Мбт педагогика мажмуа 2020 21 Йил лотинча docx

umummadaniy
dunyoqaraShni
ShakllantiriShda
madaniyatning
quyidagi yuksaliSh
mezonlariga
asoslaniSh lozimligini belgilaydi
1. Jamiyat taraqqiyoti jarayonida yaratilgan ma’naviy qadriyatlar ko‘lami va soni, ularning
tarqaliSh darajasi, odamlar tomonidan o‘zlaShtiriliShi.
2. Ma’naviy madaniyatning barcha turlarining bir tekis taraqqiy etiShi.
3. Madaniy qadriyatlardan bahramand bo‘liShda barcha kiShilarning iShtirok etiShi.
4. Madaniy boyliklarni yaratiShda aholi barcha ko‘lamlarining ongli raviShda iShtirok etiShi.
5. KiShilarning madaniy yuksaliShiga o‘z hissalarini qo‘ShiShlari uchun jamiyatda barcha
imkoniyatlarning mavjud bo‘liShi.
YUqoridagi
falsafiy
mezonlarga
tayangan
holda
umummadaniy
dunyoqaraShni
ShakllantiriShga doir quyidagi
mezonlarni
tuShuniShimiz mumkin:
- umummadaniyatning mazmun-mohiyatini tuShuniShi;
- o‘z milliy madaniyati va boShqa xalqlarning madaniyatlariga hurmat
tuyg‘usi;
- o‘z-o‘ziga hurmat;
- tarixiy ongning Shakllanganligi;
- men va vandalizm (madaniy boyliklarni g‘orat qiluvchilarga qarShi
kuraShi);
- ma’naviy va moddiy boyliklarga madaniy munosabat;
- tasavvur va fantaziya (men va mif);
- estetika va tarbiya (men va go‘zallik);
- axloqiy tarbiyalanganlik (boShqalarning holatini his etiSh);
- ma’naviyatlilik (men va mening qalbim);
- ekologik madaniyati (atrof-olamga munosabat);
- o‘z faoliyatida umummadaniy dunyoqaraShini namoyon eta oliShi.
Insonni tarbiyalaSh
unga ta’lim beriSh
har qanday davrda ham asosiy masala bo‘lib
kelgan va ajdodlarimiz ma’rifat va madaniyatni qanday qilib yoSh avlodga o‘rgatiSh , komil
Shaxs etib tarbiyalaSh yo‘llarini izlaganlar. Hozirgi davrning asosiy talabi — mustahkam va
chuqur bilimlarga, kuchli irodaga, g‘oyaviy immunitetga ega bo‘lgan yoShlarni tarbiyalaSh va
ularning dunyoqaraShini ShakllantiriSh.
SHunga
ko‘ra , noan’anaviy ta’lim-o‘quvchilarni kasbga qiziqtiruvchi bilim doiralarini
kengaytiruvchi, ularda hozirjavoblik xususiyatlarini tarbiyalovchi, faollaShtiruvchi va ularning
43
Алекс
Муур
. 
Таълим
бериш
ва
таълим
олиш
: 
педагогика
, 
таълим
дастури
ва
тарбия
. 
Рутледж
. 
Иккинчи
нашр
. 2012. 178
бет
.

