Международный научно-образовательный электронный журнал

ФИО автора: 
Р. Базарбаева
Тошкент давлат педагогика университети магистранти 
ФИО научного руководителя: 
Н. Абдувалитов (п.ф.ф.д. (PhD))
Ўзбекистон, Тошкент 
Название публикации:
«БАДИИЙ АСАРНИ ТАРЖИМА АСОСИДА 
ЎРГАНИШ» 
Чет эл адиблари ижодини ўқитишда дуч келган асарни эмас, балки юксак 
савиядаги адабиётларни тўғри танлай билиш талаб қилинади. Бу мезонлар 
қаторига таржима назарияси қонуниятларига тўла жавоб бера оладиган, 
профессионал даражада ёндашилган ҳамда ўзбек халқининг миллий тарбия 
асосларига мос келадиган таржима асарларинигина ўрганиш масаласи назарда 
тутилган. 
Тадқиқотчи Г.Турсунова томонидан бадиий асарларни мавзу, ғоя, сюжет, 
образлар тизими, шунингдек, санъат турлари билан боғлиқликда ўрганиш 
масаласи илгари сурилган мақоласида эътибор қаратилиши зарур бўлган кичик 
бир жиҳат борки, у ҳам бўлса таржима асарларини савиясига қараб қиёсий 
ўрганишдир
1
. Ҳақиқатан ҳам, таржима асарларни қиёсий ўрганиш масаласи 
адабий таълимдаги ўқувчилар диққатини тортиш муҳим бўлган мавзулардан 
бўлиб, ундаги мазмунни асл ҳолидаги каби ўқувчига етказа билиш таржимондан 
ўша халқнинг миллий хусусиятлари, қадриятлари, адабиёти ва санъати юзасидан 
чуқур билим ва маҳорат талаб этади. Бу ҳақда профессор С.Матчонов 
таъкидлаганидек, “Бадиий таржима қайта яратиш санъати сифатида узоқ ва бой 
тарихга эга. У турли тилларда сўзлашувчи миллатлар ва элатларни 
бирлаштирувчи маданий кўприк вазифасини бажариб келади. Айни пайтда турли 
халқларнинг бадиий тафаккур тарзи, умуминсоний хусусиятлари юзасидан теран 
тасаввур беришга қаратилиши жиҳатидан ҳам ажралиб туради”
2
. 
Маълумки, таржима соҳасида қайси тилдан ўгирилишга қараб бевосита 
таржима (асл нусха тилидан) ҳамда билвосита (воситачи тилдан таржима) 
таржима каби турларга бўлиниши кузатилади. “Аслиятда муаллифнинг 
индивидуал услуби ва миллий ўзига хослигини таржималарда энг кўзга кўринган 
камчиликлардан бири шундаки, аслиятнинг миллий бадиий ва индивидуал 
услуби таржимада акс этмайди, балки йўқолиб боради”
3
. Шу боис таржимани 
аслиятдаги каби маънода етказа билиш таржимонинг услуби, маҳорати ва 
тажрибасига боғлиқ бўлиб, ўзга тилдан ўгирилган намуна китобхонда ижодкорга 
1
Tursunova G. Qiyoslab o‘rganishda integrativ yondashuv // Til va adabiyot ta’limi. –Toshkent, 2018. – № 9. – 44–45-
b. 
2
Сафо Матжон. Икки эл ардоғида. Турсунбой Адашбоев портретига чизгилар. –Тошкент: Мусиқа, 2009. – 17-б.
3
Андреев В.Д. Некоторые вопросы перевода на русский язык балгарской художественной литературы // Теория 
и критика перевода. – Ленинград: Изд. Ленинградского университета. – 1962. – С. 143.

