Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №19 (том 3)

Kalit so`zlar: 
o`smir, ziddiyat, nizo, fiziologiya, psiologiya, krizis, xulq,guruhlar, 
shaxs, ego.
Ключевые слова:
подросток, конфликт, конфликт, физиология, психология, 
кризис, поведение, группы, личность, эго. 
Keywords:
adolescent, conflict, conflict, physiology, psychology, Crisis, Behavior, 
groups, person, ego. 
O`smirning psixik o`sishini harakatga kеltiruvchi kuch– uning faoliyatini 
vujudga kеltirgan yangi ehtiyojlar bilan ularni qondirish imkoniyatlari o`rtasidagi 
qarama-qarshiliklar tizimining namoyon bo`lishidir. Vujudga kеlgan ziddiyatlar va 
qarama-qarshiliklarni 
psixologik kamolotni ta’minlash, faoliyat turlarini 
murakkablashtirish orqali o`smir shaxsida yangi psixologik fazilatlarni tarkib toptirish 
bilan asta– sеkin yo`qotish mumkin. Hayot davomida, yosh bosqichidan qat'i nazar, 
inson muayyan qiyinchiliklar va to’siqlarga duch keladi. Bu qiyinchiliklar nafaqat 
ijtimoiy va shaxsiy hayotdagi hodisalar hamda muommolar bilan cheklanib qolmasdan 
balki rivojlanish muammolari va yosh inqirozlari bilan ham uzviy bog'liqdir. Bu 
inqiroz davri har bir insoning yosh davrlariga bog’liq holda sodir bo’ladi.
O‘smirlik 
10-11 yoshlardan 14-15 yoshlargacha bo‘lgan davrni tashkil etadi. Hozirgi o‘smirlar 
o‘tmishdoshlariga nisbatan jismoniy aqliy va siyosiy jihatdan bir muncha ustunlikka 
ega. Ularda jinsiy etilish, ijtimoiylashuv jarayoni, psixik o‘sish oldinroq namoyon 
bo‘lmoqda. Aksariyat o‘quvchilarda o‘smirlik yoshiga o‘tish, asosan, 5-sinflardan 

---

650 
boshlanadi. «Endi o‘smir bola emas, biroq katta ham emas» — ayni shu ta’rif o‘smirlik 
davrining muhim xarakterini bildiradi.
O'smirlik - bolaning fiziologik va ruhiy salomatligiga ta'sir qiladigan jiddiy inqiroz 
yoshi, balog'atga yetishish davri bilan belgilanadi. Ushbu davr mobaynida ilgari tashkil 
etilgan psixologik tuzilmalarning tubdan qayta qurilishi amalga oshadi, ayni paytda 
insonning rivojlanishi uni yangi rivojlanish darajasiga olib chiqadi. Ushbu o'sib 
borayotgan davrda o'smir shaxsiyatida noqulaylik, kattalarga nisbatan xulq-atvorning 
norozilik xususiyatini namoyish etishi, tajovuzkorlik va boshqa xususiyatlar bilan 
ajralib turadi. O'smir endi bola emas, lekin katta ham emas, u kattalar kabi o'ylashni 
boshlaydi, lekin uning barcha harakatlari hali ham bolaning mohiyati bilan belgilanadi. 
O'smirlar ko'pincha norasmiy guruhlarga kirib, eski xatti-harakatlarning stereotiplarini 
yo'q qilishga, ziddiyatlarga olib keladigan qiymat yo'nalishini o'zgartirishga olib 
keladi. O'smirning harakat doirasi yoshga qarab kengayishiga qaramasdan, mojaro 
sharoitida o'smir ko'pincha bir xil tarzda javob beradi, bu esa o'z xatti-harakatlarining 
repertuarini toraytiradi, bu esa nizolarning ko'payishiga olib keladi. Shuning uchun u 
mojaroga javob berishning etarli usullarini tanlash, ya’ni to'g'ri xatti-harakatlar 
strategiyasini tanlash qiyin. 
O‘smirlik – bolalikdan kattalikka o‘tish davri bo‘lib, fiziologik va psixologik jihatdan 
o‘ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda bolalarning jismoniy va 
psixik taraqqiyoti juda tezlashadi, hayotdagi turli narsalarga qiziqishi, yangilikka 
intilish ortadi, xarakteri shakllanadi, ma’naviy dunyosi boyiydi, ziddiyatlar avj oladi. 
O‘smirlik balog‘atga etish davri bo‘lib, yangi hislar, sezgilar va jinsiy hayotga ta`luqli 
chigal masalalarning paydo bo‘lishi bilan ham xarakterlanadi Bu yoshda o‘smir 
rivojida keskin o‘zgarishlar ro‘y bera boshlaydi. Bu o‘zgarishlar fiziologik hamda 
psixologik o‘zgarishlardir. O‘smirlar o‘zlarini kattalardek tutishga harakat qiladilar. 
Ular o‘zlarining layoqat, qobiliyat va imkoniyatlarini ma’lum darajada o‘rtoqlari va 
o‘qituvchilariga ko‘rsatishga intiladilar. Bu holatni oddiy kuzatish yo‘li bilan ham 
osongina ko‘rish mumkin. Shu sababli o‘smirlik davri «o‘tish davri», »krizis davr», 
«qiyin davr» kabi nomlarni olgan psixologik ko‘rinishlari bilan xarakterlanadi. Chunki, 
bu yoshdagi o‘smirlarning xatti-harakatida muqobil, yangi sharoitlarda o‘z o‘rnini topa 

