Media nazariyasi va amaliyoti kafedrasi

2000-2006 yilgi jurnallarda til oʻyin texnikasini tahlil qilish.
Keling, ushbu nashrlarda til oʻyinining baʼzi aniq misollarini tahlil qilaylik.
1. Grafik oʻyin texnikasi.
2. 8-betdagi sheʼr – “Ostin-ustun sheʼrlar”
Таз — р-р-р-а-з! — и таз,
И кастрюли,
Три блюдца половая щетка,
Шляпа, шляпа,
Половая щетка , сковородка
И вместе
Сковородка со
Кастрюлях стулом
На двух разлетаются
Две кастрюли, с громом
Еще и
Трех кастрюлях гулом!
На А
Кастрюли, три
Три блюдца
Стуле Еще вдобавок бьются!
На
Bu sheʼrning oʻziga xosligi shundaki, birinchi ustun pastdan yuqoriga, ikkinchisi esa yuqoridan pastga qarab oʻqiladi. Grafik oʻyinni qabul qilishni oʻziga xos figurali sheʼriy matn deb atash mumkin. Bunda vaziyatli til oʻyini taqdim etiladi.
3. Soʻzlarning toʻgʻridan-toʻgʻri va koʻchma maʼnosida qo’llash.
Maktabda Serejadan soʻrashdi:
- Sizning sevimli fanlaringiz nima?
- Televizor, velosiped va toʻp, — javob berdi u ...
.... Darsda oʻqituvchi soʻradi:
- Kirpi qanday rangda?
- Tikanli, — sekin javob berdi Masha.
Rang achchiq boʻlishi mumkin emas. Bu erda kulgili effekt yaratish uchun kontseptsiyani almashtirish mavjud.
…. В школе Сережу спросили:
- Какие любимые у тебя предметы?
- Телевизор, велосипед и мяч, — ответил он…
….На уроке учительница спросила:
- Какого цвета ежик?
- Колючего, — тихо ответила Маша.
Qizcha gapda asosiy predmetni farqlashga oʻrgatiladi.
4. Takrorlash
Mana otamning qalpoqchasi,
Mana kamar va gʻilof,
Mana tayyor toka...
Ishga ketish vaqti keldi...
Вот отцовская фуражка,
Вот ремень и кобура,
Вот начищенная пряжка…
На работу мне пора…
Ushbu til oʻyin texnikasi takrorlash deb ataladi. U koʻpincha sheʼriyatda uchraydi. Bolalar nashrlarida qoʻllaniladigan eng mashhur usullardan biri. Ushbu variantda sintaktik takrorlash koʻrsatilgan. Bola oʻzini politsiyachi sifatida tasavvur qilib, kattalardek oʻzi bilan oʻynaydi.
5. Ovoz yozish.
…Спит вагон, молчанья полон,
Только слышится под полом:
Тук-тук-тук-перестук!
Тук-тук-тук-перестук!…
Ovoz yozishga misol sifatida muallif poyezd gʻildiraklarining ovozini ogʻzaki ravishda etkazadi. Til oʻyinining eng keng tarqalgan usullaridan biri faqat bolalar nashrlarida uchraydi.
6-Neologizm.
“Терлим-бум-бу!”
Muallifning neologizmi, maʼnosiz soʻz. Hech narsani anglatmaydigan soʻzlarni bolalar oʻzlarining his-tuygʻularini va fikrlarini ifodalash yoki tengdoshlari bilan “sirli” tilda muloqot qilish uchun oʻylab topadilar. Bolalar nutqini stilizatsiya qilishdan tashqari, muallif soʻzlar bilan oʻynaydi, bu esa kulgili effekt yaratadi. Bundan tashqari, bu yerda muallif bolalar nutqining onomatopeyasidan foydalanadi.
Metafora, shaxslashtirish.
Ветер пел, качая ветки:
“Спите, почки, спите, детки,
Кто всю ночь не будет спать,
Тот цветком не сможет стать”.
Metafora. Til oʻyinining xarakterli elementi. Poyezd yura olmaydi, u shu yerda ishlaydi — endi oʻrnatilgan ibora, “tez harakat qilish” maʼnosida.
Bundan tashqari, til oʻyinining quyidagi usullari mavjud:
“…Локоть тут же дернула себя за нос, и в ухе тотчас послышался голос Злой волшебницы…”.
Koʻpincha bolalar nashrlarida matnning grafik dizayn texnikasi qoʻllaniladi — matn jingalak ko’rinishda boʻladi. “Мурзилка”da ham shriftlar, kalonkalar, sarlavhalar shriftlari, ranglar bolalar psixologiyasini inobatga olgan holda tanlanadi.