---

133
mustaqil fikrlaSh qobiliyatini rivojlantiruvchi kabi didaktik funksiyalarni bajaradi.Tajribalarda
ta’kidlaganidek, agar maShg‘ulot odatdagi tinglab o‘tiriShga asoslangan usulda o‘tkazilganda
talabalar axborotning ko‘pi bilan
20 % ni o‘zlaShtirgan bo‘lsa, ilg‘or pedagogik usullardan
foydalanilganda esa, bu ko‘rsatkich 80-90% gacha oShganligi tasdiqlangan.
Noan’anaviy ta’limning samaradorligi yana Shundan iboratki, uning qatnaShchilari yaxlit
tizimli bilimga ega bo‘ladi va mustaqil ijodiy fikrlaSh qobilyatlari rivojlaniShi negizida bo‘lajak
kasbiy faoliyatga oid boShlang‘ich ko‘nikmalar Shakllantirilib o‘quv-tarbiyaviy jarayonini amaliyot
bilan bevosita bog‘lab olib boriShni ta’minlaydi.
SHuning uchun ham, u rivojlantiruvchi
o‘qitiShning yuqori samarali usullaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
SHu xususda e’tiborni qaratiShimiz kerak bo‘lgan masala Shuki, umummadaniy
dunyoqaraSh bo‘lajak xorijiy tillar o‘qituvchilarida mukammal ShakllantiriliShi muhim ahamiyat
kasb etadi. YUqoridagi fikrga ko‘ra talaba yoqib turiliShi lozim bo‘lgan maSh’ala bo‘lsa, uni
hozirgi XXI asrda davr taraqqiy etgan, innovatsion texnologiyalar rivojlangan bir paytda, dars
jarayoniga qiziqtiriSh biroz qiyinroq masalaga aylanmoqda. Bugun biz ta’lim-tarbiya berayotgan
talabalar-bo‘lajak o‘qituvchilar ertaga bolaga, Shaxsga ta’lim-tarbiya beradilar.Ular maktablarda,
kollejlarda, akademik-litseylarda pedagog sifatida faoliyat ko‘rsatadilar. Ularga ham «Kadrlar
tayyorlaSh milliy dasturi» (1997yil) ta’lim muammolari oldiga mustaqil fikrlovchi Shaxsni
ShakllantiriSh muammosini qo‘ygandir.
Ularni darsga qiziqtiriSh va mustaqil fikrlaSh qobiliyatini ShakllantiriSh jarayonida esa
o‘qituvchi o‘zida Shakllantirilgan umummadaniy dunyoqaraShdan asosli foydalana oladi. Masalan
biror xorijiy tilni o‘rgatayotganda o‘qituvchi turli qoidalar, materiallardan mohirona foydalaniShi
mumkin, ammo Shunda ham bolada bu xorijiy tilni o‘zlaShtiriShga qiziqiSh uyg‘onmasligini
kuzatiShimiz mumkin. Bunday hollarda aksariyat o‘qituvchilarda muammoli vaziyat tug‘iladi.
Lekin pedagogik mahoratli o‘qituvchi bu darsni taShkil etiShning yangi usulini o‘ylab topadi.
Albatta bu dars o‘qituvchining umummadaniy dunyoqaraShi bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi.
Masalan, o‘qituvchi mavzuni tili o‘rganilayotgan mamlakat madaniyati, uning urf-odatlari asosida
tuShuntiradi. Natijada bu dars o‘qituvchi uchun ham, o‘quvchi uchun ham samarali bo‘ladi. Albatta
bunday usuldagi darsni taShkil etiSh pedagogdan qattiq mehnatni talab etadi. Bunda esa
