Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №25 (том 2)

Название публикации:
«ALISHER NAVOIYNING NASRIY ASARLARIDA 
ZUHD MAQOMI VA ZOHID OBRAZI» 
Annotatsiya
: 
Navoiy Naqshbandiya tariqati vakili. Bu tariqatda “Qo‘ling ishda 
qalbing Allohda bo‘lsin” shior asosida umr kechirgan. Shu boisdan tarki dunyo qilgan 
zohidlarga halol mehnat bilan luqma toppish, Alloh inoyat qilgan hayotning qadriga yetib, 
ezgu amallar ila zuhd qilishni targ‘ib qilgan. Bundan tashqari dunyo Alloh taoloning 
tajalliysidir. Shu boisdan, uni sevish lozimligini ham uqtirgan. 
Kalit so’zlar
: Alisher Navoiy, Tasavvuf, Zohid, Zuhd, Allah, ijod
 
Alisher Navoiy ijodi bir ummon bo‘lib, har bir adabiyotshunos shu ummonning bir 
qatra suvidan ichishmoqlikni o‘ziga sharaf deb biladi. Biz ham tashna qalbimizni 
rohatlantirmoqlik uchun Hazrat ijodining tasavvufiy ohanglarining bir qismini o‘rganishga 
harakat qildik. Komil inson konsepsiyasi Alisher Navoiy asarlarining mohiyatini kasb etadi. 
Har bir maqom komillik sari intiluvchi bir pog‘onadir. Ruhiy-ma’naviy kamoloti 
bosqichlaridan ko‘tarilgan sari komillik sifatlariga yaqinlashadi. Bu yo‘ldagi maqomlar Alloh 
visoliga yaqinlashtiradi. Abunasr Sarroj tariqatning tavba, vara’, zuhd, faqr, sabr, xavf, rajo, 
tavakkul, rizo maqomatini qayd etgan. Mazkur maqola Alisher Navoiyning “Nasoyim ul – 
muhabbat” tazkirasidagi tasavvufiy ohanglar, xususan, zuhd maqomi va zohidlik sifatlari 
haqida ma’lumot beradi. 
Haq yo‘lga va hidoyat va rahnamolik qiluvchi valiylar haqida ma’lumot beruvchi 
“Nasoyim ul – muhabbat min shamoyim il – futuvvat” tazkirasidan o‘rin olgan zuhd maqomi, 
zohidlik kabi istilohlar haqida to‘xtalamiz. Zuhd so‘ziga Bertels shunday ta’rif beradi: “Va’ra 
halol va hamroni farqlashda o‘ta sinchkovlik bilan ish ko‘rishdir. Bu ehtiyotkorlik tabiiy 
ravishda zuhd (nafsni tiyishlik)ga olib keladi. Bu yerda ham turli alomatlar kuzatiladi: 
gunohdan, keragidan ortiq narsadan, xudodan uzoqlashtiruvchi, hamma o‘tkinchi ishlardan 
tiyilishlik. Bu esa tavakkulga olib keladi.” Najmiddin Komilov “Tasavvuf” nomli risolasida: 
“Zuhd – parhez, hazar qilish demakdir. Ammo bunda taom va ichimlikdan saqlanish, halol 
va haromni ajratishga alohida ahamiyat beriladi. Zuhd sufiy uchun dunyo va oxirat tarki, 

