Международный научно-образовательный электронный журнал

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob. 
2.
A.X.Югай, Н.А.Мираширова “Общая психология” – Tашкент 2014. 
3.
Дружинина В.. “Психология “. Учебник. “Питер”, 2003.
4.
Болотова А.К., Макарова И.В. Прикладная психология: учебник для вузов. –
М., Аспект Пресс, 2002. – 383с. 
5. F.I.Xaydarov ,N.I.Xalilova Umumiy psixologiya .Toshkent – 2010

---

520 
ФИО авторов:
 
O`zbekiston Jurnalistika va Ommaviy 
Kommunikatsiya Universiteti 2-bosqich 
magistranti
 Nazarbekova Sayyora 
O`zbekiston Jurnalistika va Ommaviy 
Kommunikatsiya Universiteti O`zbek tili 
va adabiyoti kafedrasi katta o`qituvchisi 
Saodat Shomaqsudova Xidoyatovna 
Название публикации:
«MARKAZIY OSIYO TELEJURNALISTIKASIDA 
DASTLABKI QADAMLAR VA ASOSIY PRINSIPLAR» 
Annotatsiya
: Hozirgi zamon axborot makoni sanalgan telvedeniyaning tashkil topishi 
bilan birgalikda telejurnalistika kasf etilishi ilm fan taraqqiyotida ulkan yutuqlarga 
sababchi bo`ldi. Jumladan Markaziy Osiyo davlatlarida telejurnalistikasi faoliyatini ilk 
bosqishlari bugungi zamonaviy zurnalistikani rivojlanishiga asos bo`ladi 
Аннотация: С появлением современного телевидения открытие 
тележурналистики привело к большим шагам в развитии науки. В 
частности, первые этапы тележурналистики в Центральной Азии являются 
основой для развития современной журналистики 
Kalit 
so`zlar
: 
Markaziy 
Osiyo,televideniye,telejurnalist, 
tasvir,ko`rsatuv,janr.
Ключевые слова: Центральная Азия, телевидение, тележурналист, образ, 
шоу, жанр 
Ommaviy axborot vositalarining targ`ibot va tashviqot ta`sir kuchini namoyon 
etuvchi telejurnalistikaning yuzaga kelishi va rivoji televideniye kashf etilishi bilan 
bog`liq bo`lib,asosan XX-asrning mahsuli hisoblanad.
Telejurnalistika tarixining rivojlanish davri 3ta bosqichdan iborat bo`lib ilk bosqich 
1900-1930 yillarga to`g`ri keladi. 1910-yilda professor B.L.Rosing dunyodagi birinchi 
katod nurli trubkani yaratadi,u yuqori sifatli tovush va tasvirni masofadan uzatishga 
xizmat qiladi. Oradan 1 yil o`tib birinchi teleko`rsatuv tajribasi sodir bo`ldi. Birinchi 