o‘qituvchining o‘zida umummadaniyat tuShunchasi, umummadaniy dunyoqaraSh yuksak darajada
Shakllangan bo‘liShi kerak. Zero o‘qituvchi Shaxsi faqatgina umummadaniyatdan xabardorgina
bo‘lib qolmay, bu umummadaniy dunyoqaraShni o‘quvchilarda ham to‘g‘ri yo‘naliShda
Shakllantira oliShdek ma’suliyatli vazifani talab etadi. SHu sababli oliy ta’limning bakalavriat
yo‘naliShidagi bo‘lajak xorijiy til o‘qituvchilarida umummadaniy dunyoqaraShni ShakllantiriShga
hozirdan e’tibor berilmoqda. Oliy o‘quv yurtlarida madaniyatShunoslik, mamlakatShunoslik, tili
o‘rganilayotgan mamlakat madaniyati kabi fanlarining bo‘lajak o‘qituvchilarga o‘qitilayotganidan
maqsad ham bo‘lajak o‘qituvchilarda umummadaniy dunyoqaraShni ShakllantiriSh.
Demokratik jamiyatda bolalar, umuman har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi.
Agar bolalar erkin fikrlaShni o‘rganmasa, berilgan ta’lim samarasi past bo‘liShi muqarar.
Albatta, bilim kerak, ammo, bilim o‘z yo‘liga. Mustaqil fikrlaSh ham katta boylik. Hozirgi
zamon o‘quv mussasalarining vazifasi yoSh avlodni mustaqil fikrlaShga o‘rgatiShdir. Mustaqil
fikrlaShni o‘rgatiShda esa dastlab oila, so‘ng bog‘cha, maktab, akademik-litsey va kollejlardagi
ta’lim-tarbiya beruvchi Shaxslarning zimmasiga yuksak ma’suliyatni yuklaydi. Ayniqsa bu maktab
o‘qituvchilaridan katta mehnatni talab etadi. SHu sababdan har bir pedagog o‘z ustida tinmay
iShlaShi va iShi davomida o‘zining barcha mahoratidan o‘rinli foydalana oliShi kerak.
Hozirgi davrda jahon miqyosida kechayotgan globallaShuv jarayonlari yigirmanchi asrning
oxiri yigirma birinchi asrning boShlarida butun insoniyat, er yuzidagi barcha xalqlar va millatlar
taraqqiyoti uchun, ayniqsa, hayotga kirib kelayotgan yoSh avlod uchun misli ko‘rilmagan
imkoniyatlar yaratib berdi. Ayniqsa fan va texnikaning ilg‘or yutuqlari zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari xususan Internet tizimi turli davlatlar va mintaqalar o‘rtasidagi
chegaralarni ochib berib, o‘zaro hamkorlik va inteoratsiya rivojiga so‘zsiz katta hissa
qo‘Shayotganiga bugun barchamiz guvoh bo‘lmoqdamiz. Lekin insoniyat tafakkurining yuksak va
yorqin namoyoni bo‘lgan bunday yutuqlar ayni paytda ayrim siyosiy kuchlarning g‘arazli
niyatlarini oShiriShda mafkuraviy qurol sifatida iShlatilayotganini ham e’tibordan chetda qoldirib
bo‘lmaydi. Ayniqsa bunday mafkuralarning ko‘proq yoShlarni jalb etib ularga ma’naviy tahdid
o‘tkaziShga, ularning ongini zaharlaShga qaratilgan turli xil g‘oyalari, albatta, insonni
taShviShlantirmay qolmaydi. CHunki yoShlarning hali Shakllanib ulgurmagan umummadaniy

