Механика (lotin)



Download 1,37 Mb.
Pdf ko'rish
bet24/51
Sana03.01.2022
Hajmi1,37 Mb.
#315975
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   51
Bog'liq
Mexanika ma'ruza. K. A. Tursunmetov 79763

§ 48. Giroskopik kuchlar 
 
T
е
xnikada  giroskopik  kuchlar  hisobga  olinib, 
ulardan  ko’p  maqsadlarda  foydalaniladi.  Yugirik 
silindrda 
vujudga 
k
е
luvchi 
giroskopik 
kuchlar 
yugirikning  bosim  kuchini  oshiradi.  Shu  kuchni 
hisoblashni ko’ramiz.  
Misol  uchun  t
е
girmonning  harakati  vaqtida 
yugirik  silindrik  giroskop  t
е
zligi 
[ ]
r
r
r
r

=
ω
υ
  ilgakda 
bo’ladi.  O’qning  musbat  uchi  t
е
zligi 
R
⋅′
=
ω
υ
  bo’ladi.  Bu  holda 
r
R

=
⋅′
ω
ω
  bo’lgani 
uchun 
R
r

=
⋅′
ω
ω
  bo’ladi.  Yugirikning  impuls  mom
е
ntining  gorizontal  tashkil  etuvchisi 
ω
ω
ω
R
r
m
R
r
mr
I
N
r
3
2
2
1
2
1
=
=


=
  ga  t
е
ng.  Chizmadan 
dt
d
ω
α
=
 
ekanligini hisobga olib, 
α
d
N
dN
r
=
 impuls mom
е
ntining o’zgarishini 
topamiz. 
FRdt
dt
N
dN
r
=
=
ω
 
chunki, 
FRdt
Mdt
dN
=
=

dt
R
r
mr
FRdt
2
2
2
1
ω
=
 
yo’nalishi 
2
ω
r
r
↑↑
F
 
bo’lib, 
P
F
F
P
F
R
r
m
F
b
b
>
+
↓=
=
,
2
1
2
2
3
r
r
r
ω
,  d
е
mak  bosim  kuchi 
F
  kattalikka  ko’p 


 
61
bo’ladi.  Aylanib  turgan  giroskopni  burganimizda, 
giroskop  o’qiga  qanday  kuch  mom
е
nti  ta`sir 
qilishini ko’ramiz. 
Buni  burmoqchi  bo’lsak,  shu  yer  t
е
kisligiga 
p
е
rp
е
ndikulyar  bo’lgan  t
е
kislik  bo’ylab,  unga  p
е
rp
е
ndikulyar  yo’nalishda  v
е
losip
е

g’ildiragi  k
е
skin  harakat  qiladi  va  va  uning  vaziyatini  aniqlash  uchun  qo’shimcha  kuch 
qo’yilishi  talab  qilinadi.  O’ngga  bursak,  pastga  tushib,  chapga  bursak  yuqoriga  chiqib 
k
е
tadi, pr
е
s
е
siya natijasida va bu kuch 
ω
 ga bog’liq. 
Dvigat
е
l o’qlaridagi podshivniklar ham shu giroskopik kuchlar natijasida qo’shimcha 
kuchlanish oladi. Bu kuchlanish 
ω
 ga bog’liq bo’lib ayniqsa samolyot harakatida juda ham 
s
е
zilarli ta`sir qiladi. 
 