---

535 
dunyo moliga ega bo‘laman deb intilmaslikdir.” Junayd Bag‘dodiy: “Zuhd – qo‘lni mulkdan 
holi tutish, dilni esa Haqdan o‘zga har narsadan pok saqlash demak”, - desa, Imom G‘azzoliy: 
“Zuhd dunyodan ixtiyoriy ravishda voz kechish va buning uchun qayg‘urmaslikdir
139
”, -
deydi. Demak, zuhd – vujudni ham, ruhiyatni ham dunyo ne’matlaridan parhez qilish, qalbni 
poklash, gunoh ishlardan tiyilish, Haqdan o‘zgaga tashna bo‘lmaslikdir. Bu maqomga ega 
bo‘lgan kishilar zohidlardir. 
“Nasoyim ul – muhabbat” zohid obrazi ikki xil holatda tasvirlangan. Birida Alisher 
Navoiy mutasavvuflarning sifatlari keltirilgan o‘rinlarida bo‘lsa, birida esa o‘sha 
mutasavvuflarning tilidan aytilgan o‘gitlarda namoyon bo‘ladi. Birin- ketin shularga to‘xtalib 
o‘tamiz. Alisher Navoiy ta’rifidagi zuhd va zohidlik tushunchalari quyidagi mutasavvuflarga 
berilgan ta’riflarda namoyon bo‘ladi. Isrofil Mag‘ribiy va Abu Turob Naxshabiylarning ta’rifi 
keltirilganda zuhd-u tavakkulini e’tirof etadi: “Isrofil Mag‘ribiy r.t. Zuhd-u tavakkuli 
muomalotda yaxshi so‘zlari bor
140
.”
“Abu Turob Naxshabiy q.t.s. Futuvvat-u zuhd-u tavakkulda Abu Hotam Attor Basriy 
va Hotam Asamm Balxiy bila suhbat tutibdur
141
.” 
Najmiddin Komilov “Tasavvuf” nomli risolasida tavakkukga quyidagicha ta’rif 
berilgan: Tavakkul – barcha yaxshi-yomon hodisalar, ishlarni Xudodan deb bilish, 
Parvardigorga suyanish. Tavakkul ilohiy fayzga e’timodli kishining iymonidir. Bu ma’rifat 
kamolidan keladigan oliy maqomdir. Bu ma’rifat kamolidan keladigan oliy maqomdagi 
iymondir. Barcha hollarda va amallarda Allohga suyanish, o‘zini bir faoliyat asbobi 
hisoblash, barchani Xudoga topshirib, Xudodan o‘zga narsalar ham Xudodan ekaniga chuqur 
ishonish. Inson juda ko‘p narsalarni qila oladi, ammo bu harakatlarning bari Ulug‘ tangri 
qudrati tufayli, qudratning namoyon bo‘lishi ekanini anglash shart. Xudoning irodasi bizning 
irodamizga hokim. “Tavakkul” – iymon haqiqatidir”, - deydi Koshoniy.
142
Abu Turob Naxshabiy haqida Fariduddin Attorning “Tazkirat ul-avliyo” tazkirasida 
ham ma’lumotlar berilgan bo‘lib, unda balo saflarini buzuvchi, taqvo devosining yagonasi, 
139
Najmiddin Komilov. Tasavvuf. – Toshkent: ”Movounnahr” va “ O‘zbekiston”, 2009-y, 447 b,26-b 
140
Alisher Navoiy. To‘la asarlar to‘plami:10 jildlik, 10- jild. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa 
ijodiy uyi, 2013,- 684-b, 108-b. 
141
Alisher Navoiy. To‘la asarlar to‘plami:10 jildlik, 10- jild. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa 
ijodiy uyi, 2013,- 684-b, 119-b. 
142
Najmiddin Komilov. Tasavvuf. – Toshkent: ”Movounnahr” va “ O‘zbekiston”, 2009-y, 447 b, 27-b 