2008-2009 yillarda jurnal sonlarining tuzilishi va vaqt oʻtishi bilan jurnal qanday oʻzgarganini koʻrib chiqamiz.
Koʻpgina ruknlar oʻz faoliyatini toʻxtatdi, ular yangilari bilan almashtirildi. Jurnalning maqsadi, mo’ljallangan auditoriyasi oʻzgarishsiz qoldi. Jurnal yanada rang-barang va yorqinroq boʻldi. Jurnal materiallari hali ham 7-11 yoshli oʻquvchilarga moʻljallangan. Uslub, grafika va til masalalariga zamonaviy lugʻat sezilarli darajada taʼsir qiladi.
Endilikda jurnal reklama matnlariga ham e’tibor qarata boshladi. Jurnaldagi e’lonlar orqali ota-onalar turli sahifalarga obuna boʻlishga, bolalar oʻyinchoqlarini sotib olishga, SMS xabar yuborishga va mobil telefonga musiqa yoki rasmni yuklab olishga taklif qilinadi. Jurnal yanada sifatli qogʻozda nashr etiladi, endi u juda koʻp fotosuratlarni oʻz ichiga oladi. Keling, avval rubrikani koʻrib chiqaylik:
1) “Hunarmandlar tomonidan yaratilgan” boʻlimi doimiy boʻlmagan “Oʻzing buni qil” boʻlimiga aylanadi.
2) “Az va Buki” bo’limi “Kozma Prutkovning ABC”si bilan almashtirildi.
3) “Bu yerda men yashayman” boʻlimi oʻz faoliyatini toʻxtatadi.
4) “Мурзилка pochta boʻlimi” sarlavhasi deyarli oʻzgarishsiz qolgan.
5) “Salomatlik ABC” boʻlimi ham oʻz faoliyatini toʻxtatadi va yangi rubrika bilan almashtiriladi.
6) “Мурзилка sanʼat galereyasi” boʻlimi oʻquvchilarni taniqli rassomlar ijodi bilan tanishtirishda davom etadi.
Bundan tashqari, birinchi sahifa tematik boʻlishni toʻxtatadi (davlat bayramlari bundan mustasno. Мурзилка hamon bosh qahramon boʻlib qolmoqda. Jurnaldagi sheʼrlar butun son boʻylab joylashtirilgan. Oʻtgan yillardagi nashrlardan farqli oʻlaroq, katta hajmdagi matnli materiallar soni tez surʼatlar bilan kamayib boradi. Ular grafik oʻyinlar bilan almashtiriladi: jumboqlar, labirintlar. Sudoku, Katori, yaponcha krossvordlar soni ko’payadi. Jurnalning yangi zamonaviy sonlarida paronimiya, onomatopeya va takrorlash koʻpincha qoʻllaniladi. Grammatik oʻyin namunalari ham paydo boʻladi. Nashr nutqiga zamonaviy tilning kuchli taʼsirini qayd etmaslikning iloji yoʻq. Til oʻyinidan foydalanishning umumiy tamoyillari va texnikaning oʻzi oʻzgarishsiz qolmoqda. Biroq, materiallarni topshirish darajasi sezilarli darajada kamaydi, materiallar avvalgidan koʻra yoshroq auditoriyaga qaratilgan. “Мурзилка” jurnalida til oʻyinlarining eng koʻp qoʻllaniladigan misollari har xil soʻzlar, leksik takrorlar, alliteratsiyadir. Til oʻyinining maqsadi, pirovardida, bolalar nashrlari uchun juda muhim boʻlgan kulgi terapiya orqali eslab qolish qobiliyatini rivojlantirishdir. Turli davrlardagi bolalar matbuotining xususan “Мурзилка” jurnalining materiallarini koʻrib chiqib, shuni taʼkidlash mumkinki, koʻplab materiallar yozilgan til nafaqat zamonaviy voqeliklarning taʼsiriga boʻysunadi — bunda har bir davr uchun auditoriya talabidan kelib chiqib yangicha yoʻnalish, yangicha uslub va yangicha til yaratiladi. Hozir jurnallarda deyarli mualliflik sarlavhalari yoʻq, har bir sonda koʻplab reklama materiallari mavjud — bu turli nashr etilgan jurnallar oʻrtasidagi asosiy farqdir.
Bolalar uchun jurnalistika — bu jurnalistik ijodning alohida sohasi boʻlib, u birinchi navbatda nashrning aniq maqsadli auditoriyasiga, qabul qiluvchi-bolaga taʼsir qiladi. Nashriyot va mualliflarning bolaning yoshi, psixologik va hissiy xususiyatlarini qanchalik hisobga olishi gazeta yoki jurnalning oʻquvchilarning muvaffaqiyatiga va pirovardida uning bozordagi muvaffaqiyatiga bogʻliq.