---

651 
olmaganligidan psixik portlash hollari ham kuzatiladi. O‘z davrida L.S. Vigotskiy 
bunday holatni “psixik rivojlanishdagi krizis» deb nomlagan. Kichik maktab davridan 
so‘ng bola alohida olingan shaxs sifatida o‘z-o‘ziga munosabatini shakllantirish 
jarayonida asosan ikki bosqichni boshidan kechiradi. Bu bosqichlar o‘smirlik yoshini 
ikki xil davrga — kichik o‘smirlik davri va katta o‘smirlik davrlariga to‘g‘ri keladi. 
Birinchi bosqichda o‘smir o‘zini “bola”lardan ajratib, endi o‘zini kattalar olamiga 
mansubligini ta’kidlamoqchidek bo‘ladi. Kattalar hayotiga kirishga qiziqish 
o‘smirlarning asosiy xarakteristikalari hisoblanadi. Bu davr uchun kattalarning xatti-
harakatlariga taqlid qilish va o‘zining mana shu yarashmagan qiliqlariga tanqidiy baho 
bera olmaslik, uning katta yoshli kishilarga yaqin bo‘lishi, yordam berayotgan bir 
guruh tengdoshlari bilan ortiq darajada bog‘liq bo‘lib qolishi va shu singari holatlar 
xarakterlidir. Ikkinchi bosqichda o‘smir endi o‘zining yosh bola emasligiga shubha 
qilmaydi va o‘zligini aniq anglay boshlaydi, o‘z shaxsini ulug‘lab, o‘ziga xos 
harakatlar qila boshlaydi. O‘smirlarni o‘z shaxslari haqidagi fikrlar ko‘prok qiziqtiradi. 
O‘smir o‘zining juda ko‘p istaklari, «xohlayman»larini amalga oshirishga intiladi: 
katta yoshli odamlar ega bo‘lgan hamma narsalardan foydalanishga, erkin, mustaqil va 
ozod bo‘lishga intiladi. Tevarak-atrofdagi odamlarga o‘zining ahamiyatga ega ekanini 
ko‘rsatish uchun u kuchli, ko‘rqmas va epchil bo‘lishga intiladi. Ana shunday 
«xohlayman» va «kerak» o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar ba’zan oilada, maktabda, 
keskin ziddiyatli vaziyatlarni yuzaga keltiradi. O‘smirning yangi huquqlarga da’vosi, 
avvalo, kattalar bilan o‘zaro munosabatlarning butun muhitiga oid bo‘ladi. O‘smirlik 
davriga kimningdir xatti-harakatini imitatsiya — qilish xosdir. Ko‘pincha ular 
o‘zlariga tanish va yoqadigan kattalarning xatti-harakatlariga imitatsiya, taqlid 
qiladilar. Yana bu davrning eng katta muommolaridan biri bu uning zararli odatlarga 
qiziqishi va natijada o’shanga o’rganib qolishidir. O‘smirlar bu davrda chekish hamda 
spirtli ichimliklarga qiziqib qolishlari ham mumkin. Psixik rivoji jihatidan bolalarga 
yaqin, lekin ehtiyojlari jihatidan kattalarga yaqin bo‘lgan o‘smirda juda ko‘p noqulay 
va tashvishga tushuvchi holatlar bo‘ladi va ular o‘smirda krizisni yuzaga keltirib 
chiqaradi. Bu krizis o‘smirning ma’naviy o‘sishi, shuningdek psixikasidagi 
o‘zgarishlar bilan ham bog‘liqdir. Bu davrda bolaning ijtimoiy mavqei o‘zgaradi, 

