Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №19 (том 3)

ФИО автора: 
Mingturayeva Kamola Farxod qizi 
Termiz shahar 11-umumiy òrta ta'lim maktabi òquvchisi 
Название публикации:
«TASVIRIY SAN'AT VA UNING SOHALARI HAQIDA» 
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada arxitektura, uning kelib chiqish tarixi, uning turlari, 
shuningdek qay darajada taraqqiy etganligi to’g’risida fikr yuritilgan. 
Kalit so’zlar: 
Arxitektura, san’at, memorchilik, muhandislik, binolarni loyihalash, 
barokko uslubi. 
Arxitektura nima? Arxitektura so'zi ko'p ma'noga ega bo'lishi mumkin. 
Arxitektura ham san'at, ham fan, jarayon va natija, ham g'oyalar, ham haqiqat bo'lishi 
mumkin. Odamlar ko'pincha "arxitektura" va "dizayn" so'zlarini bir-birining o'rniga 
ishlatishadi, bu tabiiy ravishda me'morlik ta'rifini kengaytiradi. Agar siz o'zingizning 
martaba maqsadlarini "tasarlay olsangiz", o'zingizning hayotingiz me'moringiz 
emasmi? Ko'rinib turibdiki, oson javob yo'q, shuning uchun biz arxitektura, 
dizaynerlikning ko'pgina ta'riflarini o'rganamiz va muhokama qilamiz, va qanday 
me'morlar va ijtimoiy olimlar "qurilgan muhit" deb nomlanadi.
 
Inson ruhi hamma narsaga kirib, butun yaratuvchini xudojo'y tarzda aks 
ettiradi.".Shunday qilib, Arxitektura nima? 
"Arxitektura gumanitar fanlar va ilm-fanni ko'paytiradigan san'at, - deydi 
amerikalik arxitektor Steven Holl (1947 y.). "Biz Arxitektura bilan birlashadigan 
haykaltaroshlik, she'riyat, musiqa va ilm-fan orasidagi chiziq chizig'ida suyak chuqur 
ishlaymiz". 
Mimarlar litsenziyalashganligi sababli, ushbu mutaxassislar o'zlarini va nima 
qilayotganlarini aniqladilar. Bu hech kimni va har kimni hech kimning me'moriy ta'rifi 
bilan fikrga ega bo'lishga to'sqinlik qilmadi. 
Ba'zi odamlar arxitektura pornografiyaga o'xshaydi, deb o'ylaysiz. Har 
kimning fikri va me'moriy ta'rifi bor ekan. Lotin so'zining arxitekturasidan biz 

---

922 
foydalanadigan so'z bir me'moriy ishini tasvirlaydi. Qadimgi yunon arxitektoni barcha 
hunarmandlar va hunarmandlarning bosh muhandisi yoki ustasi bo'lgan. Xo'sh, oldin 
nima keladi, me'mor yoki me'moriy? 
" Arxitektura 1. Tasvirlarni loyihalashtirish va qurish, estetik va funktsional 
mezonlarni hisobga olgan holda tuzilmalarni yoki yirik tuzilmalar guruhini yaratish va 
rivojlantirish fanlari 2. Bu me'yorlarga muvofiq tuzilgan binolar. - Arxitektura va 
qurilish lug'ati 
"Arxitektura - bu o'z fikrini ifoda etishning ilmiy san'ati... Arxitektura insonni 
o'z eriga joylashtirish uchun materiallar, usullar va erkaklar uchun inson tasavvurining 
g'alabasidir... Arxitektura insonning o'ziga xos bir dunyoda Buyuk san'atning ulkan 
hayoti bo'lganligi sababli, u sifat jihatidan yuksalishi mumkin "(Frank Lloyd Rayt, 
1930 yil may oyidagi Me'mori Forumidan). 
" Bu bizni ilhomlantirgan binolar va bo'sh joylarni yaratish, bizni ishni 
bajarishga yordam beradigan, bizni birlashtiradigan va eng yaxshi shaklda, biz 
harakatlana oladigan va yashashimiz mumkin bo'lgan san'at asarlari haqida." Va 
nihoyat, arxitektura san'atning eng demokratik ko'rinishi hisoblanadi "-2011, Prezident 
Barak Obama, Pritsker marosimining nutqi. 
Kontekstga qarab, arxitektura qasr yoki yodgorlik kabi har qanday odam 
quradigan bino yoki tuzilishga taalluqli bo'lishi mumkin; muhim, katta yoki juda ijodiy 
inson bo'lgan qurilgan bino yoki bino; kreslo, qoshiq yoki choynak kabi diqqat bilan 
yaratilgan ob'ekt; shaharlar, shaharlar, parklar yoki landshaftlar kabi katta maydon 
uchun dizayn; binolar, inshootlar, ob'ektlar va tashqi makonlarni loyihalash va qurish 
san'atini yoki fanini; bino uslubi, usul yoki jarayon; makonni tashkil qilish rejasi; 
oqlangan muhandislik; har qanday tizimning rejalashtirilgan dizayni; axborot yoki 
g'oyalarni muntazam ravishda joylashtirish; Veb-sahifadagi axborot oqimi. 

