Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №37 (том 4)

FOYDALANİLGAN ADABİYOTLAR ROYXATİ 
 
1. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g`risida»gi Qonuni – 637. T.:.2020 
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada 
rivojlantirish 
bo’yicha 
Harakatlar 
strategiyasi 
to’g’risida”gi 
Farmoni 
//Harakatlar strategiyasi asosida jadal taraqqiyot va yangilanish sari. – T.: 
G’afur G’ulom, 2017.- 92 b 
3.Mamedov K.K., Shoumarov G’.B. “Aqli zaif bolalar psixologiyasi”, Toshkent 
O’qituvchi 2014 

---

190 
4.Nishonova Z., Qurbonova Z., Abdiyev S. “Psixodiagnostika” Toshkent 
Tafakkur – bo’ston, 2018 
5. Nurkeldiyeva D.A. “Rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalar diagnostikasi” 
Toshkent 2020 
6. Pevzner M.S. Lyuboskiy V.I., “Dinamika razvitiya detey oligofreno” 1 
Internet nashrlari
 

---

191 
ФИО авторов: 
Namangan davlat unversiteti talabasi 
Erkinjonov Elomon, 
Xakimjonov Axrorbek
va Pop tuman 11-maktab tarix o’qituvchisi 
Sardor 
Ubaydullayev

Название публикации:
«MOVAROUNNAHRDA TEMURIY, CHIG’ATOY VA 
SHAYBONIYLARNING SIYOSIY KURASHI» 
Anastatsiya: 
Ushbu maqolada Movrounnahrdagi XIV-XV-XVI asrdagi siyosiy 
jarayonlar va O’rta Osiyoda o’z mavqeini mustahkamlashga harakat qilgan Temuriy, 
Chig’atoy va Shayboniylar sulolasi haqida ma’lumot berib o’tilgan. Shuningdek, 
sulollarning o’zaro kurashi, temuriylar davlatini yo’q bo’lib ketishiga sabab bo’lgan 
siyosiy jarayon haqida qisqacha to’xtalib o’tilgan.
 
Kalit so’z: 
Amir Temur,Shohrux Mirzo, Ulug’bek Mirzo, Abulxayrixon, Yunusxon, 
Mahmudxon, Shayboniyxon. 
1370-yilda Movarounnahrda siyosiy hokimyat Chig’atoy naslidan Amir Temur va 
Temuriylar sulolasiga o’tdi. Amir Temur nafaqat markaziy hokimyatni 
mustahkamladi, balik Movarounnahrda Temuriylarni oliy hokimyatini kuchaytirdi. 
Chunonchi, Sohibqiron O’rta Osiyoda mustahkamlanib olish maqsadida,
1371-1375-1379-1385-1388-yillarda Xorzamdagi Qo’ng’irot urug’idan bo’lgan 
Xusayn, Yusuf, Sulaymon So’filarga qarshi besh marotaba muvaffaqyatli yurish olib 
borib, Xorazmni aniqrog’i malakatiga xafv tug’dirgan O’ltin O’rdani ittifoqchilarini 
yo’q qildi.
22
Xorazm kichik hudud hisoblansada, Yusuf So’fi tomonidan 1378-yili 
Buxoro ustiga qo’shin yuboriladi. Bu haqida Nizomiddin Shomiyning 
“Zafarnoma”sida quydagicha yoziladi. ”
…Yusuf So’fi munofiqlarcha fursatdan 
foydalanib, kaltabinlik bilan ishni oxrini o’ylamadi va Buxoro tomonga lashkar 
yubordi…
”
23
Bundan tashqari, Xorazm So’filari XIV-asrning 80 yillarida Oltin O’rda 
xoni To’xtamish bilan bir necha bor ittifoq tuzishga urinishgan. Amir Temur bir necha 
bor Xorazmga yurish qilgan bo’lsada, mahalliy so’filar sulolasini saqlab qolgan edi. 
Sohibqiron 1388-yili To’xtamishga yurish oldidan orqa tomoni xavfsizlantirish 
22
Б.Усмонов.Амир Темур давлати.”Адабиёт учқунлари”.Т.:2016.43-48б. 
23
Низомиддин Шомий.Зафарнома.Ўзбекистон.Т.:1996.Б.109. 