---

652 
o‘zining yaqinlari, do‘stlari, tengdoshlari bilan yangi munosabatlar yuzaga keladi. 
Lekin eng katta o‘zgarish uning ichki dunyosida yuzaga keladi. Ko‘pgina o‘smirlarda 
o‘zidan qoniqmaslik holati kuzatiladi. O‘smirlar haddan tashqari g‘ayratli va 
besaramjon bo‘ladilar, ular uchun bekorchilik juda og‘irdir, bir xil tarzdagi ishlardan 
tezda toliqadilar, bir xildagi ish bilan qiziqmay qo‘yadilar, bu esa ularning ta’lim 
jarayonlari muvaffaqiyatiga kuchli ta’sir qiladi. Xulq-atvordagi og’ish muammosi 
markaziy psixologik va pedagogik muammolardan biridir. Axir, agar yosh avlodni 
tarbiyalashda hech qanday qiyinchiliklar bo’lmaganida, jamiyatning rivojlanish va 
ta’lim psixologiyasiga, pedagogikaga va xususiy metodlarga bo’lgan ehtiyoj shunchaki 
yo’q bo’lib ketar edi.
Bundan tashqari ushbu davr o’smirlar o’rtasida nizoli vaziyatlarning ko’pligi 
bilan ham ajralib turadi. Chunki bu davrda o’smir shaxsining ya’ni “meni”ning tashkil 
topishi va qayta qurilishi davri ham sodir bo’ladi. Natijada o’smirlarning boshqa 
tengdoshlari, ota-onasi va o’qituvchilari o’rtasida tez-tez nizoli vaziyatlar, 
tushumovchiliklar sodir bo’lib turadi. Kuni kecha beozorgina, yuvoshgina bo`lib 
yurgan, qalb kechinmalari bilan o`rtoqlashgan bolaning birzumda tutoqib, asabiylashib 
ketishi, gapga quloq solmasligi, qo`pollik bilan javob berishining sababi nimada deb 
o`ylanib qoladi, gohida ota-onalar. To`g`ri, o`smirlar ba`zida muammo tug`dirishi 
mumkin, ammo mazkur davrdagi o`zgarishlar sizni xayratga solmasin. Axir 
farzandingiz, ba`zilar uchun unchalik oson bo`lmagan o`smirlik davrini boshdan 
kechiryapti. Bunday paytda gormonal o`zgarishlar sodir bo`lib, bolaning xatti-
harakatlarida aks etadi. U o`ta ta`sirchan, asabiy bo`lib, ba`zan halovati yo`qdek 
ko`rinadi. O`smirlar ko`pincha javobsiz muhabbat, ota-ona yoki tengqurlari bilan 
kelishmovchiliklar, kelajak oldida qo`rquv hamda yolg`izlikdan aziyat chekishadi. 
To`g`ri, o`smirlik davrida hamma bolalarda ham bu kabi muammolar kuzatilmaydi, 
biroq organizmdagi o`zgarishlar vaqti-vaqti bilan o`zini namoyon etadi. Bizning 
vazifamiz bunday muhim damda, o`smir bolalar bilan til topishish uchun sabr-toqat 
kilishimizga to`g`ri keladi. Avvalambor, do`stona munosabatlarni o`rnatib, ko`proq 
muloqotda bo`lish nihoyatda muhim.. Shuning uchun o`z bolajoningiz uchun vaqt 
ajratib, ko`proq oilaviy yig`ilishlar uyushtiring. Ertalab maktabga kuzatayotganda, 