---

923 
San'at, arxitektura va dizayn 
2005 yilda rassomlar Christo va Jeanne-Claude Nyu-York shahridagi " Central 
Park " nomli Geyts nomli badiiy montaj loyihasini ishlab chiqdilar. Minglab yorqin 
pushti eshiklar Frederik Law Olmstedningbuyuk landshaft arxitekturasi bo'ylab 
joylashtirilgan bo'lib, badiiy jamoa tomonidan yaratilgan. "Albatta," Geyts "- bu san'at, 
chunki boshqa nima bo'lishi mumkin? O'sha paytda san'atshunos Peter Shjeldahl 
yozgan. "San'at rasm va haykallarni anglatar edi, endi bu deyarli inson tomonidan 
ishlab chiqarilgan narsalarning aksini anglatmaydi". The New York Times 
gazetasida "Geyts" deb nomlangan "Energiya" deb nomlangan maqolada bu pragmatik 
narsa bo'ldi. Shunday qilib, agar inson dizaynida tasniflanmasa, u san'at bo'lishi kerak. 
Lekin agar juda ko'p bo'lsa, juda qimmatga tushsa, qanday qilib oddiy san'at 
bo'lishi mumkin? 
Sizning nuqtai nazaringizga ko'ra, har qanday sonni aniqlash uchun 
so'z arxitekturasidan foydalanishingiz 
mumkin. 
Ushbu 
narsalardan 
qaysi 
biri arxitekturaga,ya'ni tsirk chodiriga, deyish mumkin; tuxumli karton; rollar 
sahnasi; kundalik kabinasi; osmono'par bino;kompyuter dasturi; vaqtinchalik yozgi 
pavilion;siyosiy kampaniya; bir olov? Ro'yxat abadiy davom etishi mumkin. 
Me'morlik nimani anglatadi?Arxitektura sifati me'morchilik va binolarni 
loyihalash 
bilan 
bog'liq 
bo'lgan 
narsalarni 
tasvirlab 
beradi. Arxitektura 
chizmalarini o'z ichiga olgan misollar ko'p ; me'moriy dizayn; me'moriy uslublar; 
me'moriy modellashtirish; arxitektura detallari; arxitektura muhandislik; me'moriy 
dasturiy ta'minot; me'moriy tarixchi yoki arxitektura tarixi; arxitektura 
tadqiqotlari; me'moriy 
evolyutsiyasi; me'moriy 
tadqiqotlar; 
me'moriy 
meros; 
arxitektura an'analari; me'moriy qadimiy va arxitektura qutqaruvi; me'moriy yoritish; 
me'moriy mahsulotlar; arxitektura tekshiruvi. 
Bundan tashqari, arxitektura so'zi kuchli shaklga yoki go'zal chiziqlarga ega 
bo'lgan narsalarni - me'moriy vaza bilan tanishishi mumkin; me'moriy haykal; 