---

192 
maqsadida Yusuf So’fini 1379-yiligi vafotidan so’ng taxtga chiqqan vorisi Sulaymon 
So’fini mag’lub etib, Xorazmni o’z davlatiga butunlay qo’shib oldi. 
Amir Temur Movarounnahrda o’rnashib olib, birinma-ketin Movarounnahrga ko’z 
tikan g’animlarni mahv etdi. U soxta xonlarni taxtga o’tirgizdirdi. To’g’ri bir 
tomondan, Chingiz yasoqiga ko’ra taxtga rasman Amir Temur o’tirmagan bo’lsada, 
biroq soxta xonlar Suyurg’atmish va Mahmudxonlar o’rniga hokimyatni Amir 
Temurning o’zi boshqardi. 
Amir Temur Movarounnahrga ko’z tikan Mo’g’ullarning Chig’atoy xonlari va 
boshqa mo’g’ul sarkardalariga qarshi muvaffaqyatli kurash olib bordi. Bu paytda 
mo’g’ullar Toshkent va Farg’ona vodiysida talonchilik harakatlarini kuchaytirgan 
edilar. Qamariddin va boshqa ko’plab mo’g’ul amir va xonlariga qarshi zafarli kurash 
olib borish uchun Sohibqiron Mo’g’ulistonga 9 marotaba yurish qildi. U yerda Xizr 
Xo’jaxon boshchiligidagi o’ziga sodiq bo’lgan, qo’g’irchoq hukumat tuzadi. Bu 
Mo’g’ulistondan keladigan xavfni kamaytiradi. 
Amir Temur Chig’atoy naslini Movarounnahrga taziyqini kamaytirgach, Oltin 
O’rda va Oq O’rdadan keluvchi xafvni bartaraf etishga kirishdi. Oq O’rdani 
kuchsizlantirish maqsadida Mang’ishloq hokimini o’g’li Jo’ji naslidan bo’lgan 
To’yxo’jaxonni vorisi To’xtamishni Oq O’rda xoniga qarshi qo’ydi, vaholanki
1378-yili To’xtamish Oq va Oltin O’rdani birlashtirib, Amir Temurni o’ziga raqib 
hisoblagan To’xtamish Xorazm So’filari bilan ittifoq tuzishga urindi, bu holat Amir 
Temur bilan tuzilgan ittifoqni parchalab tashladi. Amir Temur uni ham mag’lub etdi. 
O’z navbatida Oq O’rda, Oltin O’rdaga olib borga yurishlari natijasida, Oq O’rdada 
O’rusxon, Oltin O’rdada esa To’xtamishxon hokimyati barham topdi. 
Shuningdek,markaziy hokimyat mustahkamlandi. Temurbekning Oltin O’rda bilan 
hamda Bag’dod Sultonni Ahmad Jaloyir bilan bahsli hududlari 1395-yilda 
To’xtamishxonning Shimoliy Kavkazdagi Terek daryosidagi mag’lubiyatidan so’ng, 
uzul kesil o’z foydasiga hal bo’ldi. 1399-1402-yillarda Hindistonning shimoliy 
hududlari, Kichik Osiyoni sharqiy qismi, Misrni Suriyadagi yerlari Amir Temur 
hokimyati ostida birlashdi. Biroq, 1405-yil Amir Temurning vafoti natijasida, g’arbiy 
hududlarning katta qismi qo’ldan ketdi. Temuriylar o’rtasidagi kurash natijasida 

