|
РЕЗЮМЕ
Мақолада ҳозирги қорақалпоқ тилидаги жуфт сифатларнинг ясалиши ҳақида сўз боради.
РЕЗЮМЕ
В статье речь идет обобразований парных прилагательных в современном каракалпакском
языке.
SUMMARY
The article deals with the formation of paired adjectives in modern karakalpak language.
ӘДЕБИЙ ШЫҒАРМАЛАРДА КӨРКЕМ ОБРАЗДЫ АШЫП БЕРИЎДЕ
КЕЛБЕТЛИКЛЕРДИҢ ХЫЗМЕТЛЕРИ
(инглиc ҳəм қарақалпақ тили материаллары тийкарында)
Мухаммадияров А. –
НМПИШет тиллери факультети
Таянч сўзлар:
бадиий образ, сифат, сифатнинг роли, тасвирлаш, лексик маъно, аффикслар,
аффикслар фаоллиги, соф сифат, аниқловчи, инглиз ва қорақалпоқ тилларидаги сифатлар.
Ключевые слова:
литературный образ, прилагательные, роль прилагательных, описать,
лексическое значение, аффиксы, активность аффикса, оригинальное прилагательное, определение,
прилагательные в английском и каракалпакском языках.
Key words:
literary character, adjective, the role of adjectives, describe, lexical meaning, affix, the
activness of affixes, original adjective, adjectives in English and Karakalpak languages.
Әдебияттапоэзия, драма, лирика, əсиресе, прозалықбағдардағы (гүрриң, повесть,
роман,
эссе)
əдебийшығармалардакөркемобразжаратыўшəртлинызамлылықлардыңбириболыпесаплана
ды. Көркемобраздыжаратыпғанақалмастан, оныңкөринисин, ҳалатын, ҳəрекетин, ойын,
минезинкеңкөлемдеашыпбериўушынавторкелбетликлерденөнимлитүрдепайдаланады.
Анықластырыпайтқанда,
жəҳəнниңбарлықтиллериндедөретилгенəдебийшығармалардағыкелбетликлердиңлексикал
ық,
грамматикалықҳəмстильликжақтанқолланылыўыилимдеүлкенəҳмийеткеийе.
АкадемикА.Дəўлетовтың
«Тилбилимитийкарлары»
мийнетинде:
“…келбетликсөзлерқəсийетти,
сапаныбилдиреди.
Алқəсийет,
сапазатлардаболады.
Сонлықтан,
келбетликсөзлердиңграмматикалықмəнислериатлықсөзлермененбайланысқандаанықкөри
неди” , – делинген. Келбетликлерулыўмаатлықлардысүўретлепкеледи. Мысалы,
Beautiful girl – сулыўқыз
New world – жаңадүнья
Шығармалардаоригинал,
яғныйөзижекетурғанҳалындаҳешқандайқосымтасызтүбиркелбетликсөзлердентысқарысуф
фикслержəрдеминдежасалғанкелбетликлердеқолланылады.
Инглиc тилинде -ly, -ic, -al, -y, -ing, -ous, -ed, -ian, -ive, -ful, -less, -ary, -ate, -esque, -able
аффикслериарқалы friendly, statistic, national, lofty, exciting, poisonous, bored, authoritarian,
supplementary, passionate, statuesque, profitable сыяқлысөзлержасалады.
Қарақалпақтилинде -лы//ли, -сыз//сиз, -ма//ме, -ба//бе, -па//пе, -лық//лик, -ғы//ги, -қы//ки, -
лас//лес, -ый/ий, -дар, дай//дей, -тай//тейҳəмт.б. аффикслерарқалыкеўилли, күшсиз, жазба,
таўлық, гүзги, табақлас, руўхый, өнимдар, лашындай ҳəмт.бсөзлержасалады.
Автордыңқандайтүрдегикелбетликлерденпайдаланыўыоныңмақсетиҳəмбағдарынан
келипшығады.
8
Дегенменен,
қарақалпақтилиндекелбетликжасаўшыаффикслеркөп,
бирақолардыңҳəзиргитилдеқолланыўусылларыбирдейемес.
Бирқатараффикслерҳəзиргиўақыттакелбетликжасаўўазыйпасынбироталатоқтатқанҳəмолар
өнимсизаффикскеайланған.
Әлбетте,
булаффикслердиңбелсендилигидөретиўшилердиңжумысларындакөринедиҳəманықланады
.
