Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №37 (том 4)

МАГНИТ ҚИДИРУВ УСУЛИНИНГ МЕТОДИКАСИ ВА МАЪДАНЛИ 
МАЙДОНЛАРНИ ҚИДИРИШДА ҚЎЛЛАНИЛИШИ.

---

274 
Магнит қидирув усули структуравий геология, тектоник раёнлаштириш, турли 
ўлчамдаги геологик хариталаш, ер ёриқларини чегараларини аниқлаш, темирга 
бой маъдан таналарини қидириш, ва но фойдали қазилма конларини қидиришда 
қўлланилади.
Ундан ташқари кимберлит трубкаларини излашда ва ҳар хил 
гидрогеология ва муҳандислик геологияси масалаларини ечишда, археологияда 
ҳам қўлланилади. Бошқа геофизик усуллар билан биргаликда регионал геология 
ва минтақавий тузилмаларни ажратиш масалаларини ҳал қилишда ҳам 
қўлланилади.
Магнит қидирув усулининг бошқа геофизик усуллардан фарқи шундаки бу 
усул кўп маблағ талаб қилмаслигидадир, яъни геофизиканинг бошқа усулларига 
нисбатан энг арзон усул ҳисобланади ва натижадорлиги бўйича бошқа геофизик 
усуллардан қолишмайди. 
Магнит қидирув усулининг асосий хариталаш ишлари далада (ер юзасида, пиёда 
ва автомобилда), аеромагнит қидирувда, денгизда (гидромагнит), ер тагида ва 
бурғу қудуқларида олиб борилади. 
Геологик масалаларни ечишда магниторазведка усули турли хариталашларга 
(тасвирлашга) бўлинади: 
1.
Регионал (ҳудудий), аеромагнит ва гидромагнитли хариталаш. Миқёси 
1:200 000 ва ундан кичик. Майдони катта бўлган ҳудудларни чуқурдаги геологик 
тузилишини ўрганади. 
2.
Харитали тасвирлаш (аеромагнитли ва дала). 1:100 000 ва 1:50 000 миқёсда 
ўрганилаётган майдонларни темир маʼданига ва бошқа фойдали қазилмаларга 
истиқболлилигини баҳолаш мақсадида ўтказилади. 
3.
Харитали излаш (дала) - йирик миқёсли геологик хариталаш (Миқёси 
1:50 000 ва 1:10 000), темир маъдани ва бошқа фойдали қазилмаларни қидириш 
мақсадида қўлланилади. 
4.
1:10 000 ва ундан йирик миқёсдаги геофизик қидирув ва аниқ маъдан 
жинсларини аниқлаш: маъдан таналарини ўлчамларини, шаклини, ётиш 
ҳолатини, магнит хоссаларини баҳолаш мақсадида ўтказилади. 
Дала тадқиқотлари ҳозирги вақтда ишлашга қулай замонавий магнитометрлар 
ёрдамида ўтказилиб келинмоқда. 
Хариталашнинг иккита тури мавжуд: йўналишли (профилли) ва майдонли. 
Текширув тадқиқотларида геологик тузилмалар билан магнит майдон 
аномалияларининг умумий боғланишини аниқлаш учун йўналишли хариталаш 
ўтказилади. Параллел ўтказилган профиллар бўйича майдонли хариталаш 
кўпроқ ўтказилади. Тадқиқот услулини янада аниқлаштириш мақсадида кузатув 
нуқталари орасидаги масофаларни аномалияни ўзгаришига қараб, нуқталар 
ораси 5, 10, 20, 25, 50, 100 метр, профиллар эса релефга қараб 500, 1000 метр 
оралиғида олинади. Дала ишларини сифатли олиб бориш мақсадида таянч нуқта 
белгилаб олинади. Танлаб олинган таянч нуқтага нисбатан қайта ишлаш 
(обработка) олиб борилади. 
Ҳозирги кунда юқори аниқликдаги магнит ўлчаш усулини дунёнинг бир нечта 
давлатларида (Кения, Индонезия, Россия, Хитой, Филипин, Мўғилистон, 
Норвегия каби бошқа давлатлар) илмий тадқиқотлар олиб борилмоқда.

