Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №13 (том 1)

Kalit so’zlar:
axborot kammunikatsion texnalogiyasi, innavatsiya, differansatsiya, 
individuallashtirish. 
Аннотация
: Статья посвящена использованию педагогических, инновационных и 
информационных технологий в процессе обучения, использованию ИКТ как наглядного, 
описательного, объяснительного метода обучения, индивидуализации и дифференциации 
процесса обучения в случае дидактического правильного использования. ИКТ о появлении 
неограниченных возможностей для. 
Ключевые слова
: информационно-коммуникационные технологии, инновации, 
дифференциация, индивидуализация. 
Annotation:
This article is about the use of pedagogical, innovative and information technologies 
in the learning process, the use of ICT as a visual, descriptive, explanatory method of teaching, the 
individualization and differentiation of the learning process in the case of didactic correct use of 
ICT about the emergence of unlimited opportunities for. 
Keywords
: information and communication technology, innovation, differentiation, 
individualization. 
Boshlang'ich sinf o'qituvchisi Davlat ta'lim standartlari bo'yicha bolalarning mantiqiy 
tafakkur qila olish salohiyatini, aqliy rivojlanishini, dunyoqarashini, kommunikativ savodxonligini, 
tayanch va fanga oid kompetentsiyalarini va o'z-o'zini anglash salohiyatini shakllantirishga, erkin 
fikrlay olish, o'zgalar fikrini anglash,o'z fikrini og'zaki va yozma ravishda ravon bayon qila olish 
ko'nikmalarini egallashlariga erishishi lozim. Shu boisdan ham boshlang'ich sinflar o'quv 

---

51 
jarayonidagi bir xillikga barham berish dars jarayonini turli tumanligini , rangbarangligini 
ta'minlash maqsadida ilg'or pedagogik va innovatsion texnologiyalarini keng joriy etishga 
mo'ljallangan o'quv-metodik qo'llanmalarni yaratish va tadbiq qilish davr talabidir. Shu bilan birga 
dars jarayonida maxsus tayyorlagan mul`timediali ilovalardan, videolavhalardan, turli animatsion 
materiallardan foydalanib o'quv jarayoni tashkil qilinganda, o'quvchilarning amaliy tafakkur va 
tasavvurlarini shakllantirishda mavzuga bo'lgan qiziqishlarini orttiradi va tez tushunib olishlariga 
imkoniyat yaratadi. Shuningdek, dars davomida o'quvchilar charchab qolmasligi va zerikmasliklari 
uchun musiqali dam olish daqiqalari ham tashkil etilishi maqsadga muvofiqdir. Xuddi shunday, 
boshlang'ich sinflarda matematika darslarida didaktik o'yin va boshqotirmalardan foydalanish 