---

521 
yangiliklar relizi atiga 5 daqiqadan iborat bo`lib,televizorda o`tkaziladigan umumiy 
vaqt 30 daqiqani tashkil etadi.
Sovet Ittifoqida birinchi ommaviy teledasturlar faqat 1946-yilda Rossiya 
telekanallarida paydo bo`lgan.Televideniyening 1960-yildan 1990-yilgacha bo’lgan 
davri rivojlanishining bosqichma bosqich davri bo`lgan.[1]Televideniye paydo 
bo`lishi, bevosita jurnalistlarga bo`lgan extiyojga sabab bo`ldi.Biroq sohaga doir 
haqiqiy mutahassis deyarli yo`q edi.Masalan Markaziy Osiyoda televideniye faoliyati 
yo`lga qo`yilganda mahalliy aholi orasidan ijodkor yoshlarni saralab olingan.
Bo`lajak mutahassislarga nutq madaniyati,badiiy o`qish san`ati,saxna nutqi 
bo`yicha o`qitilgan.Vaqt va zamon telejurnalistikani rivojlanishi va taraqqiyotiga asos 
bo`ldi.Gap shundaki ko`rib chiqyabgan davr televideniyeda sharhsiz tantanali 
yig`ilish,musiqiy dasturlar, mitinglar,sahna va sahna ortidagi vaziyatlar,sport 
musobaqalari muhbirsiz berilar edi.Biroq jurnalist telereportajni o`tkazishga birinchi 
urinishlar 1952-1953 yillarga to`g`ri keladi.Telejurnalist tomonidan Moskvaning 
markaziy madaniyat va istirohat bog`ida o`tkazilgan san`at hodimlari markaziy uyi va 
ijodiy ko`rgazmalaridan olingan reportajlar telejurnalistikaning ilk qadami edi. 
1954-yilda telejurnalistlarning ekran oldidagi chiqaishi va ekrandan tashqari sharhi 
bilan birlashtirildi.Shunday qilib jurnalist televizor ramkasiga kirdi va telejurnalist 
radio va matbuot jurnalistlaridan tubdan ajratib turadigan sifatga ega bo`ldi.[2] 
Teleradiojurnalistika faoliyatini biz Markaziy Osiyo miqyosida o`rganib chiqamiz. 
Sovet Ittifoqi davrida televideniye va radioeshittirishning o`ziga xos xususiyati 
uning ijtimoiy rollari tizimda mafkuraviy funksiyaning ustunligi edi.Televideniye 
jurnalistlari,birinchi navbatda,axborot tavarlarini ishlab chiquvchi emas,balik 
mafkuraviy frontning jangchilari sifatida harakat qildilar.Sotsializm sharoitida partiya 
tomonidan ilgari surilgan ijtimoiy va iqtisodiy faoliyat,oddiy soda mehnatkashlarning
kommunistik ruhda tarbiyalash,xalqaro siyosatning ko`p qirrali topshiriq va 
yuklamalarini targ`ib qilishda televideniye asosiy vazifani bajargan. 
Kommunistik partiya va sovet davlati siyosatini millionlab ommaga ta`sir ko`rsatib 
jamoatchilik fikrini shakllantirgan,yo`naltirgan va uyushtirgan..Ana shu davrda 
televideniyeda faoliyat olib boryabgan jurnalistlarning ish sharoitlari vaziyatga bog’liq 
bo`lgan.Ya’ni Moskvadan axborot tahliliy materiallar kelishiga qarab belgilangan. 
O`rta Osiyoda faoliyat olib bogan jurnalistlar ixtiyoriy va beixtiyoriy ravishda
davlat va partiyaning ijobiy tashabbuslari,yutuqlarini alohida takidlashni 
o`rgandilar.Ularga xalq xojaligi yutuqlari,sotsiyalistik mehnat qahramonlarining 
ulug`lash targ`iboti bo`yicha o`qitilgan.Mamlakatlardagi noxush hodisalar, fojealar va 
nizolar,agar ular sovet tuzumi yoki hukumati haqidagi tasavvurga salbiy ta`sir 
ko`rsatishi mumkin bo`lsa,yo butunlay e`tibordan chetda qolar edi. 