---

275 
МВ-01 ва GSМ-19 Оверҳаусер протонли магнитометри GEМ Systems юқори 
аниқликдаги магнитометрларни ишлаб чиқариш ва сотиш бўйича жаҳон 
етакчиси бўлиб, бутун дунё бўйлаб Магнит обсерваторияларида қабул 
қилинадиган 
ва 
қўлланиладиган 
Оверҳаусер 
магнитометрлари 
ва 
Градиометрларнинг ягона тижорат ишлаб чиқарувчиси ҳисобланади. 
GSМ-19 Оверҳаусер протонли магнитометри 
GЕМ Systems GSМ-19 Оверҳаусер умумий майдон магнитометри ва 
GSМ-19Г Гравиметер Протон магнитометрларига қараганда яхшиланган 
маълумотлар сифати ва юқори мутлақ аниқликни таъминлайди, шу билан бирга 
ердаги иловалар учун қимматроқ магнитометрлари билан мустаҳкам ва 
таққосланадиган тизимни таъминлайди. 
GЕМнинг Оверҳаусер Магнитометер тизими GЕМ томонидан ишлаб чиқилган 
инқилобий геофизик асбоб бўлиб, Протон Преcессион ва бошқа гидроксидли
магнитометрларига мустаҳкам, паст қувватли ва сезгир муқобил таклиф қилади. 
GЕМнинг GSМ-19 (Оверҳаусер) магнитометри фойдали қазилмаларни қидириш 
ва магнит расадхоналарда асосий стандарт ҳисобланади. Магнит расадхоналар 
учун стандарт сифатида ушбу тизим ўзини юқори сезувчанлиги, мутлақ 
аниқлиги билан исботланади. Оверҳаусер магнитометрлари, шунингдек, 
археология, қувурларни хариталаш ва бошқа муҳандислик ишларида 
қўлланилади. 
Техник спетсификатсияларга кўра, GSМ-19 қурилмасининг нисбий сезгирлиги 
0,02 нТл, ўлчамлари 0,01 нТл, мутлақ хатолик +/-0,1 нТл, ўлчов диапазони 10 000 
дан 120 000 нТл гача. 
Дала ишларини бошлашдан олдин ва ишлаш жараёнида магнитометрлар 
«Фойдаланиш кўрсатмалари» талабларига мувофиқ текширилади ва ишлашга 
тайёрланади. 
Магнитли тасвирлаш стандарт кузатиш усули бўйича Оверҳаусер датчиклари 
бўлган магнитометрлар ёрдамида, шу жумладан назорат пунктларида (НП) 
мажбурий кундалик ўлчовлар - эрталаб маршрут бошланишидан олдин ва у 
тугаганидан кейин кечқурун амалга оширилади. НП магнитовариатсия 

