Mehnat vazirligi respublika aholi bandligi va mehnatni muhofaza qilish ilmiy markazi

5.3. Temir-beton konstruksiyalariga quruq va issiq iqlimning ta’siri 
 
YOz  faslida  harorat  40-50°S  ga  etadigan  va  havoning  nisbiy  namligi  past 
(10-20%)  bo‘lgan Respublikamiz  sharoitlarida  binolar va  inshootlarni,  ayniqsa, 
temir-beton konstruksiyalarini qurish juda noqulaydir. 
Hozircha  quruq  issiq  iqlim  sharoitida  betonning  uzoqqa  chidashi  bo‘yicha 
asoslangan talablar tadqiqot qilinyapti, asosiy e’tibor ularning mustahkamligiga 
qaratib  kelinmokda.  Yilning  issiq  davrlarida  havoning  nisbiy  namligi  past 
bo‘lgan  sharoitlarda  beton  yotqizilishi  bilanoq  suvi  qochib,  unda  tuzilishni 
buzadigan jarayonlar paydo bo‘ladi. 
 Beton  muzlaganida  beton  g‘ovaklaridagi  suvning  hajmi  ortib,  undagi 
tuzilishning  buzilishiga  olib  keladi  vassementning  gidratatsiyalanish  jarayoni 
qisman  yoki  to‘la  tuxtaydi.  Tuzilishni  hosil  qiluvchi  unsur  sifatidagi  suvning 
bug‘lanishi natijasida betonda mikro va xattoki makrog‘ovakliklar hosil bo‘ladi 
va  uning  tuzilishi  nuqsonli  bo‘lib  qoladi.ssementning  gidratatsiyalanish 
jarayonlari  to‘la  o‘tmaydi  va  beton  tegishli  fizik-mexaniq  xossalariga  erishib 
ulgurmaydi.  SHu  munosabat  bilan  yig‘ma  temir-beton  konstruksiyalar 
tayyorlashda  betonning  suvi  qochish,  quyosh  radiatsiyasi  va  xokazolarning 
zararli  ta’siridan  saqlash  bo‘yicha  murakkab  masalalarni  hal  etishga    to‘g‘ri 
keladi. 
Qurq issiq iqlim sharoitlarida qurilishi sifatini oshirish
 
maqsadlarida qurilish 
materiallari sanoatiga  o‘ta  mustahkam,  tez    qotadigan portlandssementlar,  yirik 
va mayda to‘ldirgichlar ishlab chiqarishni ko‘paytirish yuzasidan talablar quyish 
kerak.  YUqori  sifatli  tabiiy  yirik  to‘ldirgichlar  kamchilligini  ham  quruq  iqlima  
g‘ovak to‘ldirgichli betonlardan foydalanish samaradorligini hisobga olib, ularni 
ishlab  chiqarishni  kengaytirish  zarur.  Quruq  va  issiq  ob-havo  beton  ishlari 
texnologiyasini  ancha  murakkablashtirib  qo‘yadi;  harorat  ko‘tarilganda  beton 
qorishmasi  uchun  suv  sarfi  ortadi;  beton  qorishmasini  tashishda  yoki  uni 

---

 121 
 
 
yotkizishga  qadar  saqlab  turishda  siljuvchanligini  tez  yo‘qotadi;  qotayotgan 
betonda  darzlar  juda
 