---

82 
ва у мансуб бўлган халқ, унинг тилига ёки таржимонга бўлган симпатияни 
уйғотади. 
Табиийки, ўқувчи китобни қўлига олганида таржимонига эътибор 
бермаслиги ҳам мумкин, лекин ифодадаги равонлик, аниқлик, мужмаллик ёки 
ғализликлар таржимон орқали муаллифга ва асарга бўлган турфа муносабатини 
шакллантиради. Бу эса кейинчалик ўша адиб ижодига қизиқишни ёки аксинча 
ҳолатни юзага келтиради. 
Таржимашунос олим Ғ.Салом таъкидлаганидек, “Санъат кошонасининг 
шинам ва гўзаллиги бино чизмасининг қанчалик пухта ва аниқлигига, 
безакларнинг бежиримлигига, меъморнинг маҳорати ва қурувчиларнинг 
меҳнатига боғлиқ. Аммо бунда бинонинг қандай материалдан қурилганлиги, 
қурилиш материалининг сифати ҳам катта аҳамиятга эгадир. 
Бадиий таржимада эса асосий “қурилиш материали”, таржиманинг биринчи 
ва зарур элеманти бўлган сўзнинг ўрни беқиёс каттадир. Бир тилдан бошқа тилга 
таржима қилишнинг ҳамма проблемалари – бадиийлик ҳосил қилиш, услуб 
яратиш, миллий колоритни акс эттириш сўз проблемаси билан чамбарчас 
боғлиқдир”
4
. 
Демак, дарслик муаллифлари энг муносиб таржималарни танлаши ёки 
ўқитувчининг ўзи намуналарни таржимонлари билан таништириб тавсия 
қилиши ҳам жаҳон адиблари ижодини ўрганишдаги самарали усуллардан бўлиб 
хизмат қилади. Бунинг учун ўқитувчининг ўзи жаҳон адабиётини яхши билиши, 
сўнгги пайтларда чоп этилаётган асарлар билан мунтазам танишиб бориши 
мақсадга мувофиқ. 
“Адабиёт” дарсликларида ёзувчи таржимаи ҳолининг берилиши ўзбек 
адибларининг таржима борасидаги фаолиятини ҳам қамраб оладики, бу ҳам 
масалани муайян даражада енгиллаштиради. Бинобарин, танланаётган асарлар 
таржимаси таниқли адиблар муаллифлигида таржима қонуниятлари доирасида 
амалга оширилганлиги нуқтаи назаридан ҳам ишончли ва таъсирчандир. 
Жумладан, ўзбек китобхонлари А.Пушкиннинг “Боқчасарой фонтани”, “Иблис”, 
Н.Добролюбовнинг “Ҳақиқий кун қачон келади?” шеърларини Усмон Носир;
Гётенинг “Фауст” асарини Э.Воҳидов; Дантенинг “Илоҳий комедия”сини 
А.Орипов; В.Шекспирнинг “Отелло” трагедиясини Ғ.Ғулом, “Қийиқ қизнинг 
қуйилиши” комедиясини Т.Тўла; Э.С.Томпсоннинг “Ёввойи йўрға” ҳикоясини 
Т.Мурод; Софоклнинг “Шоҳ Эдип” фожиасини А.Мухтор; Ч.Айтматовнинг 
“Асрга татигулик кун” романини А.Рашидовлар таржимасида ўқиб-ўрганганлар. 
Бу жиҳатлар, шунингдек, ўзбек адибларининг серқирра фаолиятидан ҳам дарак 
беради. 
Таржималарда муайян мутаржимларнинг луғат заҳираси, сўзларни ўринли 
танлай билиши, грамматик билимлари, фикрни содда ва тушунарли тарзда 
етказиб бера олиш малакалари акс этади. Масаланинг яна бошқа бир томони ҳам 
борки, қизиқувчан китобхонда бир неча вариантдаги таржима асарларни ўқиб 
чиқиб, уларнинг ичидан энг оригиналини танлаб олиш имконияти пайдо бўлади. 
Бу кейинчалик тенгдошларининг ҳам бу борадаги фаолиятига ўз таъсирини 
4
Саломов Ғ. Тил ва таржима. – Тошкент: Фан, 1966. – 3-б.

