|
370
O’quvchilarda ixtirochilik qobiliyatlarini shakllantirishning mavjud usullarida bolalar
tomonidan mantiqiy xarakterdagi vazifalarni bajarishga juda kam joy ajratilgan, ular
vaqti-vaqti bilan qo'llaniladi.
Bunday vaziyatdan chiqish yo'lini TRIZ texnologiyalaridan boshlang’ich sinf
matematika darslarida faol foydalanishda ko'rishimiz mumkin, chunki yangi,
g'ayrioddiy narsalarni yaratish qobiliyati bolalik davrida, tasavvur va fikrlash kabi
yuqori aqliy funktsiyalarni rivojlantirish orqali yotadi. TRIZ texnologiyasi aniq
matematik tushunchalarni shakllantirishga foydali ta'sir ko'rsatadigan ijodiy
salohiyatni rivojlantirish bilan shug'ullanadi.
TRIZ metodikasi taxminan 50 yil oldin Genrix Saulovich Altshuller tomonidan ixtiro
qilingan va ishlab chiqilgan. Dastlab, u texnik muammolarni hal qilishda yordam
berish uchun yaratilgan va fikrlash, moslashuvchanlik, izchillik, mantiqiy qurilish va
o'ziga xoslikni rivojlantirishga hissa qo'shgan. Ushbu texnikaning asosiy vazifasi
bolani qutidan tashqarida o'ylashga va o'z yechimlarini topishga o'rgatishdir.
TRIZ yangi texnik g'oyalar ishlab chiqarishni aniq fanga aylantiradi, chunki qidiruv
o'rniga ixtirochi vazifalarni hal qilish mantiqiy operatsiyalar tizimida bekor qilinadi.
Tizim vositasidan foydalanishingiz mumkin bo'lgan "ijodiy tushunishlar" ni kutish
mantiqsiz va isrofgarchilikni kutish mumkin emas, bu to'g'ri yo'nalishda va juda katta
qiziqish uyg'otadi.
TRIZning maqsadi nafaqat bolalarning tasavvurini rivojlantirish, balki ularni sodir
bo'layotgan jarayonlarni tushunib, sistematik fikrlashga o'rgatish, tarbiyachilarga
atrofdagi dunyoning birligi va qarama-qarshiligini tushunishga qodir bo'lgan ijodiy
shaxs sifatlarini konkret amaliy tarbiyalash vositasi berish va ularning kichik
muammolarini hal qilishdir.
TRIZ texnologiyasida o’quvchilar bilan ishlashning asosiy vositasi pedagogik
izlanishdir. O'qituvchi tayyor bilimlarni bermasligi, haqiqatni unga ochib bermasligi,
uni qanday topishni o'rgatishi kerak. Agar bola savol bersa, darhol tayyor javob
371
bermang. Aksincha, siz undan bu haqda nima deb o'ylashini so'rashingiz kerak. Uni
mulohaza qilishga taklif qiling va yetakchi savollar bilan bolani o'zi javob topishga
undang. Agar u savol bermasa, o'qituvchi ziddiyatni ko'rsatishi kerak. Shunday qilib,
u bolani javob topishingiz kerak bo'lgan vaziyatga tushiradi.
Boshang’ich sinfda matematik kontseptsiyalarni shakllantirish, o’quvchilarning
ixtirochilik, fikrlash va matematik qobiliyatlarni sezilmasdan rivojlantirib borish
uchun qo’llanadigan TRIZ texnologiyasiga asoslangan o’yinlardan foydalanish
maqsadga muvofiqdir.
Masalan, quyidagi o'yinlardan keng foydalaniladi: 1. "Nima bo'lgan - nima bo'ldi"
ob'ektining rivojlanish yo'nalishini aniqlash uchun o'yinlar Savol: 15 raqami bo'lgan va
endi 5 raqamiga aylandi. D: 15-10=5 Savol:qaysi raqamni olsak 5 raqami hosil bo’ladi.
Savol: 15 raqami bor edi, ammo hozir 10 ga teng. Savol: 10 raqamini olish uchun nima
qilish kerak? D: 15-5 = 3
Bu o’yinni asosan boshlang’ich 1- sinflarda qo’llashimiz mumkin.
TRIZ texnologiyasiga asoslangan matematik o'yinlarning turlaridan biri bu Dienesh
bloklari, Kuisener tayoqchalari, hisoblash tayoqchalari, Nikitinning kubiklari va
kvadratlari, turli xil jumboqlar bilan o'quv o'yinlari. Bu o’yinlardan dars davomida
foydalanish o’quvchilarning ixtirochilik qobiliyatini o’stiradi, balki, mantiqiy tafakkur
qobiliyatlarini rivojlantiradi.