ko‘payadi;  kuyosh  radiatsiyasi  ta’sirida  konstruksiyalarda 
notyokis  harorat-maydoni  hosil  bo‘ladi;  beton  ishlarini  bajarish  sharoitlari 
murakkablashadi, ularning narxi ortadi va boiqa salbiy natijalar yuzaga keladi. 
Ma’lumki,  beton  qorishmasi    issiq  va  quruq  ob-havodassementning 
gidratatsiyalanishi  va  tishlashishi  tezlashuvi  natijasida  o‘zining  siljuvchanligini 
tez  yo‘qotadi.  Bunga  yuqori harorat,  qotish  suvining  bug‘lanishi sabab bo‘ladi. 
Buning 
natijasida 
beton 
qorishmasini, 
yotqizishdagi 
siljuvchanligi 
ta’minlanmaydi,  qabul  qilingan  tashish  va    yotqizish  sharoitlari,  shuningdek, 
konstruksiyalar sirtiga ishlov berish sharoitlari buziladi. 
Yilning  quruk,  va  issiq  ob  –havo  sharoiti  davrida  beton  qorishmasini 
tayyorlashdan uni yotqizish tugaguncha vaqt iloji boricha eng kam bo‘lishi va t= 
25°S  li  harorat  uchun  30-60  minutdan,  t  =  30°S  li  harorat  uchun,  15-30 
minutdan, t = 35°S  li harorat uchun 10 -15  minutdan, oshmasligi kerak. Vaqt 
o‘tishi  bilan  qorishma  konsistensiyasining  tez  o‘zgarishiga  ta’sir  qiluvchi  omil 
haroratning  yuqoriligi  va  shu  tufaylissementning  gidratatsiyalanishining  va 
tishlashishining tezlashuvidir, ayni bir vaqtda beton suvining qochshiga ikkinchi 
darajali omil bo‘lib qoladi. 
Quruq  va issiq  ob-havo sharoitida  yuzaga  keladigan  yuqorida zikr  qilingan 
salbiy  oqibatlar  ichida  yangi  yotqizilgan  betonga  keragicha  qarab  turilmasligi 
oqibatida uning suvining ko‘p qochishi alohida o‘rinda turadi. 
Beton  tanasidan  suvning  tezda  bug‘lanishi  beton  qorishmasining  tarkibiga, 
qotish  suvining  miqdoriga,  suv  vassement  nisbatiga,ssement
 
turiga  va  boshqa 
omillarga  bog‘liq.  Ma’lum  sharoitlarda  beton  qorishmasining  ancha  cho‘kishi 
yuz  berib,  u  salbiy  oqibatlar  keltirib  chiqaradi.  Bug‘lanish  jadalligi  0.7  kg/m
2 
bo‘lganida eng ko‘p cho‘kish 3.5-3.6 mm/m ni, 0.8 kg/m
2
g da 3.9-4.0 mm/m ni, 
0.85 kg/m
2
g da 4.5 mm/m ni tashkil etadi. YOmon parvarish qilingan va yomon 
yotqizilgan  beton  birinchi  kecha  kunduzlarda  50-70%  gacha  qotish  suvini 
yo‘qotadi, bunda uning asosiy qismi betondan qotishning dastlabki 6-7 soatida 
chiqib ketadi. Suvning bunday ko‘p qochishida yangi tuzilmalarning zichlashuvi 

---

 122 
 
 
sodir  bo‘lib,  buning  natijasidassement  donlarining  gidratatsiyalanmagan 
qismining 
ichiga 
nam 
kirishi 
kamayadi, 
oqibatda 
qotayotgan 
betondagissementning  gilratatsiyalanishi  biroz  yoki  to‘la  to‘xtaydi,  betonning 
mustahkamligi yomonlasha boshlaydi va boshqa xossalari ham pasayadi. YAngi 
yotqizilgan  betondan  suvning  jadal  bug‘lanishi  o‘tirishish  (usadka)ning 
o‘sishiga  olib  keladiki,  u  quruq  va  issiq  iqlim  sharoitlarida  tuzilishning 
buzilishiga olib keluvchi jarayon bo‘lib, betonning tuzilishini va fizik –mexaniq  
xossalarini  ancha  yomonlashtiradi,  qotayotgan  betonning  barvaqt  yorilib 
ketishiga sabab bo‘ladi. 
Quruk  va  issiq  iqlimning  zararli  ta’siri  faqat  beton  ishlarini  bajarishni 
qiyinlashtirib  qo‘ymasdan,  balki  beton  va  temir-beton  konstruksiyalardan 
foydalanishga ham yomon ta’sir qiladi. 
Bunday  noxush  sharoitda,  namlikni  saqlab  qolishga  doir  tadbirlar 
qo‘llaniladi,  masalan  muntazam  suv  sepib  turiladi,  namlangan  material,  qiqin 
kabi saqlovchilar qo‘llaniladi.