---

653 
birgalikda nonushta qila turib, uning hayotiga qiziqishingizni bildirishingiz mumkin. 
Uning mashg`ulotlari, qiziqishlari, tanish-bilishlari, nizolari haqida so`rab-
surishtirishingiz ayni muddaodir. Siz doimo hammasidan xabardor bo`lib turishingiz 
kerak. Farzand o`stirayotgan har bir ota-ona bolaning o`smirlik davri haqida ko`plab 
ma`lumotlarni eshitgan bo`lsa ajab emas. Ehtimol, quloqqa chalingan har qanday 
voqea-hodisalar sizni xavotirga solgandir, ammo ana shu davr borasidagi aniq 
ma`lumotlarga ega bo`lsangiz, xavotirga aslo o`rin yo`q. 
O'smirlik-shaxsni shakllantirish yo'lidagi eng muhim bosqichlardan biri bu 
davrda o'z-o'zini anglash davri hisoblanadi, bu davrda kattalar tuyg'usi paydo bo'ladi. 
Shu bilan birga, o'smirlarga xos bo'lgan xatti – harakatlarning nomuvofiqligi, 
shuningdek, aniq axloqiy me'yorlarning yo'qligi, norasmiy guruhlarning ta'siri, 
ommaviy axborot vositalarining bosimi kabi omillar yolg'izlik hissi, tashvish, 
kommunikativ sohaning buzilishi, tajovuzkorlik, ijtimoiy namoyishlar va boshqalar 
kabi muhim muammolarga olib keladi. Shunga ko'ra, o'smirlarni tarbiyalash, o'qitish 
va rivojlantirishning etarli usullarini tanlash masalasi juda muhimdir. Bugungi kunda 
eng muhim muammo psixologik ta'sirning yangi shakllarini topishdir, bu nafaqat 
bolalarni tarbiyalash jarayonini faollashtirish va ularning rivojlanishini nazorat qilish, 
balki bu jarayonning buzilishlarini ochib berish, bu buzilishlarning sabablarini tahlil 
qilish va yo'llarni belgilashdir.
Endi nizo va o’smirlik davridagi nizoli vaziyatlarni ko’rib chiqsak. Nizo har 
bir inson hayotiga aloqador bo’lgan o’ziga xos jarayon bo’lib, hech bir inson o’zini 
komil ishonch bilan nizoli vaziyatlardan muhofaza qilinganman deb ayta olmaydi.
Nizolar inson hayotining ajralmas qismi hisoblanadi, chunki har bir inson o’z hayoti 
davomida nizolar bilan to’qnash keladi. Nizolar tabiiy hodisa bo’lib, nizo bilan to’g’ri 
munosabat o’rnatish inson tarbiyasi, uning shakllanishining zaruriy talablaridan biridir. 
Psixologik jihatdan nizolarni o’rganish faqat nazariy emas, balki juda muhim amaliy 
ahamiyatga ham ega. Fanning bu sohasi vaziyatlarda yuzaga keluvchi konfliktlarning 
oldini olishga, ularni hal qilish uchun samarali choralarni qo’llashga yordam beradi. 
Nizolarni tartibga solish ma’lum darajada ijtimoiy jarayonlarni boshqarish 
muammosining bir qismini tashkil etadi. Mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini 

---

654 
shakllantirishning murakkab davri ijtimoiy qarama-qarshiliklarning kuchayishi, 
ijtimoiy jarayonlarning beqarorligi va keskinligining oshishi sharoitida rivojlanib, 
shaxslararo munosabatlarning ziddiyati bilan tavsiflanadi. Bu holat yosh avlodga ta'sir 
qiladi.
“Nizo”- ikkala tomon o’rtasidagi o’zaro manfatlarning to’qnashuvidir. 
Zamonaviy jamiyat o'smirlarning ziddiyatli xatti-harakati muammosiga tobora ko'proq 
duch kelmoqda. Mojaroning xatti-harakati o'smirlik davrida keng tarqalgan. Bunday 
xatti-harakatlar o'smirni kattalar va tengdoshlar bilan munosabatlarda o'zini o'zi 
tasdiqlashning bir usuli hisoblanadi, chunki bu o'smirlik inqirozi bilan belgilanadigan 
davrdir. O'smirning ziddiyati ko'pincha o'z ehtiyojlarini qondirish istagi bilan bog'liq 
bo'lib, ularning asosiy qismi kattalar va tengdoshlarning e'tirofidir. 
O'smirlik nizolari muammosining dolzarbligi pedagogika va psixologiya 
sohasidagi tadqiqotchilarning doimiy e'tiborini tortadi. Maqsadli tadqiqotlar o'smirlik 
mojarosining salbiy tomonlarini bartaraf etish usullarini izlashga, shuningdek, 
rivojlanayotgan shaxsning boshqalar bilan munosabatlarini optimallashtirish, uning 
rivojlanishini uyg'unlashtirish uchun yosh bosqichining o'ziga xos xususiyatlaridan 
samarali foydalanishga qaratilgan. 
O’smirlik davrida ziddiyatli xatti-harakatlar uning atrofidagi dunyoga va o'ziga 
bo'lgan munosabatiga ta'sir qiladi. P.P.Blonskiy, A.A.Bodalev, L.Vygotskiy, 
A.V.Petrovskiy, Suxomlinskiy va boshqalar asarlarida ayniqsa, o'smirlik davrida o'tkir 
ijtimoiy nizolarning paydo bo'lishiga olib keladigan ijtimoiy-psixologik omillarga 
alohida e'tibor qaratiladi. Biroq, ziddiyatli vaziyatlarda o'smirlarning xatti-
harakatlarini hisobga olgan holda ko'plab ishlar mavjud bo'lsa-da, ijtimoiy ahamiyatga 
ega bo'lgan holatlarda nizolashishda turli xil xatti-harakatlar strategiyasi bilan 
o'smirlarning xulq-atvorini belgilovchi omillarning o'zaro bog'liqligini o'rganishga 
etarlicha e'tibor berilmaydi. Shu sababli, nizolarni hal qilishning optimal usullarini 
toppish uchun nizolashayotgan xatti-harakatlar strategiyasini kengaytirishga imkon 
beradigan aloqa buzilganligi sababli o'smirlarning ziddiyatida xatti-harakatlar 
strategiyasini tanlash xususiyatlarini o'rganish kerak. 