---

924 
me'moriy 
tog' 
jinslari 
shakllanishi; 
me'moriy 
pardalar. 
Ehtimol,arxitekturani belgilovchi suvlarni muddied so'zni ishlatish mumkin. 
Bino qachon me'morchilikka aylanadi?Amerikalik arxitektor Frank Lloyd 
Uayt (1867-1959) shunday yozgan: "Er mimarinin eng oddiy shakli, bu qurilgan muhit 
faqatgina odamzot emas. Agar haqiqat bo'lsa, qushlar va asalarilar va tabiiy 
muhitlarning barchasini mimarlar hisoblashgan va ularning tuzilish me'morchiligi? 
Arxitektor va jurnalist R. K. Lewis (1941 y.) Jamiyatlar "xizmat yoki 
funktsional ishlashdan tashqariga chiqadigan" va faqat binolardan ko'proq bo'lgan bir 
tuzilishga e'tibor berishadi. "Buyuk me'morchilik, - deydi Lyuis, - har doim mas'uliyatli 
qurilish yoki mustahkam pana joyni ifodalaydi. Bino shakllari va san'at asarlari uzoq 
yillardan buyon insoniyat tomonidan yaratilgan asarlar qasddan muqaddas 
qadamjordan o'zgarib borayotganligini o'lchashning asosiy mezonlari bo'lib kelgan.. " 
Frank Lloyd Rayt, bu chiroylik va go'zallik nafaqat insoniy ruhdan kelib 
chiqishini da'vo qiladi. "Bino faqat" ruhni "bilmasligi mumkin," Rayt 1937 yilda 
shunday yozgan edi: "Va bu narsa ruhi bu narsaning hayotiy hayoti, deb aytish 
mumkin, chunki bu haqiqatdir". Roytning fikrlash qobiliyati, qaysar to'g'on, qushcha 
va qush uyasi chiroyli, pastki me'moriy shakllar bo'lishi mumkin, ammo "buyuk 
haqiqat" bu - "arxitektura tabiatning yuksak turi va ifodasi" insoniyatni 
tashvishlantirmoqda. 
Meʼmorlik (Arxitektura) — foydalanishdagi maqsad va vazifalar, zamonaviy 
texnik imkoniyatlar va jamiyatning estetik qarashlaridan kelib chiqib bino va 
inshootlarni loyihalash va qurish sanʼati. Meʼmor inson hayoti va faoliyati uchun zarur 
fazoviy muhitni tafakkur kuchi bilan avval ijodiy loyihada rejalab, uni amalda yuksak 
did va mahorat bilan bunyod etadi. Meʼmorlik asarlari qatoriga turli-tuman binolar, uy-
joylar, meʼmoriy majmualar, maydonlar, shaharlar, ulardagi monumentlar, usti ochiq 
va yopiq inshootlarkiradi. Aholi yashaydigan manzillar — qishloq, shahar va 
shaharchalarni rejalab tashkil etish bilan meʼmorlikning jamlovchi, eng murakkab 

