Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №13 (том 1)

Bibliography: 
1) 
https://nsportal.ru/shkola/obshchepedagogicheskie-
tekhnologii/library/2015/03/20/rol-i-mesto-vneklassnoy-raboty-po 
2) 
https://multiurok.ru/blog/rol-vnieklassnoi-raboty.html 
3) 
https://moluch.ru/archive/87/17208/ 

---

26 
ОБЩЕЕ НАЧАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 
 
ФИО авторов: 
Xolmo'minov Abdulfatto Axatovich (Professor). Yodgorov Shoxrux 
Xursan o'g'li (Termiz Davlat universiteti fizika yo`nalishlar bo`yicha I-bosqich 
magistranti) 
Название публикации: «
POLIMER PLYONKALARNING STRUKTURASINI 
O`ZGARISHINI OPTIK ANIZATROPIYASIGA BOG`LIQLIGI» 
Annotatsiya
:
 
Ushbu maqolada polimer plyonkalar, ularning hususiyatlari to’g’risida 
hamda polimer plyonkalarming strukturaviy o’zgarishini optik anizatropiyaga 
bog’liqligi haqida ma’lumot berib o’tildi. “Polimierlar fizikasi” ta’lim sohasida, 
qishloq xo‘jaligida, sanoatda va bu fanning kelajakdagi istiqbollari haqida fikrlar aytib 
o‘tilgan.
 
 
 
 
 
 

Kalit so‘zlar:
Polimer plyonka, struktura, optik xossa, kristall, monomer, efir 
tsellyuloza plyonkalari, effektli tranzistorlar, Polikarbonat, Optik anizotropiya.
 
Qadim zamonlardan beri qo‘lanilib kelayotgan ba’zi tabiiy kelib chiqish 
materiallari asosan sellyuloza yoki teri asosan polimerdan iborat. Polimerlarning 
tuzulishi bir necha asr oldin qanday tuzulganligi kelib chiqishini aniqlay boshlaguncha 
noma’lum edi. Ularni hatto sun’iy ishlab chiqarish yo‘li topildi. Birinchi marta 
“polimer” atamasi 1833 yilda Shved kimyogari Yons Yakob Berzelius tomonidan 
aniqlandi.
Yuqori molekulyar birikmalar juda ko’p past malekulyar birikmalaridan tuzilib, o’zaro 
asosiy valentlik bog’lanish kuchlari bilan bog’langan. Katta molekulalari 
(makromolekulalar) bir xil strukturali zvenolardan tuzilgan birikmalar polimerlar deb 
ataladi. Bunday molekulalarning massasi 500 dan 1000000 gachani tashkil etadi. 
Polimerlar molekulalarida asosiy zanjir mavjud. Bular juda ko’p sonli atomlardan
tashkil topgan. Polietilen plyonka ishlab chiqarish maqsad qilib olingan bo‘lsa keyingi 

---

27 
bosqich uning tarqalishidir. Bugungi kunda tovarlarni plastik plyonkada qadoqlash 
xizmatlari katta talabga ega. Birinchi sanoat filmi uzoq vaqt oldin chiqarilgan edi. Ular 
tsellyuloza nitratlaridan, so'ngra Buyuk Britaniyada qayta tiklangan tsellyuloza 
mahsulotlaridan 1899-yillarda faydalana boshladi. Sintetik polimerlardan tayyorlangan 
birinchi film 1946 yilda AQShda ishlab chiqarilgan. Bu plastik qoplama edi. Polietilen 
tereftalat plyonkasining dastlabki namunalari 1946 yilda olingan. 1946-1949 yillarda 
termoplastiklarni ekstruziya qilish, yengni puflash yoki barabanga quyish orqali 
plyonkalar hosil qilish uchun birinchi qurilmalar paydo bo'ldi.
Bunda 
«yeng” 
ko‘rinishida 
siqib 
chiqarilayotgan polietilen suyuqlanma ichiga bosim ostida havo yuboriladi. Havo 
bosimi tufayli ekstruder bosh qismidan chiqib kelayotgan «yeng” kengayib, ma’lum 
qalinlik va kenglikdagi plyonkaga aylanadi.
Plyonkalarning qalinligi va kengligi «yeng” ichiga havoni ko‘p 
yoki oz puflash yo‘li bilan boshqarib 
turiladi. Tajribalar shuni ko‘satadiki 
«yeng” puflash darajasi 250-300 % dan 
oshmasligi yoki boshqacha qilib aytganda 
«yeng” diametri halqasimon tirqish 
diametridan 2,5-3,2 marta ko‘p bo‘lishi 
shart. Shu shartga rioya qilinganda 
puflangan plyonka qalinligi mashinaning bosh qismidagi halqasimon tirqishidan 
chiqayotgan parda qalinligidan taxminan 9-10 marta kichik bo‘ladi. 

