Mehnat unumdorligi: tushunchasi, O`lchash omillari va zaxiralari. Reja: kirish. Asosiy qism

2. Mehnat unumdorligi, samaradorligi va mahsuldorligi
Inson mehnati yagona tabiatga ega va u mulkchilik shakllari, mehnat faoliyati turlaridan qat’i nazar, umumiy xarakterda bo‘ladi. SHuning uchun ham iqtisodiyot fani va xo‘jalik amaliyoti oldida doimo uch muammo turadi va ularning hal etilishi jamiyatning kengaytirilgan ishlab chiqarishini ta’minlaydi:
- bo‘sh vaqt byudjetini ko‘paytirish maqsadida mehnat unumdorligini oshirish orqali jonli mehnatni tejash va insonni bevosita ishlab chiqarishdan ozod qilish;
- ishlab chiqarish samaradorligini oshirish hisobiga iste’mol mahsulotlarini ishlab chiqarishda zarur bo‘ladigan sarflarni kamaytirish;
- ijtimoiy ishlab chiqarish unumdorligini oshirish yo‘li bilan inson ehtiyojlarini maksimal qondirish.
Aytib o‘tilgan muammolarning hal etilishi darajasini hamda ularning o‘zaro aloqasini baholash uchun bir nechta iqtisodiy ko‘rsatkichlar mavjud.
Iqtisodiyotda unumdorlik o‘z mohiyatiga ko‘ra uch miqdor bilan o‘lchanadi: jonli mehnat sarfi, moddiylashgan mehnat sarfi va bu sarflar tufayli ishlab chiqarilgan iste’mol qiymatining miqdori ifodalanadi. Bu miqdorlar orqali har qanday jamiyat o‘zining iqtisodiy imkoniyatlarini namoyon qiladi. Ammo aytib o‘tilgan miqdorlarning absolyut qiymatlari bo‘yicha, ayni bir vaqtda, iqtisodiy hodisaning turli holatlarini iqtisodiy jihatdan to‘liq qiyoslash mumkin emas. SHuning uchun nisbiy miqdorlarda hisoblanadigan mehnat unumdorligi, ishlab chiqarish samaradorligi va ishlab chiqarish mahsuldorligiga ko‘rsatkichlarini alohida-alohida qo‘llash kerak bo‘ladi.
Mehnat unumdorligini aniqlash masalasida hozirgi kunga qadar aniq bir fikr shakllanmagan. Bu xususda bir-biridan tubdan farq qiluvchi ikki nuqtai nazar mavjud: birinchisiga ko‘ra, ko‘rsatkich jonli va moddiylashgan mehnat unumdorligini, ikkinchisiga ko‘ra esa, faqat jami mehnatni aks ettirishi kerak.
Birinchi yondashuv tarafdorlarining fikricha, har qanday mahsulotni tayyorlashda faqat jonli emas, balki moddiylashgan mehnat ham ishtirok etadi. Demak mehnat unumdorligini aniqlashda har ikki mehnat turining sarfi hisobga olinishi kerak. Mehnat unumdorligini faqat jonli mehnat sarfidan iborat deb bilish, ularning fikricha, ijtimoiy ishlab chiqarishning o‘sish sur’atlarini jadallashtirishda moddiylashgan mehnatning roli va uning tejamini kamsitishdan boshqa narsa emas.
To‘g‘ri, har qanday mahsulotni ishlab chiqarishda faqat jonli emas, balki moddiylashgan mehnat ham sarflanadi - bu isbot talab qilmaydigan aksiomadir.
Ammo, bu mehnat unumdorligini aniqlashda har ikki mehnat turini hisobga olish kerak, degan noto‘g‘ri xulosa chiqariladi. Bundan keyingi xulosa “mehnat unumdorligini faqat jonli mehnat sarfidan iborat” deb bilish ijtimoiy ishlab chiqarishning o‘sish sur’atlarini jadallashtirishda moddiylashgan mehnat rolini kamsitishdir degan xulosa bo‘lib, bunday qarash ham ancha sub’ektiv hisoblanadi.