o'quvchilarning mantiqiy fikrlash va hozirjavoblik qobiliyatlarini yanada rivojlantiradi. Umumiy 
o'rta ta'lim maktablarining boshlang'ich sinflarida o'quv jarayonini axborot kommunikatsiya 
vositalaridan foydalangan holda shakllantirish o'qituvchidan o'quvchiga o'qituvchining ishtirokisiz 
mustaqil tarzda amalga oshirish uchun zarur bo'lgan elementlarni, didaktik materiallarni berish 
(o'quv masalalarini qo'yish,amaliy predmetli mazmunini aniqlash, har bitta alohida amallarning 
bajarilishi bo'yicha namunalarni ko'rsatib berish, har bir harakat va amallarning bajarilishini nazorat 
qilib borish, masalaning yechilganligini, tugallanganligini baholash) uzluksiz tarzda ketma-ket 
kechadigan jarayondir. Boshlang'ich sinflarda kompyuterli o'qitish predmetlar muhitini 
elementlarini o'zgartiruvchi va boyituvchi sifatida qaraladi. Boshlang'ich sinf o'quvchilarida aynan 
bunday yoshda bolaning aqliy qobiliyatlarini jadal rivojlanish jarayoni kechadi, uning intellektual 
salohiyatini rivojlanishi uchun fundament yaratiladi. O'quv jarayonida pedagogik, innovatsion va 
axborot texnologiyalaridan foydalanish boshlang'ich ta'limning dolzarb masalalarini samarali 
yechish uchun imkoniyat yaratadi.Jumladan o'quv jarayonini qiziqarli va mahsuldor qilish hisobiga 
o'quvchida materialni anglab olish motivatsiyasi ortadi.Mustaqil ishlash va o'zini-o'zi nazorat qilish 
ko'nikmasi rivojlanadi. Darsning samaradorligini va har bir o'quvchining o'zlashtirishini 
ta'minlaydi. Har bir o'quvchining fikrlashini, bilish hissiyotini, maqsad sari intilishlarini, ma'naviy 
tasavvurlarini rivojlantirish hisobiga umumiy faol rivojlanishga erishiladi. Sinfdagi barcha 
bolalarning faol ishlashi ta'minlanadi. Innovatsion va axborot texnologiyalarini ta'lim jarayoniga 
tadbiq qilishni zamonaviy axborot dunyosini rivojlanishidagi mantiqiy va zaruriy qadam deb 
xarakterlash mumkin.Kompyuterlarning o'quv jarayoniga jadal kirib kelishi pedagoglar hayotida 
misli ko'rilmagan darajada o'qitishning yangi turlarini, shakllarini keltirib chiqardi.Boshlang'ich 
ta'limda axborot texnologiyalaridan foydalanish kompetentsiyasi ikkita asosiy masalani yechish 
bilan bog'liq. Bolalarni yangi texnikaviy vositalardan foydalanishga o'rgatish va o'quvchilarning 
o'qish va o'qishdan tashqari faoliyatida yangi imkoniyatlarini ochish va takomillashtirish maqsadida 
kompyuter texnologiyalaridan foydalanish. Zamonaviy pedagog kompyuterdan foydalanishni 
bilishi, kompyuter yordamida o'qitish vositalaridan foydalana olish zarur. Chunki 1-4 sinf 

