Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №27 (том 6)

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati. 
1.Shoniyozov K. O`zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent, Fan 2001-yil. 
2.Murtazayeva R.H. O`zbekiston tarixi. O`AJBNT Toshkent, 2003 yil. 
3.Eshov B.J. O`rta Osiyo qadimgi shaharlari tarixi. Toshkent, 2006 yil. 
4. www. Ziyonet.uz 
5. www. Rzult academy freenet.uz 

---

12 
ФИО автора: 
Rahmonov Uchqun 
Guliston davlat universiteti
Название публикации:
«MARKAZIY OSIYO DASHT QABILALARINING 
BRONZA VA ILK TEMIR DAVRIDA ZARAFSHON MODDIY MADANIYATIDA 
AKS ETISHI VA UNING QISQACHA TAVSIFI» 
Annatatsiya.
Jamiyat taraqqiyotining ma`lum bir rivojlanish bosqichida chorvachilik 
dehqonchilikdan ajralib chiqdi va birinchi mehnat taqsimoti yuz berdi. Bu hol 
jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy ahvolining, tezkorlik bilan rivojlanishiga olib keldi. 
Zarafshonning quyi oqimidagi Zamonbobo ko'lida va Sarazmda o'tkazilgan 
arxeologiyaga oid tadqiqot natijalari yuqoridagi fikrlar haq ekanligiga guvohlik 
beradi. Mazkur maqola Markaziy Osiyo dasht qabilalarining bronza va ilk temir 
davrida Zarafshon moddiy madaniyatida aks etishi haqida qisqacha tavsif sifatida 
yozilgan. 
 
Kalit so`zlar:
Nmanapami, Sopollitepa, Jarqo'ton, Xorazm, Tozabog'yob, Toshkent, Achikul, 
Yangier, Burg'yluq, Namangan, Buvana mozor, Andijon, Dalvarzin tepa, 
Qashqadaryo, Yerqo'rg'on, To'rtko'ltepa, Sopolli, Jarqo’ton, Qiziltepa, Anov, 
Ko’zaliqir, Afrosiyob, Daratepa, Chust, Dalvarzin. 
Milodimizdan avvalgi III ming yillikning oxirlariga kelib, Markaziy Osiyo 
hududida tosh davri tugadi, u o'z o'rnini eneolit va keyinchalik bronza asriga bo'shatib 
berdi. Arxeologiyaga oid qazilma manbalarning guvohlik berishicha, ibtidoiy odam 
metall olamiga dastlabki misni ixtiro qilish orqali kirgan. Odamlar misdan uncha 
katta bo’lmagan pichoqlar, bigiz, ignalar, boltalar, uzuklar, munchoqlar, isirg'alar 
tayyorlaganlar. Shuning uchun metalni qo'llashning bu ilk davri Eneolit - Mis-
Toshdavri deb ataldi. Bu davrda dehqonchilik va chorvachilikda ham birmuncha 
malaka hosil qilingan, yashash uchun zarur bo’lgan o'simliklarni sun`iy o'stirishga 

---

13 
o'ta boshlanganlar. Ba`zi ov qilingan hayvonlarni qo'lda boqish o’tdi tusiga kira 
borgan. Sekin-asta mehnat qurollari takomillashtirilib, rudali metallar, mis, qalay, 
kumush, oltinni ixtiro qilganlar va ularni eritish, quyish, ulardan foydalanish 
yo’llarini o’rganganlar. Bronza mis va qalay aralashmasidan iborat bo’lib, u misga 
qaraganda katta afzalliklarga ega. Ishlab chiqarishda bronzaning ishlatila boshlanishi 
bilan jamiyat taraqqiyotida Bronza davri boshlangan. Insoniyat jamiyat taraqqiyotida 
xalq xo'jaliri, texnika va madaniyat sohasidagi erishilgan yutuqlar ana shu davr bilan 
bog'liqdir. Zarafshonning quyi oqimidagi Zamonbobo ko'lida va Sarazmda 
o'tkazilgan arxeologiyaga oid tadqiqot natijalari yuqoridagi fikrlar haq ekanligiga 
guvohlik beradi. Zamonbobo ko'li atrofidagi qabrlar ochib, ko'rilgan. Ularda bittadan, 
ikkitadan va hatto uchtadan ko'milgan mayit qoldiqlari naqshli sopol idishlar va har 
xil buyumlar topilgan. Erkaklarning qabrlarida chaqmoqtoshdan ishlangan qurollar, 
pichoqsimon yapasqi buyumlar topilgan. Ayollarning qabrlarida esa qizil va sariq 
oxra, surma uvoqlari, misdan ishlangan kichik-kichik kurakchalar ham da 
lojuvarddan, aqiqdan, firuzadan ishlangan bezaklar; tosh bezaklari va hatto oltindan 
yasalgan marjonlar bo’lgan. Kuzatish natijasida Zamonbobo manzilgohidagi aholi 
dehqonchilik_bilan, chorvachilik bilan ham shug'ullangan, degan xulosaga kelingan. 
Bunday madaniyat yodgorliklari O'zbekistonning Surxondaryo (Sopollitepa, 
Jarqo'ton), Xorazm (Tozabog'yob), Toshkent (Achikul, Yangier tumani, Toshkent 
kanali atrofi, Burg'yluq), Namangan (Buvana mozor), Andijon (Dalvarzin tepa), 
Qashqadaryo (Yerqo'rg'on, To'rtko'ltepa) va boshqa viloyatlarida ham ko`plab 
topilgan. So'nggi bronza davri yodgorliklari Farg'ona va Surxondaryo viloyatlari 
hududida devorlar bilan o'ralgan qishloqlar paydo -bo’lganligiga guvoxlik beradi. Bu 
Markaziy Osiyoda qadimgi shaharlarning vujudga kela boshlash jarayoni edi. Bu 
qadimgi xo'jaliklarning taraqqiy etganlimi, ko’p oilaviy jamoalarning boyliklari oshib 
borganligi, jamiyatda sinfiy tabaqalanish jarayoni boshlanganligini ko'rsatadi. 
Rivojlanib borayotgan dehqonchilik va chorvachilik madaniyati va iqtisodi zaminida 
katta oilali jamoalarda erkaklarning mavqeyi osha borgan va matriarxat yemirilib, 
ota-huquqi, patriarxat qaror topgan. Endi qarindoshchilik otaga qarab olib boriladigan 
bo’lgan. Bolalar ham ota mulki xisoblanib merosni otadan ola boshlagan. 

