Mazmuni kirisiw Tas kánlerin ashıq ususlda qazib alıw

MAZMUNI

Kirisiw

1. 
   Tas kánlerin ashıq ususlda qazib alıw
   
2. 
   Tyubegatan kánini jer astı usılında qazib alıw;
   

Tiykarǵı bolip

1. 
   Mramor hám granit haqqında túsinik
   
2. 
   Granit qatlamınıń strukturasi
   

3.1. Ózbekstandaǵı mramor hám granit kánleri
3.2. Tas kesiw jumısları
4.1. Mramor hám granit taslardı qazib alıw hám qayta islewdi rawajlandırıw
4.2. Mramor hám granitten alınatuǵın ónimler
Juwmaq
Paydalanılǵan ádebiyatlar

KIRISIW
Paydalı qazilma kánlerin ózlestiriw - Jer qa'ridan qattı, suyıq hám gazsimon paydalı qazilmalarni shıǵarıp alıwdıń óz-ara boglangan kán jumısları procesi kompleksi. Paydalı qazilma kánlerin ózlestiriwdiń ashıq (kar'yer), jer astı (páta), burg'i qudıqları hám teńiz tubidan alıw (teńiz júzesinen tómendegi jumıslar ) usılları bar. Ashıq hám jer astı usıllarınan qattı paydalı qazilmalarni, burg'i qudıqlarınan bolsa, tiykarınan, suyıq hám gazsimon paydalı qazilmalarni shıǵarıp alıwda paydalanıladı. Jer astı usılı menen úlken tereńlikte jatqan paydalı qazilmalar qazib alınadı. Paydalı qazilma kánlerin ózlestiriwde Dúnya okeanında kánlerdi ózlestiriw hám teńiz tubidan paydalı qazilmalarni shıǵarıp alıw bólek o`rın iyeleydi. Dúnya boyınsha ashıq usıl menen 60% ga jaqın metall kóni,
85% nometall kón, 100% noruda paydalı qazilmalar hám 35% ga jaqın kómir qazib alınadı.
Kánshilik sanaatı - zamanagóy industriyanıń tiykarǵı sheki onim hám janar may bazası esaplanadı. Ol energetika hám xalıq xojalıǵınıń basqa tarmaqlarınıń tiykarǵı janar may dáregi bolıp tabıladı. SHuningdek, kánshiliksanaatı qara hám reńli metallurgiya, ximiya sanaatı, tóginler islep shıǵarıw sanaatı ushın sheki onim bazası esaplanadı. Xalıq xojalıǵında paydalanılıp atırǵan tábiy resursların 70% ini mineral sheki onimler quraydı.
Jáhán kóleminde qazib alınatuǵın paydalı qazilmalarning ulıwma muǵdarı jılına 9 -10 mln. t ni, kán massasınıń jıllıq ónimliligi bolsa 35-37 mlrd. t ni quraydı.
Ashıq usılda qazib alıw jumıslarınıń rawajlanıwı, jer astı usılında qazib alıwǵa salıstırǵanda ónimli, ekonomikalıq tárepten natiyjelili hám qawipsizliginde bolıp tabıladı. Ashıq usılda qazib alıwda jumıs ónimliligi jer astı usılına qaraǵanda 5-8 ret joqarı, ózine túser bahası bolsa 2-4 ret kem. Bul parq sońǵı 30 -40 jıl ishinde asıp barıwda dawam etpekte.
Noruda paydalı qazilma baylıqlarına xojalıq, qurılıs, sanaat hám ilimiy maqsetler ushın qazib alınatuǵın hám noruda sheki onim jaǵdayında yamasa qayta islengennen keyin isletiletuǵın barlıq túrdegi taw jınısları kiredi. Noruda paydalı qazilmalar qurılıs hám sanaattıń hasası esaplanıp, mámleket ekonomikasında úlken orın iyeleydi. Onı sheki onim retinde qazib alıw hám qayta islew kólemi bolsa mámlekettiń islep shıǵarıw dárejesin, baylıǵı hám ekonomikalıq rawajlanıwın belgileydi.
Paydalı qazilmalarni ashıq usıl menen qazib alıwda qoplovchi hám óz ishine alıwshı taw jınısları da qazib alınadı. Paydalı qazilmalar hám qoplovchi hám de óz ishine alıwshı taw jınısları birgelikte kán massası túsinigi menen birlestiriledi. Taw jınısların paydalı qazilmalarga hám qoplovchi jınıslarǵa ajıratıw bul salıstırmalı túsinik bolıp tabıladı. Qazib alıwshı hám qayta isleytuǵın texnikalerdiń rawajlanıwı menen kóplegen qoplovchi taw jınıslarınan paydalı qazilmalar sıyaqlı paydalana baslandı jáne bulardıń sanı jıldan-jılǵa asıp barıp atır.
Hár túrlı taw jınısların qazib alıwda hám hár túrli qazilmalar, tereńliklerdi kovlash maqsetinde er ústinde turıp alıp barılatuǵın jumıslar jıyındısına ashıq kán jumısları dep aytıladı. Úlken kólemdegi ashıq kán jumısları paydalı qazilma baylıqların qazib alıw menen ajıralmas baylanısda bolıp tabıladı. Bunda jer astında jatqan paydalı qazilma baylıqların qazib alıw menen baylanıslı barlıq jumıslar hám processler, ashıq kán imaratları arqalı ámelge asıriladı.jer astı usılında qazib alıwda bolsa paydalı qazilma baylıqların arnawlı úskenelestirilgen jer astı imaratları járdeminde qazib alınadı. Kánlerdi ashıq usıl menen qazib alıwda kánshilikjumısları eki bólekke bólinedi:

• 
  ashıw jumısları (qaplawshı jınıslardı qazıw, tasıw hám jaylastırıw jumısları );
  
• 
  qazib alıw jumısları (paydalı qazilma baylıqların qazıw, tasıw, bir jayǵa toplaw yamasa túsiriw jumısları).
  

Ashıw jumısları paydalı qazilmani qoplab turǵan bos taw jınısların alıp taslawdan ibarat. Bul process paydalı qazilmaga etip barıwdı támiyinlewi jáne onı qawipsiz halda qazib alıwǵa sharayat jaratılıwması kerek. Ashıw hám qazıw jumısları nátiyjesinde kar'er payda boladı.
Kar'yer - paydalı qazilma kánlerin ashıq usılda qazib alıwshı kán kárxanası..
Islep shıǵarıw tiykarları hám maqsetleri ushın ochuvchi hám tayarlawshı jer astınan qazılǵan tar joldı birlestiretuǵın bólek kán tayarlaw jumısları ótkeriledi (tiykarǵı kúlkik hám yarım kúlkik, qirqma kúlkik hám yarım qirqma kúlkik hám basqa jer astınan qazılǵan tar jol ). Kán tayarlaw jumısların ótkeriwden maqset sonnan ibarat, bul qazıw jaylarına (zaboylarga) hám kán jumıslarınıń baslanıw frontiga transporttı keliwin támiyinlew ushın jol ashıp beredi.
Ashıq usılda qazıw qo'yidagilarni da óz ishine aladı:

• 
  kán jáne onıń bólek uchastkaların tayarlaw jumısları (tiykarınan ústki bólegin tayarlaw);
  
• 
  qazib olinayotgan taw jınısları dızbeki bekkemligin támiyinlew degi kán-rezerv qorǵalıwı hám imaratların esapqa alıw jumısları (suw teń salmaqlılıqın támiyinlew, kán jınıslarınıń óz-ózinen janıp ketiwin hám yuzaning deformatsiyasini aldın alıw daǵı qayta qayta tiklew jumısları hám t.b.jumıslar ).