---

655 
Nizodan pedagogik jarayonda mohirona foydalanish uchun albatta nazariy bilimlarga 
ega bo’lish kerak: uning dinamikasini va uning barcha tashkil qiluvchilarini yaxshi 
bilish kerak. Nizoli jarayon to’g`risida faqatgina hayotiy tasavvurlarga ega bo’lgan 
insonga nizodan foydalanish tehnologiyasi to’g`risida gapirish foydasizdir. "Nizo" va 
"nizoli vaziyat" tushunchalarini ajratishni bilish kerak, ular o’rtasida katta farq bor. 
Nizoli vaziyat – ijtimoiy sub’ektlar o’rtasida haqiqiy qarama-qarshilikni yuzaga 
keltiruvchi insonlar manfaatlarining mos kelmasligi. Asosiy belgisi – nizo predmeti 
yuzaga kelishi, lekin hozircha ochiq faol kurashning yo’qligi. Ya’ni to’qnashuv 
rivojlanishi jarayonida nizodan oldin har doim nizoli vaziyat yuzaga keladi, uning asosi 
hisoblanadi. 
65
Nizolarni to’rt turlari ko’rsatiladi:
Ichki shahsiy – shahsning kuchi bo’yicha tahminan teng motivlari, qiziqishlari, 
ishqibozligi, manfaatlarining kurashini aks ettiruvchi;
shahslararo – o’z hayotiy faoliyatida qarama-qarshi maqsadlarni amalga oshirishga 
intiluvchi shaхslarni ifoda etadi; 
guruhlararo – biri-biriga mos kelmaydigan maqsadlarni ko’zlagan va ularni amalga 
oshirish yo’lida bir-biriga to’sqinlik qiluvchi ijtimoiy guruhlar nizo tomonlari sifatida 
ishtirok etishlari bilan ajralib turadi; 
shahsiy-guruhli – shahsning hulqi guruh qoidalari va umidlariga mos kelmasligi 
holatlarida yuzaga keladi.
Nizoni oldindan ko’ra bilish uchun avval qandaydir qarama-qarshilik, 
kelishmovchilik mavjud bo’lgan hollarda yuzaga keladigan muammo mavjudligini 
aniqlab olish kerak. Shundan keyin, nizoli vaziyatning rivojlanish yo’nalishi 
aniqlanadi.
66
O’quv faoliyati sharoitlaridagi nizolar turli хildagi nizolar bo’ladi. Pedagogika 
sohasi shaхsni maqsadga muvofiq shakllantirish barcha turlari to’plamidan iborat 
bo’ladi, uning mohiyati esa ijtimoiy tajribani o’rgatish va o’zlashtirish bo’yicha 
1
«PEDAGOGIK KONFLIKTOLOGIYA» FANI O’QUV QO’LLANMA
TOSHKENT - 2010 
66
«PEDAGOGIK KONFLIKTOLOGIYA» FANI O’QUV QO’LLANMA
TOSHKENT - 2010 

---

656 
faoliyati hisoblanadi. Shuning uchun aynan mana shu erda pedagog, o’quvchi va ota-
onalarning ko’ngil hotirjamliklari uchun qulay ijtimoiy psixologik sharoitlar yaratish 
zarur.

---

657