---

52 
o'quvchilarida ko'rgazmali-obrazli fikrlash rivojlangan, shu boisdan ham dars jarayonini kompyuter 
texnologiyalaridan foydalanib tashkil qilish juda muhim. Buning uchun sifatli ko'rgazmali 
materiallarni maqsadli tarzda juda ko'p tayyorlash va undan foydalanish zarur, bilimni qabul qilish 
jarayoniga yangi ko'rinishlarni tadbiq qilish, tovushlar, slaydlar, animatsiyalar ishlaydi. 
Boshlang'ich maktabda turli darslarda AKTdan foydalanish o'qitishning 
ko'rgazmali,tasvirli,tushuntirish uslubidan faoliyatli uslubga o'tishga imkoniyat yaratadi. Bunda 
o'quvchi o'quv jarayonining faol ishtirokchisiga, subyektiga aylanadi. Bu esa o'quvchida bilimni 
anglagan holda o'zlashtirishga imkon yaratadi. Shu boisdan ham zamonaviy ta'lim tizimida 
boshlang'ich sinflarda kompyuter texnologiyalarini qo'llab dars jarayonini tashkil qilish juda ko'p 
novator pedagoglar tomonidan amalga oshirilmoqda. Bu juda ko'pchilik pedagoglarning hayotiy ish 
normasiga aylanib bormoqda. AKT – bu o'qituvchi qo'lidagi juda quvvatli, ko'p qirrali, universal 
instrumental vosita hisoblanadi, buni egallab olishi va o'zining predmeti bo'yicha darslarda undan 
maqsadli foydalanishi zarur. Kompyuter boshlang'ich maktab ta'lim texnologiyasiga zamonaviy 
texnologiyalardan hisoblangan loyihalash texnologiyasi elementlarini olib kirishga imkoniyat 
yaratdi. Loyihalarni yaratish boshlang'ich sinf o'quvchisida bilim olishga bo'lgan qiziqishlarini, 
ijodiy va intellektual sifatlarini shakllanishiga, estetik jihatdan tarbiyalanishiga, mustaqil harakat 
qilishini rivojlanishiga olib keladi. Mustaqil faoliyatning rivojlanishi – bu shunday jarayonki, 
maktabdagi butun o'quv davrida uzliksiz davom etadi. Boshlang'ich sinfga qabul qilingan maktab 
bolasida dastavval mustaqil faoliyat ko'rsatishning kurtaklari shakllanadi, undan keyin esa bilim 
olish shakllanadi. O'quvchining mustaqil faoliyat olib borish sifatlari – o'quv faoliyatining subyekti 
sifatida amaliy yoki o'quv masalalarni o'qituvchining yordamisiz bajara olish ko'nikmalarini 
ifodalaydi. Aynan axborot texnologiyalari ta’limning universal vositasi hisoblanib, nafaqat 
o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish imkonini beradi, balki shaxsiy 
xususiyatlarini rivojlantirish, bilishga qiziqishlarini qondiradi.Pedagogik va psixologik 
tadqiqotlarda shu narsa ta’kidlanmoqdaki, AKT o‘quvchilarning nazariy, ijodiy va refleksiv 
tafakkuri rivojlanishiga katta ta’sir etadi. O‘quvchining xotirasida u yoki bu hodisa, jarayonning 
obrazli ifodalanishi o‘quv materialini boyitib, uning ilmiy jihatdan o‘zlashtirilishiga yordam 
beradi.Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining ta’lim jarayoniga joriy etilishidir. Aynan 
zamonaviy axborot muhiti uchun xarakterli bo‘lgan o‘quv faoliyatlarining yangi turlarini paydo 
bo‘lishidir.Ma’lumki, boshlang‘ich ta’lim — ta’lim tizimining poydevori hisoblanib, o‘quvchilarni 
o‘qitish sifati unga bog‘liq bo‘ladi va bu boshlang‘ich maktab o‘qituvchisi zimmasiga katta 
mas’uliyat yuklaydi. Uzoq vaqt davomida ta’lim tizimida boshlang‘ich maktab «ko‘nikmalar 
maktabi» bo‘lib keldi, ya’ni o‘quvchi keyingi ta’lim olish uchun o‘qish, yozish, hisoblash kabi 
asosiy ko‘nikmalarni o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan ta’lim bosqichi sifatida qaralgan. Bugungi kunda 
boshlang‘ich maktab boshqacha tasavvur etiladi. Bugungi kunda u ta’lim tizimida bolaning birinchi 

