksak xulq va fe'l-atvor bilan ziynatlangan 
bo'lishi kerak. Odamlarga yetkazayotgan hadisida sodiq bo'lishi, uni boshqalarga 
buyurishdan oldin o'zi amal qilishi kerak bo'ladi" deydi Mahmud Tahhon. Ushbu 
sharafli maqom sohiblaridan, Imom Buxoriy hadislarni ishonchliligini aniqlashda 
46
PQ-2774-son qaror. 
47
PF-5416-son Farmoni bilan oliy diniy-ma’rifiy ta’lim muassasasi shaklidagi Hadis ilmi maktabi (keyingi o‘rinlarda 
Maktab deb ataladi) tashkil etilganligi ma’lumot uchun qabul qilinsin. 

---

573 
barchadan ustun bo'lsa, Termiziy hadisning darajasini aniqlashda "sahih"dan keyin 
"hasan" bosqichini ham kiritgani bilan hadisshunoslikni yangi darajaga olib chiqdi. 
Imom Buxoriy va Termiziylarning ilmiy ishlari, hadisshunoslik ravnaqi uchun chekkan 
mehnat- mashaqqiyatlari dunyo miqyosida olimlar tomonidan hozirgacha e'tirof etib 
kelinmoqda.