Mehnat iqtisodiyoti

Ishchi va xizmatchilarga ish haqi stavkalarini belgilash usullari. Xodimlar band bo’lgan ishlab chiqarish jarayonlari, ularning bajaradigan vazifalari, shuningdek, ishlovchilarning soniga qarab stavkalar va maoshlarni belgilash hamda tartibga solishning bir necha usullari mavjud. Bunda quyidagilar nazarda tutilishi mumkin: ish haqining yagona stavkalari; ish haqi stavkalarining avtomatik tarzda oshirilishi; xodimlar xizmatiga baho berish natijalariga muvofiq stavkalarni o’zgartirish.
Ish haqining yagona stavkalari. Ishlab chiqarish xodimga bog’liq bo’lmagan joylarda, bir xildagi o’zgarmas, eskirgan operatsiyalarda (konveyerli ishlab chiqarishda), ya’ni amalda ishlab chiqarishning miqdoriy ko’rsatkichlarini oshirishga o’rin qolmagan joyda bir xil murakkablikdagi ishni bajaruvchi xodimlar bir xilda ish haqi oladilar.
Ish haqining norasmiy stavkalari. Mayda korxonalarda (kichik tashkilotlarda) rahbarlarning xodimlarga ish haqi darajasini belgilashda subyektiv yondashish hollari ham bo’ladi. Lekin, bunday tizim samara berishi uchun bir qator shartlarga rioya qilish kerak. Eng avvalo, rahbar o’z xodimlarini yaxshi bilishi, ularning ish haqida etarli darajada obyektiv ma’lumotlarga ega bo’lishi va ularni muntazam ravishda nazorat qilib turishi zarur. Bundan tashqari, jamoada zo’riqish vujudga kelmasligi uchun xodimlarning norasmiy ish haqi stavkalari darajasi xuddi shu vazifalarni bajaradigan boshqa korxona (yoki shu korxonaning o’zida), yoxud boshqa firma xodimlari ish haqiga yaqinroq bo’lishi kerak. Aks holda, xorijiy mamlakatlar amaliyotida ma’lum bo’layotganidek, bunday yondashish mehnat munosabatlarida ko’pincha keskinlikni keltirib chiqaradi va bu hol butun mehnat jamoasi ish natijalariga salbiy ta’sir etadi.
Ish haqining avtomatik tarzda oshirilishi. Bunday yondashuv norasmiy yondashuvga to’g’ridan-to’g’ri ziddir. Ish haqini korxona (bo’linma)ning hamma xodimlari uchun bir vaqtning o’zida oshirish haqidagi masala iqtisodiy vaziyatdan, raqobat shartlari va umuman, korxona faoliyati natijalaridan kelib chiqilgan holda yuqori rahbariyat tomonidan hal etiladi. Bundan tashqari, bu tizim quyidagi obyektiv ko’rsatkichlar bo’yicha ish haqini avtomatik tarzda oshirishni ko’zda tutadi: ish stajining oshishi, malaka darajasini rasmiy ravishda ko’tarish va hokazolar.
Hozirgi zamon ishlab chiqarishi uchun mehnatga haq to’lashni tashkil qilishning turli tizimlarini qo’llash xosdir. Masalan, AQSHda sanoatda ishlaydigan xodimlarning 17 foizi to’g’ridant o’g’ri ishbay haq olish tizimiga kiradi, mukofotlashning jamoa tizimida esa 33 foiz xodimlar haq oladilar. Ikki guruh tizim eng ommaviy hisoblanadi, ya’ni: foydalarda ishtirok etish va ishlab chiqarish ko’rsatkichlariga erishganlik halqa, eng avvalo, mehnat unumdorligini oshirganlik uchun mukofotlash, mukofot miqdori o’rtacha oylik ish haqining 5 foizidan 18 foizgachasini tashkil qilgan.
Frantsiyada mehnatga haq to’lash ko’proq vaqtbay tizimida ommalashgan. Bu erda ish haqi to’lashni tashkil qilishni takomillashtirish uni alohida yo’nalishda, ya’ni haq to’lash bilan unumdorlik o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri bog’lanish bo’ladi. Alohida haq to’lash bazasi bo’lib tarif tizimi qolaveradi. U mehnatning miqdoriy natijalarinigina emas, balki uning sifatini va ish o’rnidagi o’zini tutish omillarini ham hisobga oladi.
Tarif tizimi ikki yo’nalishda amal qiladi. Bir tomondan, tarmoq va tarmoqlararo darajadagi jamoa muzokaralari natijasida tarif setkasi, ya’ni kasb toifalari bo’yicha razryad va koeffitsientlar shkalasi, ular bevosita firmalarda hisobga olinadi. Ikkinchi tomondan, o’sha jamoa muzokaralariga muvofiq shunday qoidalar belgilanadiki, bu razryad va koeffitsientlar xodimlarga shu qoidalarga muvofiq beriladi, boshqacha aytadigan bo’lsak, ularni tasniflash amalga oshiriladi.
Tarif setkalarida quyidagi kategoriyalar (toifalar) mavjud:
— eng quyi ishchi toifasi — malakasiz yoki har turli ishlarni bajaraveradigan ishchi (birinchi razryad);
— yarim malakali ishchi (ikkinchi razryad);
— malakali ishchi (uchinchi razryad);
— texniklar (to’rtinchi razryad);
— quyi bo’g’in boshqaruvchilari (usta, brigadir boshlig’i).
Ayrim tarif setkalari Frantsiya korxonalarida o’rta va yuqori boshqaruv xodimlari va muhandislari uchun amal qiladi.
Amaliyotda rag’batlantirishning har xil tizimlari qo’llaniladi. Masalan, olinadigan foydalarda ishtirok etish tizimi firmalarning 70 foizida; mehnat natijalariga baho berishda xizmatlarni baholash usuli firmalarning 36 foizida; turmush qiymatining o’sishiga muvofiq ish haqini avtomat tarzda indeksatsiyalash firmalarning 36 foizida qo’llaniladi. 59 foiz firma mehnatga haq to’lashning uch bosqichli tizimini qo’llaydi, bular: eng kam darajada kafolatlangan haq to’lash, jamoa mukofotlari va shaxsiy ish natijalari uchun yakka tartibdagi mukofotlardir.