---

53 
tajribasi — ta’lim olish kuchlarini sinash joyi bo‘lib qolishi kerak. Ushbu bosqichda faollikni, 
mustaqillikni rivojlantirish, idrok etish faolligini saqlab qolish va bola ta’lim dunyosiga shaxdam 
kirib borishi uchun sharoitlar yaratish, uning salomatligini va emotsional xususiyatlarini 
mustahkamlash muhim. Bugungi kunda o‘quvchilarning aynan mana shu sifatlari ta’lim jarayoniga 
AKTni joriy etish bilan rivojlanayotganligining guvohi bo‘lmoqdamiz.O‘z faoliyatimizda ta’lim 
jarayoniga axborot texnologiyalarini joriy etib, ulardan foydalanib va o‘quv jarayonida AKTdan 
foydalanish bo‘yicha ma’lum tajribalarni to‘plab bormoqdamiz.Ахborot texnologiyalaridan 
foydalanish bo‘yicha tajribam an’anaviy dars doirasida AKTni didaktik jihatdan to‘g‘ri qo‘llanilgan 
hollarda o‘quv jarayonini individuallashtirish va differensatsiyalash uchun cheklanmagan 
imkoniyatlar paydo bo‘lishini ko‘rsatdi. Ular o‘quvchilarga axborot manbalaridan foydalanish 
imkonini beradi, mustaqil ishlar samaradorligini oshiradi, ijodkorlik, malaka va ko‘nikmalarni 
egallash va mustahkamlash uchun umuman yangi imkoniyatlar beradi, ta’limning yangi shakllari va 
metodlarini amalga oshirishga imkon beradi.Har bir o‘quvchida shaxsiy o‘quv yo‘nalishini 
rivojlantirishni ta’minlaydi. O‘quv jarayonida uni muvaffaqiyatli bilim olish uchun zarur bo‘lgan 
asosiy jarayonlar sifatida fikrlashni, tasavvurni rivojlantirishga yo‘naltirilgan katta o‘zgarishlar 
sodir bo‘ladi. O‘quvchilarning idrok etish faoliyatlarini samarali tashkil qilish 
ta’minlanadi.АKTdan foydalanilganda ta’limda shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvni amalga oshirish 
oson bo‘lib qoldi, butun o‘quv jarayonini samarali tashkil qilish imkoniyati paydo bo‘ldi. Dars 
jarayonida tayyor multimediali mahsulotlari va kompyuter ta’limi dasturlaridan, o‘quv va sinfdan 
tashqari ishlarda Internet tarmog‘i vositalaridan foydalanib, multimediali ta’lim dasturlari va 
taqdimotlar, loyihalar yaratildi. Axborot texnologiyalarini barcha o‘quv fanlarda qo‘llash mumkin. 
Darslarda o‘quv va o‘yin dasturlaridan foydalanish katta samara beradi. Ona tili va Rus tili 
darslarida savodxonlikni oshirish bo‘yicha mashqlar yordam beradi, bunda bolalar kompyuterlarda 
turli xildagi amaliy topshiriqlarni bajaradilar. Boshlang‘ich sinflar o‘quvchilari uchun turli didaktik 
materiallar to‘plamidan foydalanib, ko‘rgazmali mashq, nazorat mashqlari va test sinovlari 
modullari kiritilgan aralash kompyuter dasturlarini tayyorlash mumkin. Unga fanga oid qoidalarni 
joriy o‘rganish va umumlashtirilgan takrorlash uchun uchta variantlarda berilgan grammatika 
orfografik mavzular bo‘yicha boy va turli-tuman materiallardan foydalanish yaxshi samara beradi . 
1-sinfda o‘qish darsida elektron o‘quv qo‘llanmalari tayyorlab, foydalanish mumkin. Unda so‘zni 
tovushli harfli tahlil qilish, so‘zning bo‘g‘inlari tuzilishi, ba’zi orfogrammalar o‘rganilishi turli 
qiziqarli ko‘rgazmali va ovozli material berish mumkin. Yorqin rasmlar, g‘aroyib, qiziqarli 
topshiriqlar kichik yoshdagi o‘quvchilarda ona tiliga qiziqishni oshirishga yordam beradi, o‘yin 
shaklida o‘quv materiali bilan tanishish imkonini beradi, o‘zini nazorat qilish va o‘quv refleksiyasi 
uchun keng imkoniyatlar taqdim etadi. Ushbu qo‘llanma bo‘yicha ta’lim jarayonini 
differensiatsiyalashga turli darajadagi murakkablikdagi topshiriqlarni tanlab olish yordamida 