---

83 
кўрсатади. Бундай шаклдаги асарлар сирасига мустақил ўқишга тавсия қилинган 
бразилиялик адиб Пауло Коэльонинг “Алкимёгар” асарини мисол қилиш 
мумкин. Асар бир вақтнинг ўзида Озод Шарафиддинов, Аҳмад Отабоев, Азиз 
Саид, кейинчалик Г.Азимовалар томонидан ўзбек тилига ўгирилган. Буни 
оламшумул аҳамият касб этган асарга нисбатан давр ва китобхонлар талаби 
десак, бошқа томондан, ижодкорнинг бу борада ўз маҳоратини синаб кўриш 
борасидаги тажрибаси тарзида ҳам тушуниш мумкин. 
Айтиш мумкинки, қайта таржима шартига кўра, аввалги таржима тил 
жиҳатдан эскирганида; бадиий жиҳатдан бўш ишланганида; воситачи тилдан 
ўгирилганида ҳамда ижодий имкониятларини намоён этиш учун амалга 
оширилади. Мазкур асарнинг тўрт маротаба таржимасини муаллифларнинг 
ижодий беллашуви тарзида изоҳлаш мумкин. Лекин қайта таржима китобхонни 
аслиятдаги каби маънодан чалғитмайдиган даражада бўлиши зарур. Агар бунинг 
уддасидан чиқилмаса, китобхонга маънавий зарар етиши, шубҳасиз. 
Таржималарнинг ҳар бири ўзига хос ифода тарзига эгалиги билан ажралиб 
туради. Шу ўринда таржималардаги “Сўзбоши”ларга эътибор қилайлик: 
“Алкимёгар” – рамзий роман эканлигини, бирорта сўзи тўқиб ёзилмаган 
“Сеҳргарнинг кундалиги” асаридан шуниси билан фарқ қилишини ўқувчиларга 
айтиб қўйишни ўз бурчим, деб биламан. 
Мен ҳаётимнинг ўн бир йилини алкимёни ўрганишга бағишладим. 
Сеҳргарлик дунёсига илк қадам қўйган одам учун биргина хоҳлаган маъданни 
олтинга айлантира олиш ёки Боқийлик ал-Иксирини топиш орзусининг ўзигина 
нақадар жозибали. Тўғрисини айтишим керак, ал-Иксир фикру хаёлимни 
бутунлай эгаллаб олган эди, чунки мен ҳали Худонинг мавжудлигини тўла ҳис 
этмас эдим, қачондир ҳамма нарса бутунлай интиқосига етиши мумкинлигини 
ҳам ақлимга сиғдиролмасдим. Шу аснода мен у ердаги умргузаронликни узоқ 
йилларга чўза оладиган суюқлик тайёрлаш мумкинлиги ҳақида эшитиб қолдим 
ва ўшани тайёрлашга ўзимни бутунлай бағишлашга қарор қилдим”
5
(таржимон 
Азиз Саид). 
“Ўқувчини шу ҳақда огоҳлантириб қўймоқчи эдимки, “Алкимё” биронта 
ҳам тўқима йўқ бўлган “Коҳин кундалиги”га нисбатан анча рамзий китоб ва 
ундан фарқ қилади. 
Ўн бир йиллик умримни алкимёни ўрганишга сарфладим. Афсун илмига 
биринчи қадамни қўяётган ҳар бир одам учун метални олтинга айлантириш ёки 
Боқийлик Эликсирини яратиш имкониятининг ўзи ўта мафтункор. Тан оламан, 
Эликсир менда катта таассурот қолдирди, чунки ҳозиргача, Худонинг 
мавжудлигини англамаганимча ва ҳис қилмагунимча, қачондир бир куни 
ҳаммаси тугаши ҳақидаги фикр мен учун чидаб бўлмайдиган даражада оғриқли 
эди. Шунинг учун ҳам ер юзида мавжудлигимизни кўп йилларга узуайтира 
оладиган қандайдир суюқликни яратиш имконияти ҳақида билганимдан сўнг 
ўзимни бутунлай уни тайёрлашга бахшида қилишга қарор қилдим”
6
. 
5
Коэльо П. Алкимёгар. Таржимон Азиз Саид. –Тошкент: Янги аср авлоди, 2013. – 7-б.
6
Коэльо П. Энг сара асарлари. Таржимон Г.Азимова. –Тошкент: ИЛМ-ЗАКОВАТ, 2019. – 4-б.