---

522 
Mustaqillikka erishgandan so`ng ko`plab radio va telejurnalistlar o`ziga singib 
ketgan sovet an`analari va usullaridan voz kechishlari qiyin kechdi. [3]Darhaqiqat 
sotsializm davrida O`rta Osiyo radio va telejurnalistikada mamlakatning buyuk 
tarixi,ajdodlari, madaniy merosi, yodgorliklari, tarixda nom qozongan buyuk ajdodlari 
yutug`i, muqaddas dini,urf odatlari aks etgan ko`rsatuvlar deyarli yo`q bo`lgan.Dastlab
televideniye faoliyatining rivoji juda past ko`rsatgichda bo`lgan.Sababi televideniye 
sohasidagi band bo`lgan mutahassisning etishmasligi bilan bog`liq . 
Oradan ma`lum vaqt o`tib vaziyat ijobiy tomonga siljish bo`ldi. Shu qiyin 
vaziyatlarda Markaziy Osiyo davlatlari televideniyelarida dastlabki poydevor 
qo`yildi.Mahalliy dasturlar mustaqil bir butun sifatida shakllantirildi.Bu dastlabki 
telejurnalistlarning samarali ijodiy izlanishlar davri edi.Respublika televideniyelarida 
ko`rsatuvlarning yangi sarlavhalari va janrlari joriy etila boshlandi. 
Televideniye va radioda jurnalist va muhbirlarning aholining hayotiy savollariga 
javoblar,tanqidiy materiallar,televideniye yoshlar klubi,sharhlovchilarning chiqishlari 
efirga berildi.Televideniye faoliyatining dastlabki davrida asosan badiiy va ilmiy 
ommabop filmlarga ahamiyat berildi.Keyin telejurnalistlar o`z dasturlarini taqdim qilib 
efirga uzatila boshlandi. 
Markaziy Osiyoni bir bo`lagi hisoblangan Qirg`iziston televideniyesi 1960-yillarda 
haftasiga to`rt kun 2 soatdan ko`rsatuvlar efirga berilgan.O`sh kezlari kadrlar masalasi 
juda katta muammo edi. Jurnalist va diktorlikga qiziquvchan yoshlarni saralab olinib
sohaga jalb qilgan.Bu albatta oson kechmagan. Dasturlarni tayyorlashda havaskor 
yoshlar va adabiyot she`riyatga ihlosmand ijodkorlarni taklif qilindi. 
Chunki televideniye tashkil topgan yillari haqiqiy tajribali mutahassis etishmagan. 
Ijodkorlar tomonidan tayyorlangan ilk dasturlar musiqiy va hujjatli filmlardir.Har yili 
ko`rsatuvlarning hajmi oshib rus va qirg`iz tillarida berilgan.Yildan yilga 
ko`rsatuvlarning ko`lami kengayib radio va telejurnalistlar tayyorlagan xorijda, qishloq 
xo`jaligi, fan, texnika, san`at, adabiyot, sport yutuqlari haqida rang- barang efirlar 
ekran yuzini ko`rdi.[4] 
Qirg`iziston televideniyesida ko`plab tomoshabinlardan maktublar yo`llangan. 
Televideniye jurnalistikada ham radiojurnalistikada ham tomoshabinlarning xatlaridan 
foydalanib 
xat–reportaj,xat-monolog,xat–dialog,muhokama 
xatlari 
va 
e`tirof 
xatlaridan 
foydalanib 
ko`rsatuvlar 
tayyorlangan.Dastlab 
cheklangan 
video 
materiallarga ega bo`lgan telestudiyada jurnalistlar nutq,suhbat,intervyu janrlaridan 
foydalanganlar. 
Chunki ko`rsatuvni keng doirada tasvirga olishda studiyada imkoniyatning yo`qligi 
bilan bog`liq edi.Shunga qaramay teledasturlarda kinoxronikalar, maketlar, xaritalar 
ko`proq foydalanishgan.Eng muhimi televideniyeda bosma va ovozli jurnalistika 
an`analarini davom ettirib o`zining serqirra imkoniyatlarini ochib berdi.Qirg`iziston 