---

28 
Plyonka 
ishlab chiqarishda uzun shnekli ekstruderlar qo‘llaniladi. 
Qo‘llaniladigan ekstruderlarning ko‘rsatkichi 20-25 mm dan 20-90 mm gacha bo‘ladi. 
Tortib olingan plyonkaning qalinligi 10 mkm dan 300 mkm gacha bo‘ladi. Qalinligi 
o‘zgaruvchanligi +/- 10% atrofida bo‘ladi. Plyonkalarni polimer materiallarning 
xossalariga qarab qattiqligi, termik turg‘unligini har xil usullar bilan olish mumkin. 
Eni usuliga qarab polietilendan olingan plyonka 24 metrdan 32 metrgacha bo‘lishi 
mumkin.
Polimer plyonkalar hozirgi kunda halq xo‘jaligida mulchalash uchun foydalanilyapdi. 
Polimer plyonka sintetik to‘shama materal sifatida ishlatiladi. Bundan tashqari qora 
plyonka materiallarining xalq xujaligida o‘rni muxim ahamiyatga ega. Polietilen 
plyonka eng ko‘p tarqalgan polimer materiallaridan biri hisoblanadi. Bu plyonkalar 
turli sanoat korxonalarida qadoqlash materiali sifatida ishlatiladi. Qurilish va 
ta’mirlash sohalarida gidroizolatsiya ximoya va texnologik materal sifatida, qishloq 
xo‘jaligi sohasida tuproqni himoyalash materiali safatida keng qo‘llaniladi.
Polimer plyonkalari anizatrop xususiyatiga ega. Ular ikki sinuvchan plyonka 
teksligida uning sinish ko‘rsatkichi perpendikulyarga nisbatan yuqori bo‘ladi. Bunday 

---

29 
anizatropiyaga ega bo‘lgan polimerlar zanjirlarning tekslikdagi yo‘nalishiga bog‘liq. 
Polimer plyonkalarning optik anizatropiyasi, polimer materiallar makromelekulyar 
zanjirlarning oriantatsion tartiblanishi tufayli, o‘ziga xos optik anizatropik xosaga ega 
bo‘ladi. Shu uchun ham optik anizatropiya bevosita materalning tuzulishi haqida 
ma’lumot beradi. Optik anizatropiya polyarametrlar ya’ni polyarizatsion 
makroskoplar yordamida kuzatiladi va qo‘sh nur sinish ko‘rsatkichi miqdori orqali 
aniqlanadi.
Fotomemission spektroskopiya valentlik diapazoni holatlarining 
lokalizatsiyadan kengaytirilgan holatlarga o'tish evolyutsiyasini ko'rsatadi. Yuqori 
energiya zichligi (10 
24
-10 
26
) nurlangan polimer vodorodlangan amorf uglerodga 
yaqin spektroskopik xususiyatlarini ko'rsatib, rivojlanishda davom etmoqda. Trigonal 
uglerod kontsentratsiyasi ion oqimiga qarab o'zgaradi (
10
14
–
10
16
) barqaror holat 60% 
ga yetganda va vodorod kontsentratsiyasi 20% gacha kamayadi. Bundan tashqari, optik 
bo'shliqning qiymatlari (2,
5-0, 5 ev)
olingan vodorodlangan amorf uglerodda o'rtacha 
diapazon mavjudligini ko'rsatadi. Ushbu qiymatlar grafit klasterlarning shakllanishiga 
mos keladi, ularning hajmi ion oqimini (yoki energiya zichligini) o'zgartirish orqali 
5
from dan 20 Å gacha. 
Rf magnetronli püskürtme yo'li bilan tayyorlangan ZnO plyonkalarining strukturaviy 
xususiyatlari va optik anizotropiyasi o'rganildi. Plyonkalarning anizotropik kompleks 
sinishi indeks spektrlari Adachi-New Forouhi dispersiyasi modeli yordamida 1-4 eV 
oralig'ida fazali modulyatsiyalangan spektroskopik ellippsometriya bilan aniqlandi. 
ZnO plyonka va Al2O3 substratining mos kelmasligi natijasida salbiy shtamb paydo 
bo'ldi va plyonkaning kristallligini yaxshilashi bilan pasayib ketdi. Filmlarda hosil 
bo'lgan donalarning kattaligi shtambga chiziqli bog'liqlikni ko'rsatdi. ZnO 
plyonkalarining optik anizotropiyasi plyonkalarning kristalligini yaxshilash bilan 
yaxshilandi. Kuchlanishning o'zgarishi sababli anizotropik kompleks sinishi 
ko'rsatkichlari spektrlarining kritik nuqtalarining siljishi kuzatildi.
Optik anizotropiya (-n = | no- ne | = | nTE- nTM |) quyma polimer ingichka 
plyonkalarda makromolekulalarning ular yotqizilgan substratga parallel ravishda 
imtiyozli hizalanishidan kelib chiqadi . Keyinchalik plyonkalar bir tomonlama, optik 