---

193 
hokimyat tepasiga Shoxruh Mirzoning kelish mamlakatda osoishtalikni taminladi. 
Shoxruh Mirzo hukmuronligi davrida ham saltanat xavfsizligiga ayniqsa 
Movarounnahrga tazyiqlar bo’ldi. Amir Temur vafotidan so’ng Xorazm Oltin O’rda 
amirlaridan Amir Iduku tomonidan bosib oilndi. Shimolda esa mo’g’ul xonlari 
mamlakat sarhadlariga xavf sola boshladi. Shohrux Mirzo mamlakat yaxlitligini 
taminlash maqsadida 1413-yili Xorazmni Movarounnahrni yana bir bo’lagiga 
aylantirdi. 1425-yil Ulug’bek Mirzo Mo’g’ulistonga yurish qilib, u yerda o’ziga 
bo’ysunuvchi Shermuhamadxon boshchiligida qo’g’irchoq hukumat tuzadi. Biroq 
1427-yili Mirzo Ulug’bekni Chingiziy aniqrog’i Chig’atoy naslidan bo’lgan, Baroq 
O’g’londan mag’lub bo’lishi ochiqdan-ochiq bo’lmasada, qaryib sakson yil 
Movarounnahrda uch sulola Temuriylar, Chig’atoy, Jo’jining Shayboni ismli o’g’li 
naslidan bo’lgan Abulxayriylar (Shayboniylar) o’rtasida yuz bergan siyosiy kurashga 
debocha bo’ldi. Shoxruh Mirzo boshchiligidagi Xurason qo’shinlari bilan yordamga 
kelib, Ulug’bek Mirzoni qutqarib qoladi. 1427-yilning boshidagi mag’lubiyatdan so’ng 
Mirzo Ulug’bek yigirma yil davomida biror-bir harbiy yurishga boshchilik qilmadi, 
faqat Shoxruh Mirzoni vafotidan so’nggina harbiy yurishlarni amalga oshirishga 
majbur bo’ldi.
24
Aynan, Mirzo Ulug’bekni mag’lubiyatidan so’ng harbiy yurishlarni 
amalga oshirmaganligi sababli, Dashti Qipchoqda yirik kuch 20 yil ichida shakllanib 
bo’ldi. 
Dashti Qipchoq dastlab, Oltin O’rdaga qarashli mulk hisoblangan, biroq Amir 
Temurning Saroy Botu, Saroy Berkaga yurishi qilganidan keyin, ko’plab hududlar 
singari Dashti Qipchoq hududidan ajralib chiqish jarayonlari ham sekin-astalik bilan 
shakllandi. 1428-yil Shaybon ulusi hukumdori Davlatshayx vafot etdi, natijada Dashti 
Qipchoq o’zaro kurashlardan parchalanib ketdi. Biroq, kurashlardan bezigan bir 
qancha turkiy urug’lar-qiyot, mang’it, do’rmon, qushchi, o’tarchi, nayman, to’ymas, 
jot, xitoy, qoliq, usun, qurlovut, echki, tung’ut, ming, qo’ng’irot va din ulomolari 
Davlatshayxni o’g’li Abulxayrixonni xon etib ko’tarishadi. 1428-yili Janubi-g’arbidagi 
Tura shahri egallanadi. Tura Abulxayrixonni poytaxti vazifasini o’taydi.
25
1431-yilda 
24
B.J.Eshov,A.A.Odilov.O’zbekiston tarixi.Donishmand ziyosi.T:.2012.B.215. 
25
A.Zamonov.Buxoro xonligi.Bayoz.T:.2021.B.19-20. 

---

194 
Dashti Qipchoq mustaqil davlat maqomini oldi. Mirzo Ulug’bekning harbiy yurishlarni 
olib bormaganligi, Shoxruh Mirzoni harbiy safardagiligidan foydalanib, Abulxayrixon 
1446-yili Sig’noqni egallab, o’zining poytaxtiga aylantirib qolmasdan, balki 
Movrounnahrga Temuriylarga ochiq urush e’lon qilganini ma’lum qildi. Mirzo 
Ulug’bekni Shoxruh Mirzo vafoti tufayli Xurason taxtini egallash uchun amalga 
oshirgan harbiy yurishidan foydalanib, Turonga talonchilik yurishlarini amalga 
oshirdi. Abulxayrixon Shoxruhiya, Toshkent, Samarqand, Buxaro atroflariga harbiy 
yurishlarni amalga oshirib, Mirzo Ulug’bek va o’g’li Abdulatif o’rtasidagi kurashdan 
foydalanib qoldi. 
XIV asrning 20-30-yillarigacha Movarounnahrga xafv solib turgan Mo’g’uliston, 
Oltin O’rda bartaraf etildi. Yuqorida ta’kidlanganidek, Shoxruh Mirzo 1413-yilda 
Oltin O’rda amiri Amir Iduku qo’shinini tor-mor etib, Oltin O’rdani tazyiqini 
kamaytirdi, boz ustiga Ulug’bek Mirzo ham 1425-yili Mo’g’uliston ustiga yurish qilib 
bu hududda o’ziga bo’ysunuvchi hukumatni shakllantirdi, biroq 1427-yilgi Baroq 
o’g’londan mag’lubiyat Dashti Qipchoqda Abulxayrixonni kuchayishi uchun imkon 
yaratib berdi. Abulxayrixon Abdulatif Mirzoni Ulug’bek ustidan g’alabasidan so’ngi 
siyosiy jarayonlarda faol aralasha boshladi. 1450-yili Abdulatif o’limidan so’ng, 
hokimyatga kelgan Shoxruh Mirzoni nabirasi Abdulla Mirzoni Buxorodagi Mironshox 
avlodidan bo’lgan Abusaid Mirzo tan olmaydi. Abusaid Abulxayrixon huzuriga borib 
undan yordam so’radi. 1451-yil Abulxayrixon katta qo’shin bilan Abusaid ishtrokida 
Toshkent, Chinoz, Jizzax orqali Samarqandga yurish qiladi. Sheroz qishlogi yaqinida 
Bulung’ur anhori yoqasida jang bo’lib o’tadi.
26
Natijada, ittfoqchilar qo’shini g’alaba 
qozonib, Abdulla Mirzo jangda halok bo’ladi. Hokimyat tepasiga kelgan Abusaid 
Mirzo Ulug’bekning qizi Robiya Sultonni Abudlxayrixonga tortiq etadi. Robiya Sulton 
va Abulxayrixon nikohidan, Ko’chkunchi, Suyunchi, Oqburun Sultonlar dunyoga 
kelishadi, ular keyinchalik Shayboniylar davlatini tayanchiga aylanishadi. 
Abulxayrixon Abu Saidni o’ziga itoat etuvchi shaxs sifatida ko’rdi, biroq Abu Saidni 
mavqei oshib borganni sayin xon uni Movarounnahrdagi raqibi deb hisoblay boshladi. 
26
А.Мухамажонов.Амир Темур ва Темурийлар салтанати.Т.:Қомуслар бош таҳриряати.Б.78. 

