Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №25 (том 2)

so`fiya”, Abdulloh Ansoriyning “Manozil us-soirin”, Muhammad bin Munavvarning 
“Asror uttavhid”, Abu Ishoq Dehlaviyning “Asror ul-avliyo” asarlarini alohida sanab 
o‘tish mumkin
73
. Navoiy dunyoqarashini tekshirishda bunday manbalar rolini o‘z 
vaqtida 
E.E.Bertels ham qayd etib o‘tgan edi
74
. Abulhasan Ali bin Usmon Hujviriy 
(vaf. taxm. 467/1074) o‘zining “Kashf ul-mahjub” asarida faqrga maxsus ikki bob 
ajratadi. Ularning biri “Bob al-faqr” deb nomlangan bo‘lsa, ikkinchisi 
“Al-bob ul-
ixtilofahum filfaqr val-sufuvvat” (“Faqirlar va so‘fiylar orasidagi ixtiloflar bobi”)
75
deb nomlangan. “
Faqr bobi”da u yozadi: “Bilgilki, Alloh yo‘lida faqirlik ulug‘ 
martabadir va darveshlar yuksak qalb egalaridirlar. Rasul (s.a.v.) faqrni ixtiyor qildi 
va dedikim, Allohim, meni miskin sifatida yashat, miskin o‘laroq o‘ldir va mahshar 
72
Qur’oni Karim. Tarjima va izohlar muallifi A.Mansur. – T., 1992. – B. 399. 
73
Бертельс Э.Э. К. вопросу о мировоззрении Наваи // Наваи и Джами. Избр.труды. том-4. –
М.: 1965. С. 447.
74
Abdurahmon Jomiy. Lavoyih. O‘zR FA SHI, qo‘lyozma № 503. 
75
Ramazonov N. “Nasoyim ul-muhabbat” va uning manbalari // O‘zbek tili va adabiyoti, 2001. №1. 
– B. 14–19. 

---

409 
kuni miskinlar orasida tiriltir”
76
. Hujviriy faqr maslagining ibtidosini payg‘ambar 
masjidi va ahli suffa bilan bog‘laydi. Uningcha, 
dunyoning barcha hoyu havaslaridan 
kechib, xudo va payg‘ambar rizoligini istab, tunu kun masjidi nabaviyada zikru niyoz 
bilan mashg‘ul bo‘lgan ahli suffa faqr maslagining tamal toshini qo‘ygan jamoadir: 
“Xudovand taolo faqrga ulug‘ martaba va daraja ato etdi va faqirlarni ushbu darajayu 
martabaning egasi qildi. Ular zohiriy va botiniy asbob (yaralmish, hosila)ni tark etib 
o‘z nazarlarini musabbib (sababchi, Alloh)ga qaratdilar, natijada ularning faqrlari 
faxrga aylandi”
77
.
“Sahihi Buxoriy”da shunday hadis rivoyat qilinadi: 
“Anas raziyallohu anhu 
quyidagi hadisni keltiradilar: “Aql qabilasidan bir jamoa kishilar Janob Rasululloh 
(s.a.v.)ning huzurlariga keldi, ular Masjid un-Nabiy supasida yashab turgandi. 
Abdurahmon ibn Abu Bakr: “Supada yashovchi kishilar faqirlar (ta’kid bizniki – N.R.) 
erdi”,– deydi”
78
. Sharqshunos G.M.Kerimov yozadi: “Ma’lumki, ilk so‘fiy-zohidlar 
boylikdan nafratlanardilar va faqrni afzal bilardilar”
79
.
Navoiy yuqoridagi hadisni 
keltirib, ularni “so‘fiy” deb atardilar, bir guruh olimlar tasavvufning paydo bo‘lishi va 
“tasavvuf”
istilohining etimologiyasini ushbu jamoa va 
“suffa”
so‘zi bilan 
bog‘laydilar, deydi
80
.
Nasoyim ul-muhabbat”da:
“Allohu taboraka va taolo aytdi: biz odam bolalarini 
aziz-u mukarram yaratdik. Quruqlik (ot-ulov) va dengiz(kemalarga) chiqarib qo`ydik. 
Yana Alloh taolo aytdiki, albatta bu omonatni (shariati islomni) osmonga, yerga va 
tog`-u toshlarga tavsiya qilgan edik, ular mas`uliyatdan bosh tortdilar va undan 
qo`rqdilar. Inson esa uni o`z zimmasiga oldi.
81
 