---

536 
Haq nabiyining merosxo‘ri, zamona shayxi, valiylik sahrosining sayyohi, faqr daryosining 
kemachisi, mashoyix ulug‘laridan kabi sifatlari bilan maqtalgan. Abu Turob Naxshabiyga 
berilgan “faqr daryosining kemachisi” ta’rifi e’tiborimizni tortdi. “Faqr – ma’nosi 
qashshoqlik, benavolik. So‘fiylar nazdida ulug‘vor ilohiy mohiyat kasb etish bo‘lib, Xudoga 
bandalikni sidqidildan oliy darajada bajo keltirish, bandakikdan sharaf topish, niyozmandlik 
va talabgorlikda yo‘ldagi tuproq misol nomu nishonsiz bo‘lish, Iloh nazdida o‘zini zarra, balki 
zarradan ham kam deb hisoblash. Barcha narsalar, olam-u odam Allohga tegishli, insonning 
vujudi ham o‘ziniki emas, chunki u ham Yaratganning mulkidir.
143
” Yuqoridagi fikrlardan 
kelib chiqib, Abu Turob Naxshabiy solik o‘tadigan tavba, vara’, zuhd, faqr, sabr, xavf, rajo, 
tavakkul - kamolot bosqichlaridan o‘tganligini aytishimiz mumkin. Demak, komil inson 
sifatiga ega bo‘lish uchun zuhd bosqichidan ko‘tarila olgan solikdir. 
“Ahmad b. Muhammad b. Abulhavoriy aning qardoshi, zuhd-u taqvoda aning bila 
tenglik qilur erdi.Va o‘g‘li Abdulloh dag‘i ul zamonning zuhhodidin erdi va otasi Maymun 
mutavarri’lar va oriflardin. Va alarning xonvodasi zuhd-u taqvo xonvodasi erdi. Va Junayd 
q.s. aning bobida debdurkim, Ul debdurki, dunyo mazbalaedur, itlar majmai. Va itdin o‘ksuk 
ul kishiki, andin yiroq bormas, nechunki it xojatinki mazbaladin olur ketar va ani sevar kishi 
hech hol bila andin ayrilmas
144
.”
Ahmad Abulhavoriy ta’rifi keltirilgan yuqoridagi parchada zuhd va zohidlik 
tushunchalari uch o‘rinda tilga olinadi. Ahmad Abulhavoriyning tabaqasi, vatani, nasl-nasabi, 
xonadoni zuhd-u taqvo bilan mashg‘ulligi haqida ma’lumot berilgandan so‘ng, uning dunyo 
haqidagi qarashlari keltirilgan. Qarindoshi Muhammad bilan zuhd-u taqvoda tenglik qilishi 
va o‘g‘li Abdulloh o‘z zamonasining zohidlaridan hamda otasi esa oriflaridan ekanligi 
ta’kidlanadi. Bu ta’riflardan ko‘rinadiki, nafaqat Ahmad Abulhavoriy, balki uning avlod-
ajdodlari ham zohidvash kishilar bo‘lishgan. Ahmad Abulhavoriy dunyo haqida shunday 
deydi:”Dunyo axlatxonadir, itlar majmui va itdan ham past kishi dunyoni sevadi, unga mehr 
qo‘ygan kishi yiroq bo‘la olmaydi”. Zohid uchun dunyo ne’matlariga mehr qo‘ymaslik 
aqidasi aynan shu jumlalarda aks etgam. Dunyo va uning ne’matlariga mehr qo‘ygan isonlarni 
itga, hattoki itdan ham past kishilarga mengzaydi.
143
Najmiddin Komilov. Tasavvuf. – Toshkent: ”Movounnahr” va “ O‘zbekiston”, 2009-y, 447 b, 26-b 
144
Alisher Navoiy. To‘la asarlar to‘plami:10 jildlik, 10- jild. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa 
ijodiy uyi, 2013,- 684-b, 128-b. 