---

14 
Jamoalarning mol-mulklarini qo'riqlash extiyoji harbiy qabila ittifoqlarini vujudga 
keltirgan. 
Ibtidoiy jamoa tuzumi yillar va asrlar osha rivojlana borib, o'z o'rnini sinflardan 
tashkil topgan davlat hokimiyati hukmron bo’lgan jamiyatga bo'shatib berdi. Bu 
taraqqiyot davomida urug'chilik jamoasi ikki bosqichni bosib o’tdi. Birinchi 
bosqichda urug' ijtimoiy ishlab chiqarishga asoslangan edi. Bu davrda jamoa onalar 
hukmronligi - matriarxatga asoslangandi. O'sha davrning urf-odatlariga ko’ra bir 
jamoa a`zolari o'rtasida oila qurish, ya’ni er-xotin bo’lish mumkin emasdi. Albatta bir 
jamoa erkaklari boshqa bir jamoa ayollari bilan «oila» qurishlari lozim edi. Ammo 
ayol bilan «oila» qurgan erkak bamisoli mehmon edi, ishi bitgach o'z jamoasiga 
qaytib ketardi. «Oila»ni boshqarish, uni boqish, bola tarbiyasi va taqdiri bilan uning 
ishi bo’lmasdi. Bu ishlar bilan asosan ona shug'ullanar edi.
Xulosa shuki, jamiyat taraqqiyotining ma`lum bir rivojlanish bosqichida
chorvachilik dehqonchilikdan ajralib chiqdi va birinchi mehnat taqsimoti yuz berdi. 
Bu hol jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy avoslarining, tezkorlik bilan rivojlanishiga 
olib keldi. Buni arxeologiyaga oid tarixiy tadqiqotlar ochiq-oydin isbotlaydi. 
Jumladan, bronza davrining yodgorligi bo’lgan Sopollitepada yuqoridagi fikrni 
tasdiqlovchi ashyolar keragicha topilgan. Bu yerdan topilgan manbalarning guvoxlik 
berishicha, Sopollitepa 8 ta oilaning manzilgohi bo’lgan. Ularni birlashtirgan narsa 
urug' jamoasi bo’lmagan, balki eng avvalo ishlab chiqarish manfaatlari edi. Bu 
manzildagi 8 ta katta oila tarkibida patriarxal tizim asosida qurilgan yuzdan ortiq juft 
oilalar uyushgan, har bir katta oila jamoasini boshqarish ishi ular orasidan saylangan 
oqsoqol ixtiyorida bo’lgan. 8 ta katta oila jamoalari oqsoqollari oliy oqsoqollar 
kengashiga birlashganlar. Oqsoqollar kengashining atzolari, qadimgi diniy kitob 
«Avesto»da aytilganidek, Nmanapati nomi bilan yuritilganlar. Nmana - katta oila 
jamoosi demakdir, Nmanapami - katta oila boshlig'i matnolarini anglatadi. Agar ana 
shu tizimga asoslana-digan bo'sak, Sopollitepa 8 ta nimanadan tashkil topgan VIS 
ekanligini ko’ramiz. VIS -qabila jamoasi, katta qishloq degani. Vis - pati esa ana shu 
nimanalarni birlashtirgan oliy kengash boshlig'i, qabila oqsoqoli, katta qishloqning 