degan oyati karimani keltirib, omonat 
va uning inson zimmasidagi mas`uliyatning nechog`li ulkan ekaniga asarda ishora 
76
Abulhasan Ali bin Usmon bin Abu Ali al-Jullobiy al-Hujviriy al-G‘aznaviy. Kashf ul-mahjub. Ba 
sa`y va ehtimom va tashihi marhumu mag‘furu mabrur Valentin Jukovskiy. – L., 1926. – S. 21. 13 
77
Abulhasan Ali bin Usmon bin Abu Ali al-Jullobiy al-Hujviriy al-G‘aznaviy. Kashf ul-mahjub. Ba 
sa`y va ehtimom va tashihi marhumu mag‘furu mabrur Valentin Jukovskiy. – L., 1926. – S. 21. 13 
78
Abulhasan Ali bin Usmon bin Abu Ali al-Jullobiy al-Hujviriy al-G‘aznaviy. Kashf ul-mahjub. Ba 
sa`y va ehtimom va tashihi marhumu mag‘furu mabrur Valentin Jukovskiy. – L., 1926. – S. 21. 13 
79
Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil Al-Buxoriy. Hadis: 4 kitob. 1-k. Al-Jomi’ as-Sahih (Ishonarli 
to‘plam). – T.: Qomuslar Bosh tahririyati, 1991. – B. 133 
80
Kerimov G.M. Al-Gazali i sufizm. – Baku: Elm, 1969. – S. 32. 
81
Boltaboev H. XX asr boshlari o‘zbek adabiyotshunosligi va Fitratning ilmiy merosi: Filol. f. d. ... 
diss. – T., 1996

---

410 
beradi. Bu mavzuda bundan tashqari ham oyat va hadislar mavjudligini e`tibordan 
chetda qoldirmaslik kerak. Aslida omonat xiyonatning ziddi bo‘lib, insonga yuklangan 
shar'iy taklif va ibodatga o‘xshash narsalardir. Manbalarda omonatning ma'nolari 
talqiniga yuzlansak: 
Dahhoq ibn Muzohim va Hasan Basriy: omonat – Alloh taoloning farzlaridir, 
degan.
Boshqa bir salaflar: omonat – toatdir, deyishgan. 
Ibn Ka'b roziyallohu anhu: Omonat – ayol kishi o‘z farjiga omonatdorligidir, 
degan. 
Qatoda roziyallohu anhu: Omonat – din, farzlar va shariat chegaralari, degan.
Zayd ibn Aslam roziyallohu anhu: Omonat uchta – namoz, ro‘za va junublikdan 
g‘usl qilish, degan. 
Imom G‘azzoliy rahimahulloh aytadi: Omonatdorlik botiniy tahoratdir. U fisq, 
katta gunohlar va davomli qilingan kichik gunohlardan poklaydi. 
Fuqaholar omonatni ikki turga ajratishgan: 
Omonatga qo‘yilgan narsa. Bunga oriya, vadiy'a, ijara, muzoraba, vakolat 
kabilar kiradi. 
Sifat ma'nosida. Qozi, vasiy, vaqf nazoratchisi va guvoh kabi vazifasi omonat 
kishilari. Masalan, qoziga adolat bilan hukm qilishi uchun berilgan “hukm qilish” 
huquqi omonatdir. Boshqalar uchun ham shu. 
Sahoba va salaf ulamolarning omonat haqidagi fikrlari juda ko‘p. Ular bir-birini 
to‘ldirib kelgan. Omonatning hukmi o‘z egasiga qaytarilishidir. 
“Albatta, Alloh sizlarni omonatlarini o‘z egalariga topshirishga va agar odamlar 
orasida hukm qilsangiz, adolat bilan hukm qilishni amr qilur. Alloh sizlarga qanday 
ham yaxshi va'z qilur! Albatta, Alloh eshituvchi va ko‘ruvchi zotdir” 
(Niso surasi, 58-
oyat).
Tanamiz, undagi jon va kuch-quvvatimiz Alloh taoloning bizdagi omonatidir. 
Ular shunchaki saqlanadigan narsa emas. Agar buyruqlarni o‘z vaqtida bajarish va 
qaytariqlardan qaytish zvazifasini bajarimasa, xiyonati shu. Bular banda va Alloh 
o‘rtasidagi masala. Haqlar ikkiga bo‘linadi: 