---

54 
erishiladi. Savodxonlikka o‘qitish bo‘yicha tematik rejalashtirishni ishlab chiqishda rejalashtirishga 
tegishli elektron mavzular va bo‘limlarni kiritish mumkin. Tabiatshunoslik» fani bo‘yicha barcha 
mavzulari bo‘yicha kompyuter testlarini ishlab chiqish mumkin. Masalan: «O‘lkamiz suv 
havzalari», «Ona zamin», «O‘rmon va dalalar — tabiat boyligi», «Qishloq xo‘jaligi sohalari», 
«Bizning o‘lka», «Yer osti boyliklari», «O‘lkamiz hududiy tuzilishi», «O‘lka chorvachiligi va 
o‘simliklari» va boshqalar. Ona tili bo‘yicha o‘rganiladigan so‘z leksik mazmunini talqin qilishda 
va birliklarni turlarga ajratishda o‘quvchilarda qiyinchiliklar tug‘diradi. Bular: antonimlar, 
sinonimlar, omonimlar. Testlar orqali o‘quvchilarning leksik imkoniyatlari rivojlanadi, so‘zning 
to‘g‘ri va ko‘chma ma’nosini topishga, sinonimlarni to‘g‘ri tanlashga, sinonimlar, antonimlar va 
omonimlarni farq qilishga o‘rgatadi. Antonimlar bilan ishlashga bag‘ishlangan «Teskari o‘yin» 
testidan foydalanish o‘quvchilarga darsni tushuntirishga samarali ta’sir etadi.Asosiysi: test 
topshiriqlarini bajarishda o‘quvchining ko‘zi, miyasi va qo‘llari ishtirok etadi, o‘yin elementlari esa 
ularda bajarayotgan ishlariga qiziqishni rivojlantirishga va demak, ta’lim jarayoni jadalligi kerakli 
darajasini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Testlardan tashqari krossvordlar, sxemalar, 
jadvallardan foydalaniladi, o‘quvchilar dars materiallarni mustaqil o‘rganishda bevosita 
kompyuterda ishlaydilar. Barcha o‘quv fanlarida qo‘shimcha va rivojlantirish materiallari sifatida 
ko‘plab videofilm hamda fotolavhalar bilan o‘lkashunoslik materialidan foydalanish 
mumkin.Microsoft Power Point dasturlari yordamida yaratilgan taqdimotlar ta’lim jarayonida 
AKTdan foydalanish juda samarali shakli hisoblanadi. Taqdimotda asosiysi axborotliligi, 
ko‘rgazmaliligi, qiziquvchanligi hisoblanadi. Mazkur dastur orqali turli mavzu va fanlar bo‘yicha 
taqdimotlar yaratishda fotosuratlar, rasmlar, animatsiya, qo‘shimcha axborotlardan foydalanish 
mumkin.
Maktabda mavjud bo‘lgan Internet tarmog‘i ishimizda katta yordam ko‘rsatadi. Internet — bu 
global axborot tizimi ekanligi barchaga ma’lum. U elektron pochta, izlash tizimlarini o‘z ichiga 
oladi va turli axborot resurslaridan foydalanish imkonini beradi. Undan kerakli axborotlarni topish, 
qayta ishlab chiqish va ularni ko‘paytirib, barcha kompyuterlarga o‘rnatib bolalarga mustaqil 
juftlikda, guruhda, individual ishlashni taklif etish mumkin. O‘quvchilarga turli xildagi 
topshiriqlarni taklif etish: tadqiqot o‘tkazish, asosiysini tanlash, taqdimot tayyorlash, jadvalni 
to‘ldirish imkoni paydo bo‘ladi.Axborot olishning boshqa bir usuli — dars davomida bevosita 
Internetdan axborot olish hisoblanadi. Internetdan avvaldan kerakli materialni topish, darsda esa uni 
o‘quvchilarga ko‘rsatish mumkin. Ishni o‘rganilgan material bo‘yicha dialog ko‘rinishida olib 
borish mumkin.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari Internetdan mustaqil foydalanishni, kerakli axborotni 
tanlashni, uni saqlab qolish va taqdimotlar tuzish yoki turli xildagi loyihalarni ishlab chiqish va 
bajarishda keyingi ishlarida foydalanishni biladilar. 2-sinfdanoq o‘quvchilar faqat daftarda emas, 