---

195 
Bevosita Abulxayrixon Abusaidga qarshi bo’lgan kuchlarni doimo, ayrim hollarda 
ochiqchasiga ayrim hollarda esa yashirin tarzda qo’lab turdi. Abulxayrixon 1460-yilda 
Ulug’bek Mirzoni nabirasi Muhammad Jogiy Mirzoni qo’llab-quvvatlay boshladi. 
Jo’giy Mirzo Sayram, Axsi, Toshkent, Shoxruhiyanni egallab oldi. Abulxayrixon 
Xorazmni egallab olgan Husayn Bayqaroga ham yordam qo’lini cho’zdi,
27
bu holat uni 
Movarounnahrdagi nufuzini oshirdi. Biroq, 1468-yil Shaybon nasli Abulxayrixonni 
vafoti tufayli Movarounnahrni istilo etishdagi o’rnini Chig’atoy xonlariga bo’shatib 
berdi. 
1456-1457-yillarda Abusaid Mirzo Xurasonga yurish qildi, bundan foydalangan 
Mo’g’uliston xonni Eson Bug’axon Farg’ona vodiysi markazi Andijonga yurish qildi, 
uning yurushi Abusaid Mirzoni Eron va Iroq ustiga harbiy yurishini chipakga chiqardi. 
Abusaid Mirzo Eson Bug’axonni Mo’g’ulistonda ovora qilib, uni Movrounnahrga 
hujumini oldini olish uchun uning akasi Yunusxonni Erondan chaqirtirib, 
Mo’g’ulistonga jo’natadi. Yunusxon Mo’g’ulistonda mustahkamlanib olgach, Abusaid 
Mirzo vafotidan keyin, yuzaga kelgan siyosiy jarayondan foydalanib qolishga harakat 
qildi. Bundan oldin esa Yunusxon Temuriy shaxzodalarga o’z qizlarini nikohga bergan 
edi. Amir Sherhojini qizi Eson Davlatbegimdan uch qizi bo’lib ulardan kattasini Mehr 
Nigorxonimni Abu Said Mirzoni katta o’g’li Ahmad Mirzoga, Bobur Mirzoni onasi 
Qutlug’ Nigorxonimni Umarshayx Mirzoga uzatdi. Taniqli Temuriylar amiri Amir 
Husayn dug’latga Xub Nigorxonim ismli qizini berib o’zini Movarounnahrdagi siyosiy 
mavqeini mustahkamladi.
28
Bundan tashqari Yunusxon Sulton Ahmad va Umarshayx 
Mirzo o’rtasidagi kurashdan foydalanib qolishga harakat qildi. 1484-yil Yunusxon 
Toshkentni egallab oldi. Yunusxon 1485-yili vafot etgan bo’lsada, taxtga kelgan 
Mahmudxon Bobur Mirzoning tog’asi o’z ta’sirini kengaytirish uchun harakatni 
davom etirdi. Xattoki, Toshkentni poytaxtiga aylantirib, Mo’g’uliston boshqaruvini 
ukasi Axmadxon yoxud Ollachaxon ixtiyoriga topshirdi. Mahmudxon O’ratepa, 
Jizzax, Shoxruhiyada o’z hukmronligini o’rnatadi. Mahmudxon bir necha bor Temuriy 
hukmdorlar yani o’zini qaynilari Umarshayx Mirzo va Ahmad Mirzolar bilan janglar 
27
Азамат Зиё.Ўзбек давлатчилик тариҳи Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар.Шарқ.T.:_2001.B.235. 
28
Захириддин Мухаммад Бобур.Бобурнома.O’qituvchi.Т.:2008.Б.34. 