---

523 
birinchi televideniyesining o`sishi va ko`lami kengayishi vaqt o`tishi bilan o`sib 
takomillashib bordi.
Markaziy Osiyoda Televideniye rivojlanishi telejurnalistikaning shakllanishiga 
sababchi bo`ldi. Jumladan Qozoq telejurnalistikasining shakllanishi va 
rivojlanishi,teledasturlar mazmuni va shaklining badiiy an`analari,telejurnalistikaning
ekrandagi 
individual 
uslubi 
va 
mahorati 
tizimlashtirilgan. 
Qozoqiston 
televideniyesining birinchi dasturlari kino,teatrva musiqiy ko`rinishida yaratilgan. 
Avvaliga gazeta va radio jurnalistlariga televideniyening professional 
xususiyatlarini o`zlashtirish oson bo`lmadi.Gazeta va radio jurnalistlari so`z bilan 
ishladilar.Biroq endi ular televideniye orqali tomoshabinga hayotning jonli tasvirini 
etkazishning mexanizmini o`zlashtirishlari kerak.Chunki telejurnalist bezatish 
san`atini va televideniye tabiatiga bog`liq holda qo`llaniladigan ifodali vositalar,sahna 
bilan bog`liq matn, shovqin, musiqa, kompleksni puxta egallashi zarur edi. 
’’Qidiruv natijasida, 60-yillarning boshlaridayoq Olmaota studiyasi xodimlari
tomonidan tayyorlangan asarlar sanoatning 40 foizni tashkil etdi.’’[4]Qozoq 
studiyasida ilk bor Qirg`iziston va Qozoqiston o`rtasida teledastur bo`lib o`tadi. 
Birinchi dastur ikki davlatning ijtimoiy va madaniy sohadagi yutuqlari namoyish 
etilgan. Dastlabki yillarda ma`lumotlar ekranda og`zaki uzatilgan bo`lib voqeani
to`liq suratga olishning imkoni bo`lmagan. 
Bunga nafaqat televideniyedagi kino ishlab chiqarish texnik bazasining 
zaifligi,balki jonli efirning murakkabligi va har bir telejurnalistning o`ziga ishonchi 
yo`qligi ham sabab bo`ladi . Axborot janrlari televideniyeda asta sekin o`z o`rnini 
topsada sohaga qadam bosgan jurnalist ushun oson kechmadi.Drammatik hujjatli 
filmlar ham muvofaqqiyatsizlikka uchradi.Teatr tomoshalari televideniye rejissyorlari 
va muharrirlari uchun katta maktab edi. 
Qozoq teledasturining shakllanishi esselar reportajlar hikoyalar, eshittirishlar 
,televizion plakatlar ko`rsatuvlarning asosini tashkil qilib turli janr va shakllarini 
yaratdi.Garchi efirdagi aksariyat sahnalar jonsiz suratlar bo`lsada ijodkorning 
so`zlaridan parchalar bilan to`ldirilgan,vaqt o`tishi bilan xabarlar formari va shakli 
sezilarli darajada o`zgardi. Tomoshabinlar uchun turli janr, janrdagi xabarlar yuqori 
darajada bo`lmasada ma`naviy jihatdan boy serhosil maydon edi. 
Biroq televideniyeda kamchiliklar ham bor edi. Yoshlar hayotiga oid ko`rsatuvlar 
juda kam edi.Televideniye ko`rsatuv tayyorlashda o`z auditoriyasi darajasini
o`rganilmagan. 1970-yillardagi ba`zi ko`rsatuvlar 80-yillarda nomi ozgartilildi, biroq 
ko`rsatuvning nomi o`zgargan bo`lsada ko`tarilgan masalaning ma`no mazmuni 
o`zgarmadi.
Markaziy Osiyo mamlakatlarida televideniyening shakllanishi va rivojlanishida 
ko`plab kamchiliklarga yo`l qo`yilgan. Mahalliy telejurnalistikaning shakllanish 

---

524 
davrida televideniyedagi g`oya va fikrlarning sayozligi,vizual serialarning
shaffofligi,mavzuni yoritishda sennariy muallifining zaifligi,texnika vositalarning 
kamligi, professional jurnalistlar yetishmasligi sabab, ko`rsatuvlarning saviyasi past 
bo`lgan.Televideniye hali hayotning dolzarb masalalariga kirib bormagan. 
Tomoshabinlarni ko`p millatli sovet adabiyoti san`ati,klassik asarlar, rassolarning 
ijodiy portretlari,san`at ustalarining musiqiy dasturlari ko`rsatuvlarning asosiy 
mazmunini tashkil qilgan.Bolalar ko`rsatuvlari ham juda tor doirada 
berilgan.Mamlakatlarning chekka hududlaridagi muammolarini yoritish dolzarb 
voqelar nazardan chetda qolib ketgan.Yangiliklar faqatgina sport musobaqalari bilan 
cheklangan.Efirda yoshlar hayotiga doir muammolar,oddiy mehnatkash xalqning 
hayoti kamdan kam berilgan. Televideniye hali hayotning dolzarb masalalariga kirib 
bormagan. 
Biroq televideniyening yutuqlari va afzalliklari telejurnalistlarni bosqichma bosqich 
izlash,ijodiy jamoa yaratish,janrlar ustida ishlash va ommaga ma`naviy ozuqa 
berish,ilm fan,ma`rifiy va madaniy yutuqlarni targ`ib qilishda,mamlakatda va 
xorijyangiliklaridan xabardor qilishda Markaziy Osiyo mamlakatlari ilk qadamni dadil 
tashlaganlar.