Mehnatga oid munosabatlar

MEHNATGA OID

MUNOSABATLAR

10-sinf Davlat va huquq asoslari fani asosida 20-mavzu

Reja:

• Mehnat munosabatlarining asoslari
• Mehnat to‘g‘risidagi qonunlarning vazifalari
• Mehnat qonun hujjatlarining manbalari
• Mehnatga oid munosabatlar subyektlari

Mehnat huquqi huquqning eng muhim tarmoqlaridan biridir. U ishchilar va ish beruvchilar o‘rtasidagi mehnat munosabatlarini tartibga solishda muhim o‘rin tutadi.

Mehnat munosabatlarining asoslari

Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko‘rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir.

Sud hukmi bilan tayinlangan jazoni o‘tash tartibidan yoki qonunda ko‘rsatilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat taqiqlanadi.

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 37-modda.

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va Mehnat kodeksiga ko‘ra barcha fuqarolar mehnat huquqlariga ega bo‘lish va ulardan foydalanishda teng imkoniyatlarga egadir.

Mehnat sohasida o‘zini kamsitilgan deb hisoblagan shaxs kamsitishni bartaraf etish hamda o‘ziga yetkazilgan moddiy va ma’naviy zararni qoplash to‘g‘risidagi ariza bilan sudga murojaat qilishi mumkin.

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va Mehnat kodeksiga muvofiq mehnatni huquqiy tartibga solishning quyidagi tamoyillari belgilangan:

— har bir shaxs mehnat qilish;

— erkin ish tanlash;

— haqqoniy mehnat shartlari asosida ishlash va qonunda belgilangan tartibda ishsizlikdan himoyalanish;

— o‘z mehnati uchun haq olish;

— muddatlari chegarasi belgilangan ish vaqtini o‘rnatish, bir qator kasblar va ishlar uchun ish kunini qisqartirish, har haftalik dam olish kunlari, bayram kunlari, shuningdek haq to‘lanadigan yillik ta’tillar berish orqali ta’minlanadigan dam olish;

— xavfsizlik va gigiyena talablariga javob beradigan sharoitlarda mehnat qilish;

— kasbga tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish;

Mehnat to‘g‘risidagi qonunlarning vazifalari

Odamlar hayoti va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan hamma narsa mehnat bilan yaratiladi. Bundan jamiyat va alohida har bir insonning hayotida mehnatga oid munosabatlar o‘ynaydigan rol yaqqol namoyon bo‘ladi.

Mehnat jarayonid a vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solmay, mehnat unumdorligini hamda ishlayotganlarning moddiy va madaniy darajasini oshirib bo‘lmaydi.

Mehnat qonun hujjatlarining manbalari

Mehnat huquqining negiz bo‘luvchi manbalari Konstitutsiya va Mehnat kodeksi, ularning amal qilishi butun O‘zbekiston Respublikasi hududiga tatbiq etiladi hamda Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi (23-modda), Xalqaro Mehnat Tashkilotining konvensiyasi (2-modda), respublika Prezidenti farmonlari, qonunlar va Vazirlar Mahkamasining qarorlari, bosh, sohaviy va boshqa kelishuvlar hamda jamoa shartnomalari hisoblanadi.

Mehnat huquqining xususiyati shundan iboratki, amalda har qanday masala, agar bunday qaror Mehnat kodeksi qoidalariga zid bo‘lmasa va xodimning ahvolini yomonlashtirmasa, mehnat shartnomasi (kontrakti) asosida hal etilishi mumkin.

Mehnatga oid munosabatlar subyektlari

Barcha fuqarolar mehnat huquqlariga ega bo‘lish va ulardan foydalanishda teng imkoniyatlarga egadir

O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi, 6-modda

Har bir shaxsning mehnat huquqlarini himoya qilish kafolatlanadi, bu himoya mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya qilinishini tekshiruvchi va nazorat qiluvchi organlar, shuningdek mehnat nizolarini ko‘ruvchi organlar tomonidan amalga oshiriladi.

O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi,

8-modda

Mehnat huquqining asosiy tamoyillari

Huquqning boshqa sohalarida bo‘lganidek mehnat huquqida ham ish beruv chilar va xodimlar amal qilishi majburiy bo‘lgan mehnatga oid munosabatlarning asosiy tamoyillari belgilangan:

Mehnat erkinligi tamoyili: majburiy mehnatni taqiqlash, u har bir shaxs o‘zining mehnatga layoqatidan foydalanish huquqiga egaligini, ya’ni fuqarolarning mehnat qilish burchi qonunda nazarda tutilmasligini anglatadi.

Mehnat qilish huquqini ta’minlash, ishsizlikdan muhofaza qilish tamoyili: davlat idoralari uni olishga xohish bildirgan hammaga maqbul ishni taqdim etish uchun barcha choralarni ko‘rishga majbur. Ish qidirish vaqtida ishsizlik bo‘yicha nafaqa to‘lanadi.

mehnatda diskriminatsiya qilishga, ayollar va erkaklarga haq to‘lashda, irqiy alomatlarga ko‘ra, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarga qaraganda mamlakatning ishlayotgan fuqarolariga ko‘proq huquqlar berish va hokazoni taqiqlash.

Mehnatda va bandlikda tenghuquqlilikni ta’minlash tamoyili:

Dam olish, mehnatni muhofaza qilish huquqini ta’minlash tamoyili: mehnat qonun hujjatlarida fuqarolarning dam olish huquqi ko‘zda tutilgan, unga muvofiq ularga ish joyi va o‘rtacha ish haqi saqlangan holda yillik ta’tillar beriladi.

Mehnat huquqlari va erkinliklarini muhofaza qilish huquqini ta’minlash tamoyili

Mehnat kodeksiga muvofiq quyidagi hollarda ishlash majburiy hisoblanmaydi:

— harbiy yoki muqobil xizmatni o‘tash davrida;

— favqulodda holat sharoitlarida;

— sud hukmi kuchga kirishi asosida.