---

55 
balki bevosita kompyuterda ham topshiriqlarni bajara oladilar. O‘quvchilar kompyuter bilan ishlash 
birinchi ko‘nikmalarni oladilar, o‘zlarining nazariy bilimlarini doimiy chuqurlashtirib va amaliy 
ko‘nikmalarini takomillashtirib boradilar.Boshlang‘ich sinflarda fikrlash operatsion uslubini 
shakllantirishda informatika kursining roli juda muhim. Inson tabiatning bir qismi bo’lishi bilan 
bir qatorda, o’zining hayot faoliyatida yangidan-yangi usullar bilan tabiatga ta'sir qilishni davom 
etmoqda. Bu esa ekologik tizim holatining o’zgarishiga, ayniqsa, ularning sifat va miqdor 
ko’rsatkichlarining buzilishiga olib keldi. Bunday faoliyat natijasida yer shari yuzasi, iqlimi, 
o’simligi, hayvonot dunyosi, sayyoramiz havosi o’zgarishi, suvning ifloslanishi, o’rmonlarning 
qirqib yuborilishi, yer yuzasida tuproq nurashi, hayvonot va baliqlarning ko’p ovlanishi natijasida 
ekologik inqiroz yuzaga keldi. Inson faoliyati ekologik vaziyatning nihoyatda keskinlashib 
ketishiga sabab bo’ldi. XXI asr boshlariga kelib, tabiat bilan insoniyat o’rtasidagi munosabatlarning 
keskinlashuvi yaqqol ko’zga tashlana boshladi. Sayyorada murakkablashib borayotgan ekologik 
vaziyat, butun insoniyat oldida tabiat, atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiat zahiralaridan tejab-
tergab, ehtiyotkorlik bilan oqiloni foydalanishni, agar ana shu muammolarni zudlik bilan hal etishga 
kirishilmasa, ularning oqibatlari o’ta dahshatli bo’lishi, hattoki, sivilizatsiya halok bo’lishi 
mumkinligi dunyodagi barcha mamlakatlar va xalqlar oldiga ko’ndalang qilib qo’ydi. 
Atrof-muhitni muhofaza etish uchun yoshi, jinsi, millati, e'tiqodi, mansabi, ijtimoiy kelib 
chiqishidan qat'iy nazar inson tabiatga zo’rovonlik qilishni to’xtatmasa, tabiat insondan 
shavqatsizlarcha o’ch olishi, hamda sivilizatsiya yutuqlarini bir lahzada yo’q qilib tashlashini 
anglash hamda ushbu fikrlarni yosh avlod ongi singdirish zarur. Hozirgi davrda insoniyat oldida 
turgan eng dolzarb ekologik muammo atrof muhitning ifloslanishini bartaraf etib, ularning barqaror 
muhofazasini ta'minlashdir. Bu o’z navbatida, insoniyatning baxt-saodati, ertangi kuni, kelgusi 
avlod taqdiri uchun g’amxo’rlik qilishdek muhim pedagogik, siyosiy, muammoni kun tartibiga olib 
chiqish vazifasini qo’yadi. Atrof-muhitda sodir bo’layotgan ekologik o’zgarishlar tabiiy 
jarayonlarning ajralmas bo’lagi bo’lsa-da, biroq u ko’p jihatdan inson faoliyati – antropogen omillar 
bilan chambarchas bog’liq. Agar ekologik muammolar iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy, siyosiy, estetik 
omillarning uzviy va uzluksiz birligida tahlil qilinsa, uning o’ziga xos jihatlaridan biri bu kishilarda 
atrof-muhit, tabiat haqidagi bilimlar tizimi, yuksak ekologik madaniyat, ekodunyoqarashning davr 
talablari darajasida shakllanmaganligi bilan izohlanadi. Bu zaruriyat barcha insonlarga, xususan, 
o’quvchilarga tabiatni e'zozlash ruhida ta'lim-tarbiya berishni takomillashtirishni taqozo etadi. 
Global muammoga aylangan tabiat bilan inson o’rtasidagi munosabatlarning tobora keskinlashuvi 
esa aholi, ayniqsa, yosh avlodning ekologiya va atrof-muhitning muhofazasi haqidagi nazariy 
hamda amaliy bilimga bo’lgan ehtiyojlarini oshirmoqda. Shu jihatdan tabiatni e'zozlash, kurrai 
zaminimizdagi muhitning qanday omillar sababli ifloslanayotgani va boshqa masalalar haqida 