---

925 
sohasi — shaharsozlik shugʻullanadi. Tabiat manzaralari bilan bogʻliq muhitni bunyod 
etish, bogʻlar yaratish sohasi bogʻsozlik (bogʻ-park) sanʼatidir. 
Meʼmorlik asari amaliy xizmati, vazifasidan tashqari maʼlum gʻoyaviy-badiiy 
mazmunni, oʻz davrini ifodalovchi meʼmoriy qiyofa — obrazni mujassam etadi, 
moddiy madaniyatning eng mahobatli va eng koʻp harajatli, tarkibiy qismini tashkil 
qiladi; ayni vaqtda mahobatli sanʼat sifatida namoyon boʻladi. Meʼmorlik boshqa turli 
xil sanʼat namunalarini (haykaltaroshlik, oʻymakorlik, ganchkorlik kabi) oʻzida 
mujassam etishi bilan sanʼatlar onasiga, fazoviy shakllar oʻzaro mutanosib, hamohang 
boʻlishini nazarda tutib meʼmoriy qadimiyat yodgorliklari toshda qotib qolgan 
musiqaga oʻxshatiladi. Binoning mustahkam, inson uchun kerak va goʻzal boʻlishi 
meʼmorlikning ilk taraqqiyoti davridan hozirgacha asosiy omili hisoblanadi. Qadimgi 
dunyo tarixida mashhur boʻlgan yetti moʻʼjizaning hammasi inson dahosi bilan 
yaratilgan meʼmoriy sanʼat asarlari boʻlgani bejiz emas. 
Oʻtmish davru-davronlar toʻfonida juda koʻp mahobatli binolar nom-nishonsiz 
toʻzib ketgan. Lekin asrlar osha yetib kelgan buyuk meʼmoriy meros yodgorliklari 
zamirida meʼmorlikning yuksalish samara va marralarini kuzatish mumkin. Ayniqsa, 
moddiy-texnika imkoniyatlari kengayishi, badiiy tarixiy tajriba ortishi natijasida 
meʼmorlikning 
uslubiy 
oʻzgarishlari 
paydo 
boʻldi. Qadimgi 
Sharq va Misrda meʼmorlikning hali tarix bilmagan, odamlarni hayratda qoldiradigan 
mahobatli ehrom (piramida), zikkurat kabi ilohiy mafkura bilan bogʻliq ulkan 
inshootlari qadimdan boʻlardi. Hozir ham Misr ehromlarini hayrat bilan ziyorat 
etadilar. Yunonistonda bunyod etilgan antik, klassik davrlar uslubida (miloddan 
avvalgi 
VII 
asr), 
oʻrta 
asrlar Yevropa 
meʼmorligidagi roman (X—XII 
asrlar), gotika (XII—XV 
asrlar) 
uslublarida 
ulkan 
binolar, 
xususan, ibodatxonalar bunyod etildi. Afina Akropoli tepasidagi mahobatli Parfenon, 
doriy kolonnalari qatori, ajoyib relyefli haykallari bilan hozirgacha klassik 
meʼmorlikning mashhur ramziga aylangan maktab, teatr, stadion, ibodatxona kabi 
yangi taqliddagi binolar qurildi. Gotika uslubiga xos choʻziq ravoqlar, nayzasimon 
shakllardagi bezaklar Gʻarbiy Yevropa shaharlarining muqaddas ziyoratgohlariga 

---

926 
aylangan. Reymsdagi Notr-Dam sobori (Fransiya, XIII—XIV asrlar) Uygʻonish davri 
— Renessans (XV asr oxiri — XVI asr boshlari) uslubi asosini qadimgi davr klassik 
meʼmorligi shaklu-shamoyilini yangi davr talab va imkoniyatlari zamini bilan bogʻlab 
qayta tiklash va rivojlantirish mahsulidir. 
Klassik 
orderlar — 
ustunlar 
tizimi 
asosida 
keng 
koʻlamda 
murakkab meʼmoriy ansambllar, majmualar, katta shaharlar bunyod etildi. Klassik 
meʼmorlik qonun-qoidalari yangi zamon sharoitida noyob va nafis kompozitsiyalar 
yaratish imkoniyatiga keng yoʻl ochib berdi. 
Oʻrta asrlar meʼmorligida XVI asr oʻrtalaridan boshlab barokko uslubi keng 
tarqaldi. Binolar har jihatdan bezakdor boʻlishiga alohida eʼtibor berildi. Keyinroq 
(XVII—XIX asrlar) hashamatli bezaklardan qaytib, yangi davr uslubini topish 
izlanishlari yaxshi natija berdi. Klassik va Renessans meʼmorligi tamoyillari erishgan 
yutuqlaridan ijodiy foydalanish natijasida klassitsizm uslubi paydo boʻldi. Ayniqsa, 
Gʻarbiy Yevropa shaharlarida klassitsizm ruhidagi ajoyib meʼmoriy ansambllar 
yaratildi. XIX asrning 1-yarmi va XX asrning boshlarida sanoatning rivojlanishi yangi 
tipdagi meʼmoriy inshootlar qurilishiga olib keldi. 
Fabrika, zavod, elektrostansiya, vokzal, elevator kabi sanoat binolari paydo 
boʻldi. Ayniqsa, metall, temir-beton konstruksiyalari va boshqa yangi qurilish 
materiallari (maxsus oyna, plastmassa va boshqalar) meʼmorlik imkoniyati ufqlarini 
baland koʻtardi, uslubiy izlanishlar ajoyib natijalar berdi. Qurilish maydoniga 
nihoyatda qudratli texnika va industriya kirib keldi. Bu esa osmonoʻpar baland, koʻp 
qavatli binolar tiklash imkonini yaratdi. Binolar standart va takrorlanuvchi (tipovoy) 
qismlar asosida yigʻilib, nihoyatda tez fursatda qurila boshladi. Yangi material, 
texnika, yangi talab va imkoniyatlar meʼmorlikda yangi oqimlarni tez yuzaga chiqardi. 
Funksionistlar (AQSh da F. Rayt va boshqalar) binoning goʻzalligi, uning shakli va 
funksiyasining uzviyligi, konstruksiyaning nafis, materiallarini tabiiy boʻlishiga 
bogʻliq deb taʼkidlasalar, boshqa bir guruh meʼmorlar (Germaniyada V. Gropius va 
boshqa, „Bauxauz“ ijodiy 
markazi) umuman yangi zamon meʼmorligida 
bezakdorlikka oʻrin yoʻq, deb eʼlon qilishdi. Qurilish texnikasi yutuq va 