---

15 
boshlig'idir. Bu shundan dalolat beradiki, ishlab chiqarish jamoalarini boshqarish 
mo'ttabar zotlar - oqsoqollar (nmanapatilar) qo'lida bo’lgan, ular jamoa hayoti bilan 
bog'liq, bo’lgan barcha muammolarm oo'soqollar kengashi orqali amalga oshirganlar. 
Bu tarixiy jarayonlar bronza davrining oxiri va ilk temir davriga to'g'ri keladi. 
Markaziy Osiyoda ilk temir davri miloddan avvalgi 1 ming yillikning birinchi 
yarmiga to'g'ri keladi. Bu paytga kelib ibtidoiy jamoa tuzumi uzining oxirgi 
bosqichini o'tayotgan edi. Odamlar birinchi bor temirdan xom ashyo sifatida mehnat 
qurollari ishlab chiqarishda foydalanganlar. Temir ibtidoiy jamoa tarixida buyuk 
texnik inqilobga sabab bo’ldi. U dehqonchilik va hunarmandchilikning rivojlanishiga 
katta tatsir kursatdi. Temir ibtidoiy jamoa tuzumini buzib yubordi va xo'jalik 
tabaqalanishini tezlashuviga olib keldi. Temir tufayli. chorvachilik dehqonchiliqdan 
uzil-kesil ajraldi, ko’plab hayvonlarning egalari bo’lgan aslzodalar paydo bo’ldi, 
xususiy mulkni mustahkamladi, jamiyatni sinflarga bo’lishni tezlashtirdi. Temir 
tufayli xo’jalikda ikkinchi mehnat taqsimoti kelib chiqdi, endi hunarmandchilik 
dehqonchilikdan ajralib chiqdi. So'nggi bronza davri yodgorliklari Farg'ona va 
Surxondaryo viloyatlari hududida devorlar bilan o'ralgan qishloqlar paydo -
bo’lganligiga guvoxlik beradi. Bu Markaziy Osiyoda qadimgi shaharlarning vujudga 
kela boshlash jarayoni edi. Bu qadimgi xo'jaliklarning taraqqiy etganligi, ko’p oilaviy 
jamoalarning boyliklari oshib borganligi, jamiyatda sinfiy tabaqalanish jarayoni 
boshlanganligini ko'rsatadi.
Ma`lumki, O’rta Osiyo, umuman O’zbekiston hududlarida dastlabki 
davlatchilikning paydo bo’lishi masalalari tadqiqotchilar orasida hamon bahslarga 
sabab bo’lib kelmoqda. Bu o’rinda ushbu jarayonga asosiy turtki bo’lib yanada 
jadallashtirgan omillarni aniqlash nihoyatda muhimdir. Bronza davrida yoq sun`iy 
sug’orishga asoslangan dehqonchilik O’rta Osiyo xo’jaligining asosini tashkil etgan. 
Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, sun`iy sug’orishga asoslangan dehqonchilik 
O’rta Osiyo xo’jaligining asosi hisoblanib bu jarayon janubiy Turkmaniston, 
Tojikiston va O’zbekistonning janubida bronza davrida, Toshkent vohasi, Farg’ona 
vodiysi hududlarida esa ilk temir davrida shakllanib rivojlandi. O’rta Osiyoda ilk 

---

16 
davlat uyushmalari sun`iy sug’orish birmuncha qulay bo’lgan Amudaryo (yuqori, 
O’rta, quyi) oqimlari bo’ylarida, Murg’ob vohasida, Zarafshon va Qashqadaryo 
vohalarida shakllanib rivojlanadi. Bunday holatni dunyo tarixidagi dastlabki davlatlar 
-Misr (Nil) va Mesopotamiya (Dajla va Frot) misolida ham kuzatish mumkin. 
Jamiyat hayotida metallning keng yoyilishi ham dastlabki davlatchilikning asosiy 
omillaridan biri hisoblanadi. Hozirgi kunga kelib O’rta Osiyoning juda Ko’plab 
bronza va ilk temir davriga oid yodgorliklaridan (Sopolli, Jarqo’ton, Qiziltepa, Anov, 
Ko’zaliqir, Afrosiyob, Daratepa, Chust, Dalvarzin va boshq.) ishlab chiqaruvchi 
xo’jalik bilan bevosita bog’liq bo’lgan metall qurollar topib o’rganilgan. Mehnat 
qurollarining metaldan ishlanishi mehnat unumdorligining yanada oshishiga keng 
imkoniyatlar yaratdi. So’nggi bronza davriga kelib kulolchilik charxining keng 
ishlatila boshlanishi natijasida turli shakldagi yuqori sifatli sopol idishlar ishlab 
chiqarila boshlanadi.