---

276 
стансияси (МВС) билан бирлаштирилади ва сокин магнит майдондаги иш 
майдонида жойлашган махсус жиҳозланган кузатув пункитига ўрнатилади. 
Геомагнитик ўзгаришларни рўйхатга олиш GSМ-19 магнитометри томонидан 
амалга оширилади, у магнит майдоннинг доимий рекорди билан асосий режимда 
(МВС) ишлайди, магнит маълумотларнинг ўзгариши билан харита бўйича 0,2 
сонияни олади.
Дала тадқиқотлари сифатини оператив ва тизимли назорат қилиш учун назорат 
кузатувлари асосий ўлчовлар ҳажмининг 5% миқдорида ишнинг бутун майдони 
бўйлаб тенг равишда жойлашган танланган профиллар бўйлаб амалга 
оширилади. Юқори метрологик хусусиятларга эга бўлган асбоб-ускуналардан 
фойдаланишни ҳисобга олган ҳолда, лойиҳалаштирилган ишнинг хатоси ± 2,0 
нТл дан ошмаслиги керак, бу эса 5 нТл га тенг бўлган аномал магнит майдоннинг 
харитасини яратишга имкон беради. 
Магнитометр қурилмасида ишловчи операторда ўлчанаётган маълумотларнинг 
аниқлиги юқори бўлиши учун ёнида телефон, қўл ГПС қурилмаси ва бошқа 
таркибида темир моддаси бўлган нарсалар бўлмаслиги керак. Тадқиқот ҳудудида 
магнит қидирув ишларини ўтказиш учун ҳудудга хос бўлган магнит майдон 
ўзгарувчанлигининг интенсивлик қиймати белгилаб олинади. Маълумки магнит 
аномалиялар дунё харитасига кўра 50 000 нТл билан тавсифланади. Бугунги 
кунгача асосан Ўзбекистон ҳудудида фойдали қазилмаларни қидириш ва 
разведка қилиш бўйича аеромагнит тасвирлаш ёрдамида регионал миқёсида 
кузатув ишлари олиб борилган. Кузатув натижалари асосида ушбу ҳудудлардаги 
йирик маъданли майдон чегаралари аниқланган.
Аеромагнит тасвирлаш усулининг хатолиги жуда юқори бўлганлиги сабабли бу 
ҳудудларда катта миқёсда 1:10 000, 1:50 000 тадқиқот ишларини олиб бориш 
мақсадга мувофиқдир. Шунинг учун бу босқичда чўкинди тоғ жинслари билан 
қопланган маъданли горизонтларнинг чегаралари, чуқурлиги, ётиш бурчаги ва 
магнитланганлик даражаларини ўрганиш жуда муҳимдир. 
Иш тажрибасига кўра, қўрғошин-рух минераллашувини аниқлаш учун энг қулай 
жойлар кучайган интенсивликнинг аниқ поларизатсияси аномалиялари билан 
юқори ва ўрта интенсив магнит майдон фонида ажралиб турадиган маҳаллий 
салбий магнит аномалияларнинг мавжуд бўлган жойлардир. 
Профиллар бўйлаб магнит ўлчашни доимий равишда магнит майдон 
интенсивлиги маълумотларини ўлчаш ёки ўқиш имконини берувчи GЕМ 
маркали GSМ-19 Оверҳаусер сенсори билан магнитометр ёрдамида амалга 
оширилади. 
Фазовий бир ўлчовли филтрлар дала геофизикларига турли фазовий домен 
филтрлари (чизиқли ва чизиқли бўлмаган) ёрдамида маʼлумотларни қайта 
ишлаш имконини беради. Дастур потенсиал майдонларнинг бир ўлчовли 
(чизиқли) маълумотларига, шунингдек, бошқа маълумотларга турли Фуре 
филтрларини қўллаш имконини беради. Турли хил геостатистик воситалар сизга 
қуйидагиларга имкон беради: 
- жамловчи ва чуқур статистик таҳлиллар амалга оширилди, жумладан, 
гистограммалар, тарқалиш дигараммалари, учбурчак диаграммалари таҳлили, 

---

277 
шунингдек маълумотларни гуруҳлаш, уларни тоғ жинси коди ёки харита гуруҳи 
(қатлами) бўйича таснифлаш. 
- 3D ўлчовли Эйлер деконволатсияси усулларидан фойдаланган ҳолда оддий 
тармоққа қисқартирилган магнитометрик маълумотларга асосланиб, магнит-
безовта қилувчи объектлар манбаларининг жойлашуви ва чуқурлигини 
автоматик равишда аниқлаш. Эйлер 3D хусусияти магнит ва тортишиш 
майдонларига асосланган хусусиятларни ажратиб кўрсатиш ва чуқурликларни 
ҳисоблаш орқали 3 D ўлчамли геологик талқинни автоматлаштиради. Ушбу 
восита мақсадли объект томонидан яратилган майдонга ўхшаш магнит 
аномалияларни аниқлайдиган техникасидан фойдаланади. 
3D ўлчамли геологик интерпретацияси 
- 
Маҳаллий 
градиентларни 
таҳлил 
қилишда 
потенсиал 
дала 
маълумотларидан 
чегараларни 
(масалан, 
геологик 
контактлар) 
ёки 
аномалияларни аниқлаш учун манба чеккасини аниқлаш воситасидан 
фойдаланиш; 
- 
Манба параметрларини тасвирлаш воситаси магнит манбаларининг 
чуқурлигини осон ва тез ҳисоблаш имконини беради. 
Ҳар бир жинсда маълум миқдорда ферро ёки ферримагнит минераллар 
(магнетит, титаномагнетитлар, гематит, илменитлар ва бошқалар) доналари 
мавжуд. Баъзи жинсларда магнит доналарининг миқдори фоизнинг атиги бир 
қисмини ташкил қилади, аммо шунга қарамай, тоғ жинсларининг қолдиқ 
магнитланишини айнан шу доналар аниқлайди. 
Тоғ жинслари ҳосил бўлиш шароитига қараб ҳар хил интенсивлик ва 
барқарорликка эга бўлади (яъни магнитсизланиш таъсирига дош бериш 
қобилияти). 
Магнит майдон аномал магнит майдон юқори, ўртача нТл даражасида-51658 дан 
55162 нТл гача интенсивлиги ўзгариши орқали мураккаб тузилиши билан 
тавсифланади. Ҳудуднинг катта қисмида ўртача кўрсаткичлари кузатилади.
Шимоли-Ғарбий ва Жануби-Шарқидаги юқори интенсивликдаги (55000 нТл дан 
ортиқ) аномал зоналар турли комплексларнинг ўрта асосли таркибининг кириб 