---

30 
o'qi tekisligiga perpendikulyar substrat. Ushbu bir juftlikning buzilishi qurilmalarning 
optik va elektron xususiyatlariga kuchli ta'sir ko'rsatadi polimer yupqa plyonkalari 
asosida. Organik kabi ilovalar yorug'lik chiqaradigan diodlar (OLED), organik maydon 
effektli tranzistorlar (OFET) yoki organik quyosh xujayralari bundan foyda ko'radi 
molekulyar moslashtirishni yaxshiroq tushunish, bu esa boshqa tomondan, optikani 
aniqlash bilan boshlanadi anizotropiya. Biroqning anizotropiyasiga berilgan haqiqiy 
qiymatlarda juda ko'p nomuvofiqliklar mavjud ushbu turdagi filmlar. Masalan, MEH-
PPV nurini chiqaradigan plyonkalarda, masalan, dn (520 nm) qiymatlari 0.008 dan 0.7 
gacha bo'lganligi haqida xabar berilgan. Qilish uchun uydirma bilan bog'liq 
masalalardan kelib chiqadigan dekorativ bog'liq farqlar va qazib olish uchun 
ishlatiladigan texnikadagi farqlar Yo'q, biz xalqaro hamkorlik o'rnatdik sixn ni 
belgilashga qaratilgan oltita Evropa institutlari orasida. Biz poli (vinilkarbazol) (PVK) 
ni tanladikning moddiy tizimidir anizotropiya ushbu materialda mavjud va 
ma'lumotnoma. Dipolmomenti perpendikulyar yotgani uchun zanjir o'qi, PVK 
plyonkalari uchun yo'q.
Polimer plyonka ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun ekstruziya usuli bir 
nechta texnikasi ishlab chiqilgan bo’lib. Ushbu texnikalardan ba'zilari eritmani puflash 
(yoki havo reaktivli yigiruv), chizish texnikasi, shablon sintezi, markazdan qochirma 
yigirish, fazalarni teskari aylantirish , ajratish va muzlatish, quritish sintezini o'z ichiga 
oladi.
Xulosa.
Shunday qilib, ekstruziya usuli yordamida Polimer plyonka materiallarni 
shakllantirish yangi tipdagi maxsus xossali filtrlar ishlab chiqarish texnologiyasini 
yaratishda asos bo‘lishi mumkin. Buning uchun mahalliy polimerlar asosida 
innovatsion hamkorliklar bo‘yicha ilmiy texnologik tadqiqotlarni olib borish maqsadga 
muvofiq bo‘lib, hozirda bunday materiallarga bo‘lgan ehtiyojlar mavjuddir. Polimer 
plyonka jarayonini amalga oshirishning ko’plab laboratoriya va texnologik qurilmalari 
yaratilmoqda. Bugungi kunda polimer maxsulotlaridan O‘zbekiton sanoatida, qishloq 
xo‘jaligida yurtimiz kelajagi va istiqbollari uchun foydalanib kelinmoqda. Bulardan 
lenolium, truba, plyonka, santexnik buyumlari ishlab chiqarilmoqda.

---

31