---

537 
Yahyo b. Mu’oz Roziy q.t.r. Ul debdurkim, osiylarning siniq ko‘ngli itoatkorlarning 
faxrlanishidan yaxshiroqdir! Ham aning so‘zidurkim, muhabbatning rostligi – mahbubga itoat 
qilishlikdadir. Ul debdurki, zohidlar dunyo g‘urubosidurlar va oriflar oxirat 
g‘urabosidurlar
145
.
Ma’nosi: Mu’oz Roziq shunday deydi:”Osiylarning siniq ko‘ngli itoatkorlarning 
faxrlanishidan yaxshiroqdir. Muhabbatning rostligi – mahbubga itoat qilishlikdadir.” U 
zohidlar va oriflar haqida to‘xtalib shunday deydi: “ Zohidlar dunyoning g‘ariblari bo‘lsa, 
oriflar oxirat g‘ariblaridir.” So‘fiylikda g‘ariblik – g‘urbatda , ya’ni dunyoyi dunda 
yashashdir. G‘aribga asl yurt – Ollohning dargohi. Muhammad Vose’ va Yahyo b. Mu’oz 
Roziqlarga xos yana bir mushtaraklik ikkisi ham “Tazkirat ul-avliyo”da keltirilganligidir. 
Yahyo b. Mu’oz Roziqni Attor rizo bog‘ining chashmasi, safo Ka’basining nuqtasi, 
haqiqatlarga notiq, xaloyiqlarga voiz, muridi murod, davrning latif kishisi, valilar ulug‘i va 
Alloh oldida qadrli kabi sifatlar bilan ko‘klarga ko‘taradi. Yahyo b. Mu’oz Roziq shunday 
deydi: “Zuhdning harflari uchta: “Ze”, “He” va “Dol”. “Ze” ziynatli dunyoni, “He” havoyi 
nafsni, “Dol” dunyoni tark qilmoqdir
146
.” 
“Nasoyim ul-muhabbat” asarida nafaqat mutasavvuflar tilidan aytilgan zohidlik 
tushunchasida, balki boshqa mutasavvuflar ularga bergan ta’riflarda namoyon bo‘ladi. 
Xususan quyidagi parchada Muhammad Muslim Hoshim Sug‘diyni “Ul zohid-u obid erdi, 
ko‘ngli dardiga mutaalliq erdi”, - deya Hoshim Sug‘diyga zohid deya ta’rif beradi. Bu 
jumlalarda Hoshim Sug‘diy ko‘ngli ishq dardi bilan ziynatlangan zohid-u obid edi, deya 
ta’riflaydi. 
Yuqoridagi fikrlarga monand tarzda quyidagi parchani keltirishni lozim topdik. Bunda 
ham Abubakr Sha’roniyni Shayx Abu Abdulloh Xafif zohidlik sifati bilan ulug‘lab: Abubakr 
Sha’roniydek bu dunyodan ko‘ngil uzgan eng sodiq zohidni ko‘rmadim”, - deydi. “Abubakr 
Sha’roniy r.t. Shayx Abu Abdulloh Xafif debdurki, zohiran Abubakr Sha’roniydan o‘zga 
dunyodan ko‘ngil uzgan eng sodiq zohidni ko‘rmadim
147
.” 
145
Alisher Navoiy. To‘la asarlar to‘plami:10 jildlik, 10- jild. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa 
ijodiy uyi, 2013,- 684-b, 122-b. 
146
Fariddundin Attor. Tazkirat ul-avliyo. Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2013. – 464 
bet, 308-b.
147
Alisher Navoiy. To‘la asarlar to‘plami:10 jildlik, 10- jild. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa 
ijodiy uyi, 2013,- 684-b, 231-b. 

---

538 
Quyidagi parchada Abulmuzaffar Tirmiziyni Navoiy zohid deya sifatlaydi. Uning 
nasl-nasabi, tabaqasi, yurti, ustozi haqida ma’lumot berib, uning zuhd-u taqvo, vara’ haqidagi 
qarashlarini Shayx Abubakr Varroqning so‘zlari bilan keltiradi: “Abulmuzaffar Termiziy 
r.t… yaxshi so‘zi ko‘pdur, muomalat va zuhd va vara’ va taqvoda.
148
”
Alisher Navoiyning shoir va ijodkorlar haqidagi tazkirasi “Majolis un-nafois”da ham 
zohidlar haqida keltiriladi.