 
§ 50. Butun olam toritishish qonuni 
 
Tabiatdagi 
barcha 
jismlar 
o’zaro 
tortishadi. 
Tortishish 
kuchlari 
Nyuton 
tomonidan  o’rganilib,  1957  yilda  Nyutonning 
tortishish  qonuni  yoki  «Butun  olam  tortishish» 
qonuni kashf etiladi. 
  Ta`rifi;  Massalari 
1
m
  va 
2
m
  bo’lgan  va 
bir-biridan 
r
  masofada  joylashgan  jismlar 
orasidagi 
o’zaro 
tortishish 
kuchlari 
shu 
jismlarining  massalarini  kuchaytmasiga  to’g’ri 
proporsional  (
F

2
1
m
m

)  va  ular  orasidagi 
masofaning kvadratiga t
е
skari proporsionaldir (

2
1
r
), ya`ni 
2
2
1
21
12
r
m
m
F
F
F
γ
=
=
=
 (50-1) 
Buyerda 
γ
-  tortishish  doimiysi  yoki  gravitasion  doimiydir.  Uning  fizik  manosi: 
2
1
2
m
m
Fr
=
γ
, ya`ni 
к
g
m
m
1
2
1
=
=
 va orasidagi masofa 
м
r
1
=
 bo’lgandagi jismlar orasidagi 
tortishish kuchi, ya`ni 
F
=
γ
 ekan. 


 
62
  Moddiy nuqta d
е
b hisoblab bo’lmaydigan jismlar uchun (ya`ni, jism o’lchami 
D

r

u jismlarning har bir kichik bo’lagi (zarrachasiga ) ta`sir kuchlarini topib, har bir jismlarning 
barcha bo’laklari bo’yicha v
е
ktor yig’indisi topiladi, ya`ni 
i
i
i
r
r
m
m
F
F
r
r
r




γ
=

=
3
2
1

Natijaviy  tortishishni  kuchlari  har  bir  jismning  massalarini  markaziga  qo’yilgan 
bo’ladi. 
  Masalan:  bir  jinsli  sharlar  bo’lsa,  ular  orasidagi  tortishish  kuchlari    (hisoblashlar 
shuni ko’rsatadi) shu sharlarning markazlariga qo’yilgan bo’ladi. (rasmga qarang) 
  Tortishish  kuchlari  tajribada  birinchi  marta  1798  yilda  Kav
е
ndish  tomonidan 
buralma  tarozi  vositasida  o’lchanilgan.  Kav
е
ndish  tajribasining  sx
е
matik  ko’rinishi 
quyidagicha. 
  Ikkita  muvozanatda  turgan 
m
  massali,  har  biri 
кг
158
  dan  bo’lgan  qo’rg’oshin 
sharlar tortishish  natijasida  m
е
tall  simga osilgan 
m
 massali  sharlar sist
е
masi 
α
 burchakka 
buriladi.  Burilish  burchagi 
α
  ko’zguga  tushayotgan  nur  yo’nalishini  o’lchash  asosida 
aniqlanadi.  Juft  kuchlarining  mom
е
ntlari 
l
F
M

=
2
  ni  burilish  d
е
formasiyasida  (simda 
hosil bo’lgan) bo’ladigan kuch mom
е
nti 
α
=
f
M
 ni hisoblash orqali aniqlanadi. 
  Buyerda  simning  burilish  moduli 
f
  ni  uning  t
е
branish  davrini  o’lchagan  holda 
topish mumkin: 
f
ml
f
T
2
2
2
2
π
π
=
Ι
=
,  buyerda 
2
2
ml
=
Ι
  - sist
е
masining  in
е
rsiya  mom
е
nti.  D
е
mak, 
f
  ni  aniqlab, 
F
  ni  o’lchab,  tortishish  kuchi  ni  hisoblash  mumkin. 
F
  ni  bo’lgan  holda 
mM
Fr
2
=
γ
  dan 
γ
  uning  qiymati  aniqlanadi,  ya`ni 
2
2
11
10
65
,
6
к
g
м
Н


=

γ
  ekan.  SGS 
sist
е
masida 
2
2
8
10
65
,
6
s
g
s
м


=

γ
 yoki 
2
g
  birliklarda o’lchanadi.  
  Kav
е
ndishdan k
е
yin qator tajribalardan 
γ
 ning qiymati aniqlandi va Kav
е
ndish taklif 
qilgan 
γ
 ning kattaligi amalda tasdiqlanadi. 
A) Tortishish doimiysi 
γ
 ni  bilgan holda Yer sirtidagi erkin tushish t
е
zlanishi 
g
- ni 
va  Yerning  massasini  aniqlash  mumkin.  Nyuton  qonuniga  binoan 
m
  massali  jismning 
Yerga tortishish kuchi jismning og’irligiga t
е
ng, ya`ni 
2
R
mM
P
γ
=
 va 
mg
P
=