---

56 
o’quvchilarga bilim berish ta'lim tizimi oldidagi o’ta dolzarb muammolardan biridir.Yuqoridagi 
masalalardan kelib chiqqan holda ta’lim tizimida boshlang’ich sinflarda tabiatga ijobiy munosabatni 
shaklantirishimiz zarur.Buning uchun AKT vositalaridan foydalanishimiz zarur.Chunki biz 
yashayotgan asar axborot tehnologiya asri bo’lib,o’quvchini AKT vositasi orqali tabiatni jonli 
ko’rsatib,u qay holatda ekanligini ko’rsatishimiz lozim. Tabiat ijobiy munosabatni 
shakllantirishimiz kerak. 
Maktabni bitirib mustaqil hayotga qadam qo`ygan har bir yosh, qanday ixtisos egasi 
bo`lishidan qat`iy nazar , ekologiya va tabiyatni muhofaza qilishga oid nazariy va amaliy bilimlarga 
ega bo`lishi kerak. Tabiatni muhofaza qilish hozirgi zamonning asosiy masalalaridan biri bo`lib 
qolganligi o`quvchi ongiga birinchi navbatda singdiriladi. . Pedagogik yo’nalishda ekologik ta’lim 
va tarbiya berish ko’zda tutiladi. Ekologik ta’lim deganda, o’quvchilarga berilishi lozim bo’lgan 
tabiat bilan inson orasidagi munosabatlarni ifodalovchi bilimlar tizimi tushuniladi. Ya’ni AKT 
vositalari orqali beriladi. Ekologik tarbiya esa insonning atrof-muhitga nisbatan munosabatini 
tarbiyalashdir. Ekologik ta’lim-tarbiya umumiy ta’lim-tarbiyaning yangi shakli va tarkibiy qismi 
bo’lib, maktabda barcha fanlarni o’qitishda amalga oshirilishi ko’zda tutiladi. Ekologik ta’lim-
tarbiyadan bosh maqsad ham yosh avlod atrof-muhit va uning muammolariga ongli munosabatni 
shakllantirishdan iboratdir. Ekologik taarbiyalash jarayonida yoshlar tabiat boylik larni tejab-
tergashga, tabiatni muhofaza qilishga o’rgatila boriladi. Atoqli pedagog V. A. Suxomlinskiy 
“Bolalarga jonim fido” asarida “ Men bolalar “Alifbe”ni ochib, birinchi so’zini hijjalab o’qishlariga 
qadar avval dunyodagi eng ajoyib kitob – tabiat kitobini mutolaa etishlarini istardim” deb 
ta’kidlaganidek, bu boradagi barcha ishlarni bolaning kichikligidanoq boshlash maqsadga 
muvofiqdir. Ekologik tarbiyada o’quvchilarni o’z maktabini, yashaydigan muhiti-shahar va qishloq 
ko’chalarini ko’kalamzorlashtirish, mevala va manzarali daraxt ko’chatlari ekish, xiyobonlarni, suv 
havzalarini ozoda saqlash, uy hayvonlariga qarash kabi ishlarda kuchi yetgancha qatnashishga jalb 
etish katta ahamiyatga ega. Ekologik savoxonlik va madaniyat, avvalo, oiladan boshlanadi. 
Ekologik dunyoqarashni shakllantirishning negizi oiladagi tarbiyaga bevosita bog’liqdir. Agar bu 
masala oilada to’g’ri yo’lga qo’yilmagan bo’lsa, uni maktablarda, keyingi ta’lim bosqichlarida 
hamda mehnat jarayonlarida qaror toptirish qiyin bo’ladi. Ajdodlarimiz bola tarbiyasi masalasiga 
alohida e’tibor bilan qarganlar va bu borada ibratli an’analarni vujudga keltirganlar. Bolalar 
go’daklik chog’laridanoq axloqiy va mehnat tarbiyasini oilada boshlaganlar. Ularda mehnatga 
muhabbat, atrof-muhitga hurmat, obodonchilik va ko’kalamzorlashtirish atrofni ifloslantirmaslik 
uchun ahlatlarni alohida chuqurchalarga tashlash, hojatxonalarni ariq, soy, buloq suvlaridan 
uzoqroq joyda kavlash, yong’in chiqmasligi chorasini ko’rish, turli ehtiyojlar uchun yashnab turgan 
daraxtlarni emas, balki qurib qolganlardan foydalanish, nihollarni sindirib, payhon qilmaslik, 

---

57 
qushlarni uyasini buzmaslik kabi xatti-harakatlar shakllantirilgan. Oila davrasida farzandlarga 
“Suvga tuflama, uni iflos qilma, chunki barcha jonivorlar uni ichib bahra oladi”, “Gullab turgan 
mevali daraxtning shoxini sindirma, u meva beradi, uni o’zing iste’mol qilasan”, “ Pishib 
yetilmagan uzumni uzma, agar uzsang katta gunoh ish bo’ladi, chunki unda ahli mo’minning 
nasibasi bor” deb pand-u nasihatlar qilganlar. Ekologik ta’lim va tarbiyalash tizimi bolalar 
bog’chalarida, umumiy o’rta ta’lim maktablarida, keyingi ta’lim bosqichlarida hamda mehnat 
jamoalarida davom ettiriladi, bu o’rinda hayotiy misollar orqali hozirgi paytda oilalarda ekologik 
savodxonlikning pastligi uqtiriladi. Masalan, hozirgi ko’plab odamlar mollarini ekinzorlarda, 
bog’larda, hatto mevali va manzarali daraxtlarga bog’lab boqadigan bo’lib qolishmoqda. Axir 
o’tmishda xalqimiz qaramog’idagi hayvonlariga maxsus podachi saqlagan-ku. Yoki moli bor 
kishilar navbat bilan poda boqqan-ku. Buning ustiga hozirgidek hayvonlarni duch kelgan yerda 
emas, alohida ajratib qo’yilgan yaylovlarda o’tlatgan. Yoki oilaviy dam olishga chiqilganda o’t-
o’lanlar payhon qilinmagan, qir-adirlarda shisha siniqlari, ovqat qoldiqlari tashlab ketilmagan. 
Daraxtlarga, o’simliklar olamiga, hayvonlarga zarar keltirilmagan. O’lkamizning tabiiy o’simliklar 
dunyosi, ularning foydasi, bu boylilklarni muhofaza qilish kerakligi haqidagi maslahaatlat bilan 
yoshlarni maktab partasidan keng tanishtirib borish o’z samarasini beradi. Bunda ekologiyadan 
ilmiy tushunchalar maktablarda o’qitiladigan barcha fanlarda, ayniqsa, tabiatshunoslik, fizika, 
ekologiya, matematika, geografiya, tarix kabi fanlarni o’qitishda umumlashtiriladi. Shu bilan birga 
fakultativ mashg’ulotlarda, darsdan tashqari to’garak yig’ilishlarida, ekskursiya davrida hamda 
o’zlarining kundalik faoliyatlari davomida ekologik muammolarni o’rgana boradilar. Shunday 
qilib,AKT vositasi orqali boshlang’ich ta’lim jarayoniga tadbiq qilish o’quvchilarda mustaqil o’quv 
faoliyatining shakllanishiga va rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Darslarda 
prezentatsiyalardan,animatsiyalardan,tarqatma materiallardan ,axborot qog’ozlaridan maqsadli 
foydalanish, mavzular bo’yicha bukletlar yaratish va boshqa jihatlari mustaqil o’quv faoliyati 
ko’nikmasini shakllantiradi. 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.Avazov. SH. “ Ekologik ta`lim - tarbiyaning ba`zi masalalari “- Toshkent - “ O`zbekiston “ , 1989 
yil. 
2. Avazov. SH. “ Maktabda ekologik tarbiya “ – Toshkent – “ O`qituvchi” , 1992 yil , - 62 b. 
3. Alibekov. A. A, Nishonov. S.A. “ Fan texnika taraqqiyoti va inson “ – Toshkent - “ O`zbekiston 
“ 1984 yil- 169 b. 

---

58