---

196 
olib bordi. XIV asrning 80-yillar oxirida Axmad Mirzo bilan Chirchiq daryosi bo’yida 
urushadi. Bunda Mahmudxonga Axmad Mirzo qo’shini tarkibidagi Shayboniyxonni 
yordam berishi xonni g’alabasi omilini ta’minlaydi. Mahmudxon Shayboniyxonni 
yordami evaziga Turkiston shahrini egallashida ko’mak beradi. 1493-1494-yillarda 
Axmad Mirzo bilan Umarshayx Mirzo ustiga yurish qiladi. Umarshayx Mirzo va 
Axmad Mirzoning vafot etishi uni Axsini besamar qamal qilib ortga qaytishga majbur 
etadi. Mahmudxon o’z navbatida Shayboniyxonni Turkistonni egallashida ham 
yordam beradi. Xon Farg’onadagi qo’shhokimyatni paydo bo’lishida ham jonbozlik 
ko’rsatadi. Bobur Mirzo va Ahmad Tanbal mojorosida bevosita Farg’ona ishlariga 
aralashadi. Mahmudxon Bobur Mirzoni Samarqand taxtini egallashida o’z yordamini 
ham beradi. Xattaoki, Mahmudxon O’ratepaga kelib, Bobur Mirzo ixtiyoriga o’g’li 
Muhammad Xonikaxon va sarkarda Ahmad boshchiligida uch-to’rt ming askarni 
topshiradi. Biroq, Farg’onani Ahmad Tanbaldan tortib olish uchun olib borilgan 
janglar natijasida xonning harbiy holati yomonlashadi. 1503-yili Muhammad 
Shayboniyxon Mahmudxonga qarashli O’ratepa, Jizzax, Shoxruhiya va Toshkentni 
egallab oladi. Chig’atoy xonlari shu taxlit Movarounnahrdagi siyosiy tasirlarini 
butunlay yo’qotadilar. Bu xol siyosiy maydonda Temuriylar va Shayboniylar 
qolganligdan dalolat berar edi. 
Muhammad Shayboniyxon dastlab, Turkistoni egallab qozoq sultonlariga qarshi 
urush olib borib, Sirdaryodagi siyosiy nufuzini mustahkamladi. Xorazm hududiga bir 
necha bor talonchilik yurishlarini amalga oshirdi. 1497-1499-yillarda Samarqand, 
Qarshi, Shaxrisabz hududlariga ham talonchilik yurishlarini amalga oshirdi. 1499-yil 
Temuriy sarkarda Boqi Tarxonni o’n ming kishilik qo’shinini mag’lub etib, Buxoroni 
eagalladi. Shayboniyxon Movarounnahrdagi nufuzini va hukmronligini kengaytirish 
uchun 1500-1501-yillarda Temuriy hukmdorlar Sulton Ali Mirzo va Bobur Mirzolarni 
mag’lub etib, Samarqandni egalladi. Shayboniyxon 1503-yili Mahmudxonni 
kuchsizlanganidan foydalanib, Toshkent va Shoxruhiyani qo’lga kiritib xonni 
yaxshiliklari uchun qo’yib yuboradi. 1504-yili Farg’onaga yurish qilib Ahmad Tanbal 
istibdodiga chek qo’yadi. Natijada, Farg’onadagi so’ngi qo’g’irchoq Temuriy hukmdor 
Jahongir Mirzo hukmronligiga chek qo’yiladi. 1504-1505-yillarda esa Xorazm, 

---

197 
Xisordagi Temuriy noiblari mag’lub etiladi. 1506-1507-yillarda Husayn Bayqaro 
vafoti Tufayli Shayboniyxon Xurasonni ham o’ziga bo’ysundiradi. Aynan, Temuriy, 
Chig’atoy va Shayboniylar o’rtasidagi Movarounnahr uchun olib borilgan kurash 
Shayboniylarni to’liq g’alabasi bilan yakunlanadi. Temuriylarni Movarounnahr va 
Xurasondagi hukumronligiga chek qo’yiladi.