---

84 
Намуна учун танлаб олинган юқоридаги парчаларга эътибор қилинса, 
уларда таржимонларнинг услуби, тафаккури, тил имкониятлари аниқ кўзга 
ташланади. Азиз Саид таржимасидаги илк хатбошида муаллифнинг 
“Алкимёгар” романи “Сеҳргар кундалиги” асаридан фарқланишини ўқувчига 
“эслатиш”ни ўз бурчи сифатида қайд этилиши ўқувчи диққатини кўпроқ 
тортади. Иккинчи намунада эса, бу фикр “огоҳлантириб қўйиш” тарзида 
берилишинг, назаримизда, ўқувчига таъсири камдай. 
Бир китобнинг икки хил – “Сеҳргар кундалиги” ёки “Коҳин кундалиги” 
тарзида 
номланиши 
таржимонларнинг 
бир-бирининг 
ёндашувларини 
такрорламасликка уринишлари намунаси бўлса-да, китобхонда қайси бир сўз 
ўринли қўлланганлиги юзасидан иккиланишлар келтириб чиқариши, шубҳасиз. 
Зеро, Г.Азимова таржимага қўл урганида, албатта, ўзидан аввалги 
таржимонларнинг услублари билан яқиндан танишиб чиққанлигига шубҳа йўқ. 
“Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да “сеҳргар” сўзига қуйидагича таъриф 
берилади: 
Сеҳргар [а+ф. cеҳр, жоду қилувчи, афсунгар, жодугар]. Cеҳр билан ўзи ёки 
бошқаларни ҳар хил қиёфага киритувчи; афсунгар; жодугар (эртак ва 
афсоналарда)
7
“Коҳин” сўзи англатадиган маъно [арабча – руҳоний; ғойибдан хабар 
беришни, фол очишни даъво қилувчи; сеҳргар] бирор воқеа-ҳодисани олдиндан 
билиб, хабар берувчи; ромчи; фолбин
8
. 
Бизнингча, бу ўринда “сеҳргар” сўзининг қўлланиши “коҳин” сўзига 
нисбатан анчагина енгиллик касб этган. Назаримизда, “коҳин” сўзида башорат 
қилиш маъноси кўпроқ сезилиб турганлиги учун ҳам “ҳазм” қилиниши бироз 
оғирроқдек туюлади. 
Араб тилидан олинган “умрни узайтирувчи хаёлий ичимлик, обҳаёт; 
ўсимлик моддаларининг спирт, кислота ва бошқалардан тайёрланган дамлама 
ёки экстракти”
9
маъноси изоҳли луғатда “эликсир” сўзи зиммасига юкланган. 
Мазкур сўзининг “ал-Иксир” тарзида берилиши ҳам таржимоннинг нимага 
асосланиб шу атамани қўллаганлиги ҳақидаги саволни туғдиради. Шунингдек, 
парчадаги “маъдан” ва “металл” сўзларининг қўланилиши ҳам турли луғатлар 
билан ишлашни талаб этадиган фаолият туридир. “Маъдан” сўзи барча турдаги 
ер ости бойликлари маъносини жамласа, “металл” сўзи алоҳида хоссага эга 
кимёвий элемент ёки қотишмалигини ифодалаши таржимонларнинг сўзларга 
нисбатан муносабатини ҳам акс эттиради. Бадиий асар таҳлилида луғат устида 
ишлаш жараёни ҳар бир сўзда мужассам хусусий ва умумий маънони 
аниқлаштиришга ёрдам беради. 
7
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. С ҳарфи. –Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий 
нашриёти, 2006. – 86-б. www. ziyouz.com кутубхонаси.
8
. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Э ҳарфи. –Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий 
нашриёти. – 129-б. www. ziyouz.com кутубхонаси.
9
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. М ҳарфи. –Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий 
нашриёти. – 105-б. www. ziyouz.com кутубхонаси.

---

85 
Глобаллашув даври турли тилларни ўрганиш эҳтиёжини тақозо қилаётган 
бир шароитда ўқувчиларга таржима усуллари (адекват таржима, эркин таржима 
ва ижодий таржима) ҳақида маълумот бериш уларда кичик тадқиқотлар учун 
қизиқиш уйғотиши мумкин. Чунки чет тили дарсларида матнни таржима 
қилишга доир топшириқларнинг берилиши ўқувчиларда кичик таржималарга 
қўл уриш иштиёқини уйғотади. 
Тадқиқот жараёнида айрим ўқувчиларнинг дастлабки ўқиган асари 
таъсиридан чиқиб кетолмай (қандай даражада таржима қилинганлигидан қатъи 
назар) кейинги таржимани ўқишга хоҳиш билдирмасликлари ҳолатларига ҳам 
дуч келинди. Бундай пайтда, албатта, қиёслаш усули имкониятларига таянилди. 
Хулоса қилганда, қиёслаш методи бадиий асарнинг дунёга келишига замин 
яратган омилларни кўрсатишга, муаллифга туртки бўлган асосларни аниқлашга, 
бир адабий ҳодисанинг турли жиҳатларини
очиб беришга, унинг эстетик 
аҳамияти бадиий қийматини холис баҳолашга ҳизмат қилади.