Gieneshning mantiqiy bloklari (LBD) mavhum - didaktik vositalar. Bu o’yin rang,
shakli, kattaligi, qalinligi bilan bir-biridan farq qiladigan shakllar to'plami. LBD'lar
berilgan xususiyatlarga ega to'plamlarni modellashtirishga imkon beradi, masalan,
qizil bloklar, kvadrat bloklar va hk. To'plamlarini yaratish. Bloklarni guruhlash, keyin
esa ularni berilgan xususiyat bo'yicha tasniflash mumkin: bloklarni kattaligi bo'yicha
guruhlarga ajratish (katta va kichik, rang (qizil va qizil emas) va Bolalar uchun
to'plamdagi yanada murakkab operatsiyalar (birlashma, qo'shilish, qo'shish, kesishish)
aniqlanishi mumkin.
372
Bundan tashqari jumboq o'yinlari yoki geometrik konstruktorlar azaldan ma'lum
bo'lgan. O'yinning mohiyati - ob'ektlarning siluetlarini modelga yoki dizaynga muvofiq
tekislikda tiklash. Zamonaviy pedagogikada bunday jumboq o'yinlari ma'lum:
Tangram, Sehrli doiralar, Pifagor jumboqlari, Kolumbus Egg, Vetnam o'yini,
Pentamino, Yurak yoki barg. Barcha o'yinlarni umumiy maqsad, harakat usullari va
natija birlashtiradi.
Matematikada sinfda ishlashda TRIZ-dan foydalanish samaradorligiga vaqti-vaqti
bilan yangi texnikani qo'llaganimizdan so'ng ko’zlagan natijaga erishmiz. Bunday
sinflardagi bolalarni sun'iy ravishda qo'zg'atishga hojat yo'q. Bolani g'ayrioddiy
dunyoga olib borish, biz bir vaqtning o'zida uning uchun ixtirochilik tasavvurini
rivojlantiramiz va tadqiqotlar va qidiruv vaziyatlari natijasida biz matematik qobiliyat
va tushunchalarni shakllantiramiz.
Dars davomida bolalar TRIZ texnologiyasi samaradorligi tufayli bilim va
ko'nikmalarni egallaydilar. Bu holda eng samarali quyidagi texnik va usullar
hisoblanadi:
1. Aqliy hujum.
Bu usul odamning assotsiativ qobiliyatlarini faollashtiradigan izlanishning inertial
yo'nalishidan qochishga imkon beradi. Ushbu usul ayniqsa, boshlang’ich sinf
o’quvchilarda ma'lum bir mavzu bo'yicha ko'p sonli g'oyalar berish, muammoning asl
yechimini tanlash qobiliyatini shakllantirishga imkon beradi.
2. Morfologik tahlil.
Bolalarda ma'lum bir mavzu doirasida ko'p sonli turli xil toifadagi javoblarni berish
qobiliyati shakllanadi. Fikrlash harakatchanligini shakllantirish, o'zgaruvchanlik
printsipini bola tomonidan o'zlashtirish.
3. Sinektika.
373
Shaxsiy assimilyatsiya / empatiya / - ob'ektga hamdard bo'lish qobiliyati. Ramziy
o'xshashlik - ob'ektni xarakterlash uchun belgilar, taqqoslashlardan foydalanish.
To'g'ridan-to'g'ri o'xshashlik - bu boshqa bilim sohalarida shunga o'xshash jarayonlarni
izlash.
4. Tizim operatori.
Bolani o'tmishi, hozirgi va kelajagi bo'lgan ob'ektga nisbatan mustaqil fikr yuritishga
undaydi.
TRIZ texnologiyasi universal vosita sifatida deyarli barcha faoliyat turlarida (ta’lim
jarayonida ham, o’yinlarda ham, ) ishlatilishi mumkin.Bu orqali maktab yoshidagi
bolaning ongida dunyoning yagona, uyg’un, ilmiy asoslangan modelini
shakllantirishga imkon beradi. Muvaffaqiyatli vaziyat yaratiladi, qaror natijalari
almashiniladi, bir bolaning qarori boshqasinnig fikrini faollashtiradi, tasavvur doirasini
kengaytiradi, uning rivojlanishini rag’batlantiradi
Shunday qilib, TRIZ inson faoliyatining barcha sohalarida va barcha asrlarda
qo'llaniladigan samarali usul hisoblandi. Bu tizimli muammolarni hal qilishga,
shuningdek tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga imkon beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