---

927 
imkoniyatlariga koʻproq eʼtibor berib, meʼmorlikning gʻoyaviy-badiiy, hatto goʻzallik 
sifatlarini inkor etish holatlari natijasida konstruktivizm oqimi paydo boʻldi. Ijodiy 
oqimning koʻpligi meʼmorlik obʼyektlari koʻrinishida oʻz ifodasini topdi. Keyingi 
yarim asr davomida dunyoning har tomonida ham shaharsozlik sanʼati misli 
koʻrilmagan miqyosda oʻsib ketdi, ajoyib, goʻzal, zamonaviy shaharlar tarixan qisqa 
muddatda bunyod topmoqda. Hozirgi zamon meʼmorlikgida ilgari tarix bilmagan 
badiiy xususiyatlar sezilmoqda, yaʼni meʼmoriy sanʼatda chegara bilmas baynalmilal 
ruh va shaklu-shamoyil aniq sezilib qoldi. Shuning uchun ham meʼmorlikda milliylik 
muammosi yana diqqat eʼtiborni tortmoqda. Binobarin meʼmorlik, shaharsozlik, 
bogʻsozlik sanʼatlari sohasida IT ishlari ham butun dunyo meʼmoriy merosini 
oʻrganishga qaratilgan, ilgʻor meʼmorlik tajribalar ijodkor meʼmor, rassom, talabalar 
saviyasini oshirish uchun xizmat qilmoqda. Meʼmorlik olamidagi odatga koʻra, tarixiy 
kitoblar, asosan, qadimgi dunyo — Misr, Yunoniston, Rim va oʻrta asrlardagi Yevropa 
davlatlari 
meʼmorligini 
kengroq 
taxlil 
etadi. 
Osiyo 
davlatlari, Xitoy, Hindiston, Arabiston kabi qadimgi madaniyat markazlari meʼmorligi 
nisbatan kam oʻrganilgani uchun, ularning xalqaro taʼsiri bir oz cheklanganday 
koʻrinadi. 
Jumladan, Markaziy 
Osiyo 
meʼmorligi, 
xususan, Oʻzbekiston 
meʼmorligi ham mutaxassislar tadqiqotida endigina yuz ochmoqda. Shunday qilib, siz 
qurilgan muhitga nazar tashlanganda, o'zingizning go'zallik hissingizga qanday 
murojaat qilganingizni o'ylab ko'ring; u ilohiy bo'lishi mumkin yoki u faqat marketing 
bo'lishi mumkin.

---

928