Дурыс,
ҳəммежазыўшыда,
ҳəммешайырдабарлықтүрдегисуффикслерденжасалғанкелбетликлерденбирдейөнимлитүр
депайдаланадыдепайтаалмаймыз.
Олардықолланыў,
сондай-ақ,
дөретилипатырғаншығармаға,
нəрсе,
орынямасақаҳарманғатиккелейбайланыслы.
Мысалы:
1.He was a big, beefy man with hardly any neck, although he did have a very large
moustache .
Оныңжүдəүлкенмуртыболыўынақарамастан,
олҳəддентыссемизмойынлыденели,
айбатлыадам.
2.He was tall, thin and very old, judging by the silver of his hair and beard, which were
both long enough to tuck into his belt.
Олузын,
арықҳəмжүдəкексе.
Оныңбелбеўимененбуўыпқоятуғындəрежедеузыншашыҳəмсақалыгүмистейтаўланады.
Берилгенмысаллардағы
big,
large,
tall,
thin,
old
келбетликлеритүбиркелбетликлересапланады.
Қарақалпақтилинде:
1.
Қытайтайпасықызылтилдиқылышқааўмастыратуғындилўарболды.
Соныңушындамийманлардыызғарлыкейиппененқарсыалды
(К. М).
2.
Пистемурын,
бадамқабақ,
кеңқушақлы,
ақтамақ,
ҳинжитисли,
перитүслидаңқытүскенжәҳәнге
(«Қырыққыз») .
1-мысалдағы
«қызыл»
дегенреңдибилдиретуғынкелбетликсөз
«тил»дианықлаптурыпты, ал -лыаффиксиарқалыжасалған «ызғарлы» келбетлиги
«кейип»кеқаратақолланылған.
Ызғарлыкелбетлигин
-лыаффиксинқоспай-
ақкелбетликретиндепайдаланааламыз,
бирақбулжердежазыўшылексикалықжақтанөзиниңнегизгитүпмəнисиненпүткиллейжырақл
астырып,
келбетликтиөзгешеетипқолланған,
яғный
«жыллыжүзбенен»
«салдамлылықпенен»
дегенмəнистибилдиреди.
Өйткени,
бундаавторбирқыйлылықтанқашыў,
дөретпегежаңашатүсбериўмақсетиндеусысыяқлысөздизбеклериненпайдаланадыҳəмбулоқ
ыўшыға, əлбетте, түсиниклиболады. Кейингимысалдағыпистемурын, бадамқабақ,
кеңқушақлы,
ақтамақ,
ҳинжитисли,
перитүсликелбетликлеритийкарынанҳаял-
қызларғақаратақолланылады.
Булжердедетисли,
түсликелбетликлериниң
–
лиаффиксижəрдеминдежасалғанынкөриўгеболады .
Бизжоқарыдағыкелбетликлердиңорнынақарақалпақтилиндеги
төмендеги
эквивалентлеринтаўыпқояаламыз:
big-айбатлы, тапалтас, саўлатлы, beefy-семиз, толық,
денели, tall-узын, ақтеректей, собырайған, thin-арық, шөптей, old-қарыя, кексе, ақсақал,
large-үлкен, геўдели
.
Келбетликлердигəпағзасыбойыншаталлағандаанықлаўыш (attribute) болады. Мысалы:
1.
He had a swarthy, clever face, a pointed beard and, Harry noticed, very long fingers
and feet
.
2.
Усысуўықхабардыеситипжанымдыжеп, тисимдиқайрапжүрмен
.
Сондай-ақ, «сапалықкелбетликлердиңалдынакүтə, жүдə, оғада, орасан, қатаң, ең, аса,
оғыры,
сондай,
наятый,
нағыз,
шымҳəмт.б.
сыяқлыкүшейтиў,
арттырыўмəнилисөзлерқосылыўарқалыжасалады»
-депкелтирилген[4:70].
Демек,
9
бизинглистилиндеберилген
1-мысалдағы
«very
long»геқарақалпақтилиндегикүтə,
оғадасөзлеринэквивалентетип, күшейтиўмəнилисөздепкелтиреаламыз.
Авторқаҳарманныңҳəмметəрепиненкөрсетиптеямасатекбирминезинсүўретлептеаш
ыпбериўимүмкин.
Солсебепли,
образдыкеңкөлемдебериўмақсетиндетөмендегишетүрликелбетликлердиңжəрдеминенпайд
аланылады. Инглиc тилинде:
Do'stlaringiz bilan baham: |