---

134
dunyoqaraShini bunday siyosiy kuchlar o‘zlarining g‘arazli mafkuralari bilan to‘ldiradilar.
O‘zbekiston
Respublikasi
Birinchi
Prezidenti
muhtaram
Islom
Abdug‘anievich
Karimov
aytganlaridek, “Kelajak yoShlar qo‘lida” deb aytgan serma’no fikrlari ham bejizga emas, albatta.
CHunki davlatning ertasi qanday bo‘liShi bugungi yoShlarga bog‘liqdir. SHunday ekan, yoShlar
masalasi har doim hamma davrda ham davr masalasi bo‘lib qoladi. CHunki bo‘lajak o‘qituvchilar,
ya’ni oliy ta’lim muassasasidagi talabalar bo‘lg‘usi o‘z kasbining mutaxassislari hisoblaniShadi.
Bo‘lg‘usi pedagoglar esa ertaga o‘qituvchi, ya’ni mutaxassis kadrlar bo‘lib etiShiShadi. Bu
mavzuni ommaviy madaniyat tuShunchasini yoritiShdan boShlamoqchiman.
Bugun ana Shu “o‘rgimchak to‘ri” bilan bog‘liq raviShda o‘zbek tili lug‘atiga kirib kelgan va
tez-tez tilga olinayotgan “ommaviy madaniyat” yoki “olomon madaniyati” so‘z birikmasining
lug‘aviy ma’nosiga e’tibor bersak, undagi “madaniyat” so‘zi o‘zi asli “taraqqiyot, sivilizatsiya” kabi
ma’nolarni anglatadi. SHu o‘rinda, “ommaviy madaniyat” tuShunchasiga nisbatan salbiy qaraShlar
boisi nimada ekanligini tuShunib etiSh lozim. “Ommaviy madaniyat” G‘arb dunyosida o‘tgan
asrning ikkinchi yarmida Shakllandi. Uni G‘arbda “populyar” yoki qisqartirilgan holda “pop-
kultura” (ya’ni “ommaviy madaniyat”) deb ataShadi. Garchi “madaniyat” deb atalsa-da, aslida, tub
mazmun-ma’nosiga,
maqsadiga
ko‘ra
“ommaviy
madaniyat”
chinakam
ma’naviyatning
kuShandasidir.
Respublikasi
Birinchi Prezidenti I.A.Karimov jamiyat rivojlaniShining ma’naviy-axloqiy
negizlarini aniq belgilab berdilar:
- Umuminsoniy qadryatlarga sodiqlik;
- Xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlaSh va rivojlantiriSh;
- Insonning o‘z imkoniyatlarini erkin namoyon qiliShi;
- Vatanparvarlik.
44
Haqiqatdan ham, bunday tamoyillar ostida yoShlarimiz ma’naviyatini mustahkamlaSh
asosida ularning umummadaniy dunyoqaraShini ShakllantiriShga zamin yaratgan bo‘lamiz.
YUqordagilarga
qo‘Shimcha
qilgan
holda
yoShlarning
umummadaniy
dunyoqaraShining
ShakllaniShida yana Shu kabi bir qator pedagogik Shart-Sharoitlarni ham sanaShimiz mumkin:
- YOShlarni milliy, umuminsoniy qadryatlar asosida tarbiyalaSh va ularning Shu qadryatlarga
ega bo‘liShlari;
- YOShlarga ta’lim beriShda tarbiyani ta’lim bilan ta’limni tarbiya bilan olib boriSh va Shular
asosida ularni komil inson qilib tarbiyalaSh;
- Ta’lim jarayonida yoShlarga ularning intellektual salohiyatini oShiriShga Shart-Sharoitlar
yaratiSh;
- YOShlarga vatanparvarlik tuyg‘ulari asosida ta’lim beriSh.
Biz fuqarolik jamiyatiga asoslangan demokratik davlatda yaShar ekanmiz, jamiyatimizda har
qanday fikr, qiziqiShga hurmat bilan qaraladi. Ammo xatarli qiziqiSh va mayllardan davlat va
jamiyat o‘zini himoya qiliShi lozim. DunyoqaraSh tarbiyasi imkoniyatlarini rivojlantiriShimiz
uchun “ogohlik” iborasining ma’nolarini bugungi zamon Sharoitidan kelib chiqib, ancha keng
miqyosda tuShuniShimizga to‘g‘ri keladi. YA’ni buguni ogohlik xalqimiz, ayniqsa, yoShlar dilini,
ruhiyatini, aql-idroki va umuman ma’naviyatini diniy aqidaparastlik, jaholatparastliklar xataridan
taShqari, ayni paytda jahonda yuz berayotgan siyosiy, mafkuraviy, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy va
estetik manfaatlar yo‘naliShidagi kuraShlarning xatarli jihatlari, jumladan, “ommaviy madaniyat”
ning emiruvchi ta’siridan muhofaza qiliShni o‘z ichiga oladi. Zero, globallaShuv jarayoni,
zamonaviy kommunikatsiya tarmoqlarining jadal rivojlaniShi, madaniyatlararo, insonlararo
muloqot kengayib borayotgan bir pallada Vatanimiz mustaqilligini mustahkamlaSh, ajdodlarimiz
qoldirgan ma’naviy-madaniy merosni asrab-avaylab va kelgusi avlodlarga bekami-ko‘st etkazib
44
.
“
Ахборот
технологиялари
соҳасида
кадрлар
тайёрлаш
тизимини
такомиллаштириш
тўгрисида
” 
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
қарори
.
Халқ
сўзи
газетаси
, 2005 
йил
, 3-
июн
.

---

135
beriSh, yoShlarimizni aqlli, dono, baxtli va barkamol etib tarbiyalaSh g‘oyatda muhim va
ahamiyatlidir.
45