---

411 
Bandadagi Allohning haqqi: Hisob kuni haqlar o‘z egalariga qaytariladi. Xo‘sh, 
Alloh azza va jallaga toat-ibodatlarni qanday qaytaramiz? 
Banda zimmasidagi bandaning haqqi: Omonat Alloh taolodan boshqaniki bo‘lsa, 
u qarshisida omonat egasi va Roobbul olaminni ko‘radi. 
Alloh kechirimli va adolatli zot. Yaxshi amallarimiz uchun erkalatib, 
boshqaning haqqini kechib yubormaydi. 
Bir kishi boshqasiga omonat berdi. Lekin uning guvohlari yo‘q. Bu omonat 
olganni aldab qo‘ymasin. Uning guvohi yo‘q paytida ham beshta guvohi bor. Ular: ikki 
tomon yelkasidagi ikkitadan to‘rt farishta va Alloh azza va jalla. Guvohlikka ular 
yetarlimi? Qochib qayoqqa boramiz?! 
Qur'oni majidda bunday marhamat qilinadi: “Ey, imon keltirganlar, bilib turib, 
Allohga va Payg‘ambarga va omonatlaringizga xiyonat qilmang!”
82
. 
Abdulloh ibn Mas'ud roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: 
Nabiy alayhissalom: 
“Munofiqning belgisi uchtadir: gapirsa yolg‘on gapiradi, 
va'da qilsa, ustidan chiqmaydi, omonat berilsa, xiyonat qiladi”
dedilar
83
.
Aslida omonatdor bo‘lish uchun mo‘min bo‘lish shart emas. Chunki u insondagi 
tabiiy bir sifat. Xudosiz ham omonatdor bo‘lishi mumkin. Lekin unga oxiratda nasiba 
yo‘q. Mo‘minga esa dunyoda ham oxiratda ajr bor. Alloh taolo jannatiylar ta'rifida 
bunday degan: 
“Ular omonatlariga va ahdlariga rioya qiluvchilardir”
84
. 
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam nabiylikdan oldin ham omonatdor edilar. 
Payg‘ambar kelganda mushrik va kofirlar u zotga dushmanlik qilishdi. Lekin 
omonatlarini Nabiy alayhissalomga topshirishgan edi. Ularning zulmi sabab 
musulmonlar hijrat qilishga majbur bo‘ldi. Ali roziyallohu anhu Makkaliklarning 
Payg‘ambar alayissalomdagi omonatlarini egalariga qaytaraman deb ular ko‘pligidan 
ancha muddan Makkada qolib ketdi. Yer yuzi bunaqa holni ko‘rmagan. Birovni 
82
Anfol surasi, 27-oyat
83
Imom Buxoriy, Muslim, Tirmiziy, Namoiy rivoyati
84
Mu'minun surasi, 8-oyat

---

412 
dushman sanaydi lekin unga omonatini ishonadi. U zot bizga ana shunday o‘rnak 
bo‘lgan.