Mehnat vazirligi respublika aholi bandligi va mehnatni muhofaza qilish ilmiy markazi

 
8.1. Termitlarning yog‘och konstruksiyalaridagi yashash tarzi 
Termitlar  asosan  tabiiy  muhit  sharoitida  hayot  kechiradi.  Daraxtsimon  va 
butasimon  o‘simliklar  uchun  termit  ikkilamchi  darajali  zararkunandalar  bo‘lib, 
yong‘in, to‘fon, zamburug‘lar va boshqa hasharotlar shikastlagan o‘simliklarda 
ham uchraydi. Ammo termitlarning ayrim hollardagi zararli faoliyati nihoyatda 
kuchayib ketib, ulardan ayniqsa yosh nihollar va keksa darahtlar kuchli darajada 
shikastlanadi. 
Termitlarning  ko‘pchilik  turlari  asosan  yog‘och-taxta  bilan  oziqlanadi.  Bu 
hasharotlar  yog‘och  qurilmalarini  zararlab  juda  katta  talafot  keltiradi,  ayniqsa 
tropik va subtropik mamlakatlarda bu jarayon anchagina murakkab tus olgan.  
Termitlar  bilan  yog‘ochning  hamma  turlari  ham  bir  xil  zararlanmaydi. 
Ko‘pgina tadqiqotchilar termitlarga barqaror yog‘och turlarini izlash yuzasidan 
izlanishlar  olib  borganlar,  ammo  termitlarning  Respublikamizga  oid  yog‘och 
turlariga  bog‘liq  bo‘lgan  zararlanishi  deyarli  o‘rganilmagan.  SHularni  hisobga 
olgan holda har xil turdagi yog‘och namunalari termitlarga oziqa sifatida berilib, 
ularning  zararlanish  darajalari  aniqlash  maqsadida  O‘zbyokiston  Respublikasi 
“Manzarali  bog‘dorchilik  va  o‘rmonchilik”  ilmiy  ishlab  chiqarish  markazi 
tomonidan  ajratilgan  31  turdagi  o‘simlik  turlarini  laboratoriya  va  tabiiy 
sharoitlarida  termitlarga  oziqa  sifatida  berilib,  ularning  zararlanish  darajalari 
o‘rganildi. 
Termitlar  turar  joylar,  tarixiy  inshootlar,  ma’muriy  binolar,  sanoat 
qurilmalari, elektr kuchlanish stansiyalari, temir yo‘l yog‘och shpallari, telegraf 
simyog‘och  ustunlari  va  boshqa  yog‘och  konstruksiyalariga  bevosita  zarar 
etkazmoqda. Umuman termitlar faoliyatidan keladigan iqtisodiy zarar nihoyatda 
yuqori  hisoblanganligi  tufayli,  ulardan  materiallarni,  jumladan  yog‘ochga 
aloqador  materiallarni  himoya  qilish  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Termitlar 
yog‘och  materiallarini  tashqi  devorlariga  tegmaydi,  uning  ustidan  loy-suvoq 

---

 215 
 
 
qilib  yorug‘lik  va  tashqi  muhit  omillaridan  himoyalanadi,  yog‘och  va 
daraxtlarning  ichki  qismini  to‘liq  kemirib  vayron  qiladi.  Bu  esa 
zararkunandaning  faoliyatini  payqashni  qiyinlashtiradi  natijada  yog‘och-
taxtaning asosiy qismlarining zararlanganligini aniqlashda qiyinchilik tug‘diradi, 
ya’ni  termitlarning  bunday  yashirin  faoliyati  binolarning  yaroqsiz  holga 
kelishiga sabab bo‘ladi.  
Respublikamiz  xududida  esa  turkiston  termiti  keng  tarqalgan.  Turkiston 
termiti  Markaziy  Osiyoda  odatdagi  tur  bo‘lib,  yaxshi  aeratsiyalanadigan 
sho‘rlanmagan  yoki  kuchsiz  sho‘rlangan  gipsli  tyokislik  va  tog‘oldi,  sog‘ 
tuproqli  hududlarda  tarqalgan  bo‘lib,  qoidaga  binoan  taqir,  sho‘rlangan  qumli 
tuproqlarda  uchramaydi.  To‘liq  rivojlangan,  oila  barcha  tabaqasi  bo‘lgan  bir 
necha  o‘n  ming  termit  zotlaridan  iborat.  Qish  va  bahor  fasllarida  Turkiston 
termiti  oilasi  shohona  juftlar  (“Malika”  va  “SHoh”)  ko‘pdan  -  ko‘p    ishchilar, 
navkarlar, ko‘pgina nimfa, qanotli imago va katta yoshdagi lichinkalardan tarkib 
topadi. Qishda tuxum va birinchi yoshdagi lichinkalar bo‘lmaydi, chunki yilning 
sovuq  davrida  tuxum  qo‘yish  to‘xtaydi.  Termitlar  tabiatda  o‘simlik 
qoldiqlarining  parchalanishi,  tuproq  organiq  qismining  shakllanishi  kabi  bir 
qator  jarayonlarning  kechishida  katta  ahamiyatga  ega  bo‘lsada,  zararkunanda 
sifatida  katta  iqtisodiy  zarar  etkazadi  Termitlarning  xayot  kechirishi  ular 
keltiradigan  iktisodiy  zarari  bilan  bog’liqdir.  Bu  esa  uz  navbatida  qurilmalarni 
termitlar  bilan  zararlanishini  oldini  olish  maksadida  ularga  qarshi  ko’rashning 
aniq  usullarini,  shu  jumladan  tulik  samarali  kompleks  tadbirlarning,  ayniksa 
yogoch  materiallarini  kimyoviy  antiseptiklar  bilan  singdirib  kullanilishi  kabi 
chora tadbirlarni ishlab chikishni takoza etadi.