---

278 
келишини белгилайди. Худди шу аномалиялар, лекин ўлчамлари амплитудаси 
кичикроқ, жанубда ва марказда қайд этилган. Минтақанинг марказидаги 
минимал қийматлар зоналари карбон ва ўрта карбон даврининг терриген-
вулканоген конларини назорат қилади.
Тақдим этилган максимал ва минимал қийматлар магнит объектларини аниқлаш 
ва турли тартибдаги ёриқларни хариталаш учун ишлатилади. Ўртача 300 метр 
радиусдаги маҳаллий магнит майдон анъанавий 100 метргача чуқурликдаги 
геомагнит ҳолатни тавсифлайди. Қийматлари 0 нТл режимида -5,5 дан 8,3 нТл 
гача.
Майдоннинг биринчи ҳосиласи 50 метргача шартли чуқурликдаги геомагнит 
объектларни белгилайди. Майдон даражаси 0 нТл фон қиймати билан -1,4 дан 
1,8 нТл метргача ўзгариб туради. Ушбу компонент магнит жисмларининг 
морфологиясини, асосан вулқон табиатини батафсил ўрнатади. У бошқа 
параметрлар билан қаторда вулканоген ва минераллашган объектларни, 
шунингдек турли даражадаги носозликларни хариталаш учун ишлатилган. 
Cосcад-3D технологиясидан фойдаланган ҳолда ҳисобланган майдоннинг ўртача 
частотали компоненти 1.5 кмгача бўлган шартли чуқурликда бир хил 
бўлмаганларининг тарқалишини тавсифлайди. Кўрсаткичлар ўртача “нол” 
даражасида -270 дан 350 нТл гача. Аномалиялар асосан турли комплексларнинг 
магнит магматик шаклланишини бошқаради. Улар юқоридагилардан фарқли 
ўлароқ, изотермикка яқинлашадиган мураккаб шакл ва ортиб бораётган 
амплитуда билан тавсифланади. Умуман олганда, тананинг чуқурилиги билан 
сезиларли ўзгаришлар юз беради. 
Ахборот манбалари: 
Ушаков Н. Д., ЛИСЕНМАЕР Н. В. 1941 йилдан 1960 йилгача ИНГИЧКИНСК И 
шеелит конида олиб борилган геологик қидирув ишлари натижалари тўғрисида 
қисқача ҳисобот. 
Мелешкин ю. К., Владикин М. В. 1941-1959,1964-67 йилларда Ингички шеелит 
конида олиб борилган геологик қидирув ишлари натижалари то'г'рисида 
ҳисобот, захираларни 1.1.1968 йилдан бошлаб қайта ҳисоблаш билан. 
Киселев ю. В.ИНГИЧКИНСК волфрам конининг 076-C2 блокини (1990-91 
йиллардаги ИНГИЧКИНСК ГРП натижаларига кўра) 2 та китобда қўшимча 
разведка тўғрисида ҳисобот. 
Магнит қидирув ишлари китобда қўшимча равишда фойдаланилган.