Механика-математика факультети эҳтимоллар назарияси ва математик статистика кафедраси

Emission spektral taxlilda spektrni uyg‘otuvchi manbalar (SUM)

Emission spektral taxlilda spektrni uyg‘otuvchi manbalar birinchidan o‘rganilayotgan moddani kondensirlangan xolatdan gaz xolatga o‘tkazishi (bug‘lantirishi) ikkinchidan shu modda bug‘larining nurlanishini taminlashi lozim. Buning uchun odatda xavoda yoki inert gazlarda yoy, uchqun yoki impuls razryadlaridan foydalaniladi. Bunday manbalar razryadning stabilligini taminlashi, namunaning bug‘lanishini yaxshilashi va olinadigan natijaning aniqligini oshirishi lozim. Spektral taxlilda EXM larning qo‘llanilishi bilan zamonaviy universal electron boshqariluvchi SUM lar ko‘p programmali spektral taxlilda kata fotoelektrik qurilmalarda foydalaniladi.

Ixtisoslashgan uncha kata bo‘lmagan qurilmalarda oddiy va razryadning bir ikki turini taminlovchi manbalardan foydalaniladi.

• Oddiy SUM doimiy tok yoyi bo‘lib tarmoqga ballast rezistor orqali ulanadi. Elektrodlar orasidagi masofa 1-3 mm bo‘lib, havoda yoy razryadi xosil bo‘lishi uchun ancha katta. Shuning uchun doimiy tok yoyi xosil qilishda elektrodlar qiska muddatga bir biriga tegizib yoqiladi. Uzgaruvchan to‘kli yoy razryadli manbalar amalda keng qo‘llaniladi. Ularda ko‘mir elektrodlardan foydalanish mumkin. Yoydagi plazmaning tempiraturasi elektrodning materialiga karab 3000 K dan 7000 K gacha bo‘lishi mumkin. Yoyda asosan metal atomlarining spectral chiziqlari va engil uyg‘onuvchi elementlar ionlarining chiziqlari uyg‘otiladi. Uzgaruvchan to‘kli yoyda elektrodlardan moddaning stabil bug‘lanishi taminlanadi. Spektral taxlilning imkoniyatlari va aniqligini oshirish uchun elektron boshqariluvchi tuli xil geniratorlar chiqarilmoqda.

• Shuni takidlash lozimki yuqoridagi spektrni uyg‘otuvchi manbalarning birortasi spetral taxlil uchun ideal xisoblanmaydi. Ularning asosiy kamchiligi elektrodlardan bug‘lanishda elementlarning fraksiyalanishidir.
• Elektrodlarning kimyoviy tarkibi va fizik xossalari taxlilning natijasiga ta’sir qiladi. To‘liq spektral taxlilda ko‘pincha plazmatron qo‘llaniladi. Bunday spektrni uyg‘otuvchi manbalarda argon oqimi yordamida balandligi 10-25 mm bo‘lgan ingichka plazma oqimi xosil qilinadi. Urganilayotgan modda mayda eritma tomchi sifatida plazmaga argon oqimi yordamida purkaladi. Gazning dastlabki ionizatsiyasi uchkun razryadi yordamida xosil qilinadi. So‘ngra ionlashgan argon gazi xuddi transformatorning ikkilamchi o‘rami ro‘lini uynaydi. Gorelka ichidagi temperatura 10000 K gacha etadi.

• Plazmaning tempiraturasi baland qismi toroidal formani oladi. Moddaning purkalayotgan zarrachalari toroid ichida 8000 K gacha qiziydi va plazmaga kirmasdan atomar xolda uyg‘onadi. Spektrni kuzatish uchun yorug‘lik berayotgan plazmaning ustki soxasidan foydalaniladi. Moddaning uyg‘ongan atomlari va ionlari nurlanayotgan argon okimi sovuq soxaga ega bo‘lmaydi. Natijada chiziklarning o‘zaro yutilishi kuzatilmaydi va chiziqlar intensivligining eliment konsentratsiyasiga bog‘likligi chiziqli bo‘ladi. Plazmaning tempiraturasi o‘ta yuqori bulganligi uchun ixtiyoriy ionlanish potensialiga ega bo‘lgan aralashmalarning kiritilishi plazmaning parametrlariga diyarli tasir qilmaydi va natijada qushimcha elimentlarning ta’siri bulmaydi.

• Induktiv bog‘langan plazmali plazmatron elektronlar konsentratsiyasining yukoriligi (1014 - 1015 sm3), plazmaning yukori ionlanishi va asosan ionlar chiziklarining nurlanishi bilan xarakterlanadi. Bunday plazmatronlar mass-spektroskopik taxlilda ionlar manbai sifatida qo‘llanilishi mumkin. Bunda elimentlarni aniqlash sezgirligi 1-2 tartibga ortadi. Plazmatronda taxlil qilinayotgan namuna gorelkaga eritma yoki aerozol ko‘rinishida purkalishi lozim. Bu usul menirallarni, suv, xavo, tuproq, usimliklar va xayvonlar tanasini umuman bizni urab turgan muxitni taxlil qilishda o‘ta samarali hisoblanadi.

•