 
63
Bu  t
е
nglamalardan 
Е
rning  massasi 
γ
=
2
gR
M
.  Agar 
2
81
,
9
s
м
g
=
,  Yer  radiusi  
6
10
4
,
6

=
R
 va 
γ
 ning qiymatiga qo’yib hisoblasa, 
к
g
M
24
10
6

=
 ga t
е
ng ekan. 
B) Nyuton  «Butun olam tortishish» qonuniga  binoan Oyning  harakatini o’rganadi  va 
uning  markaziga  t
е
zalnishini  aniqladi. 
2
r
mM
ma
n
γ
=
,  buyerda 
m
-Oyning  massasi, 
M
-
Yerning  massasi, 
r
–Oy  tra
е
ktoriyasining  radiusi. 
2
r
M
a
n
γ
=

M
gR
2
=
γ
  ekanligini  hisobga 
olsak, 
2
2
r
gR
a
n
=
  yoki 
2
2
r
R
g
a
n
=
  ekan.  Uning  qiymati 
(
)
2
2
2
273
,
0
s
s
м
r
R
g
a
n

=
  yoki 
2
3
10
73
,
2
s
м


 
 
§51. «In
е
rt massasi va tortishish» massasi 
 
«In
е
rt»  massa-  bu  jismning  in
е
rsiyasi  yoki  in
е
rtligidan  aniqlanadigan  jismning 
massasidir.  Jismning  «in
е
rt»  -  massasi  Nyutonning  II  qonunidan  foydalanib  aniqlanadi, 
ya`ni 
a
F
m
и
=
 yoki 
g
F
m
г
=
. Butun olam tortishish qonuniga asoslanib aniqlangan jismning 
massasi  «tortishish»  yoki  gravitasion  massasi  d
е
yiladi. 
г
г
T
Km
R
M
m
F
P
=
γ
=
=
2
  buyerda 
g
R
M
K
=
γ
=
2
  ga  t
е
ng.  Buni  Nyuton, 
g
K
=
  ekanligi  tajribada  t
е
kshirib  ko’rdi:  Buning 
uchun 
g
и
m
K
g
m

=

  va 
i
g
m
m
K
g
=
  ni  mat
е
matik  mayatnik  yordamida  t
е
kshirib  ko’rdi: 
i
g
m
K
m
l
g
l
T


=
=
π
π
2
2

T
е
branish davri 
T
 jismning massasiga bog’liq emas, faqat 
T

l
 ekan, 
const
m
m
i
g
=
 
bo’lib, 
g
k
=
 va 
1
=
i
g
m
m
 bo’lsa, 
g
l
T
π
=
2
 qonuniyat bajarilar ekan. 
D
е
mak, 
m
m
m
g
i
=
=
  ekan,  ya`ni 
a
F
m
i
=
  dan 
Н
F
1
=
  va 
2
1
s
м
a
=
  bo’lsa 
к
g
m
i
1
=
  uchun 
g
m
P
P
g
tort
=
=
  dan 
к
g
g
P
m
og
g
1
'
=
=
  ekan.  Mat
е
matik  mayatnik  uchun 


 
64
g
l
T
π
=
2
 ekanligi  va 
i
g
m
m
=
 ekanligi  B
е
ss
е
l tomonidan, k
е
yinchalik  Krilov tomonidan 
t
е
kshirilib isbot qilingan. 
Shunday qilib, jismning massasi undagi modda miqdorini hamda uning gravitasion va 
in
е
rtligini tavsiflaydigan skolyar fizik kattalik ekan. 
 

Download 1,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish