Mazmuni I. Kirisiw II. Izertlewdiń nátiyjelerin statistikaliq baqlaw (analizlew)

Statistika“ termini latınsha „Status“ sózinen alınǵan
bolıp, hádiyselerdiń jaǵdayı, awhalin ańlatadı. „Status“ sózi
negizinen „Stato“— mámleket, „statusta“— mámleketti biliwshi, „statustica“, yaǵnıy mámleket tuwrisinda arnawlı bir bilim, maǵlıwmatlar jıyındisi degen túsinikler kelip shiqqan.
Házirgi kúnde statistika delingende:
• óz obyekti hám usılına iye bolǵan erkin pándi;
• ámeliy prosessdegi erkin tarmaqlardi, yaǵnıy Makroekonomika hám statistika ministrligi, wálayatlarda hám statistika bas basqarmaları, rayonda ekonomika hám
statistika bólimlerin;
• siyasiy ómirdiń túrli táreplerin táriypleytuǵın ulıwma kórsetkishler, statistikalıq cifrlar hám túsiniledi. (qosımshalarǵa qarań).
Statistika kóp ásirlik tariyxqa iye esaplanadı. Ayırım maǵlıwmatlarǵa
kóre, eramızdan 3500 jıl ilgeri Egipette xalıq esabi (dizimi)
Ótkizilgen Rossiya (Moskva ) da eki ret (1362 hám 1389 jıllarda )
xalıq dizimi ótkerilgen. XV ásirde Moskvada „Xatker dápterleri“
atı menen málim bólǵan arnawlı statistikalıq toplamlar dúzilgen.
Petr I dáwirinde „xalıq baqlawi“ atı menen belgili bolǵan saliq,
tólewshi xalıq dizimleri ótkizile baslanǵan. Jámi 10 márte
baqlaw (aqırǵıları 1857 — 1860 jıllarda ) ótkizilgen. Olardaǵı
maǵlıwmatlar XVIII hám XIX ásirdiń birinshi yarımındaǵı Rossiya
xalqınıń sanın bildiriwshi birden-bir derek bolip esaplanadi.
Statistika páni XVII ásirdiń aqırlarına kelip erkin pán retinde qáliplese basladı. Bul dáwirde endi feodalizm ornin kapitalizm dúzimi iyelep atırǵan edi. Kapitalıstik dúzimniń qarar boliwi kóplep pánlerdiń, sonday-aq statistikanıń
da rawajlanıwına unamlı tásir kórsetdi. XVII ásirde Angliyada
„Siyasiy arifmetika“ degen pán payda boldı. Onıń tiykarlawshilari
ingliz alimlari U. Petti (1623 — 1687) hám Jon Graunt (1620— 1674)
bolǵan. U. Pettidi óz waqtinda ekonomikanıń „atasi“ hám málim
dárejede statistikanıń oylap tabıwshısı bolıp tabıladı, dep ataǵan.
Evropada statistikanıń tiykarlawshisi bolip belgiyalik alım A.Ketle (1796 — 1874) esablanǵan. Sol dáwirde Germaniyada G.Axenval (1719 — 1772) birinshi ret „statistika“ sózin qollaǵan. Angliyada bolsa A. Bouli (1869 — 1957) statistikanıń rawajlanıwına tiykar salǵan.

1.2. Statistika pániniń predmeti hám usılı

Hár qanday erkin pánniń mazmunı onıń obekti, yaǵnıy neni úyrenıwı hám qaysı usılda úyrenıwı menen aniqlanadi.Statistika erkin sociallıq pán bolip, ózınıń jeke predmeti hám usılına iye.Xosh, statistika páni neni úyrenedı? Statistika páni
social hádiyselerdiń muǵdarlıq táreplerin olardıń sipat
tárepleri menen ajıralmas túrde baylanǵan halda úyrenedı. Pútkil
barlıq,, yaǵnıy materiallıq dúnyadaǵı tábiyiy jáne social hádiyselerdiń
barlıǵı statistikanıń úyreniwine obekti bolip esaplanadi.
Tábiyiy hádiyselerdiń sapa táreplerin arnawlı tábiyiy pánleri
úyreniledı. Mısalı, haywanat dúnyasın — zoologiya, element dúzilisi — ximiya, organikalıq ómirdi — biologiya, keńislikti — astronomiya, jer katlamlari hám baylıqların — geologiya páni úyrenedı hám t.b .Tábiyiy hádiyselerdiń muǵdarliq táreplerin bolsa jormal halda matematika úyrenedı.
Social ómirdegi hádiyselerdiń sapa tárepin filosofiya,
ekonomikalıq teoriya, ekonomikalıq geografiya, ekonomikalıq tariyx, ekonomika hám sol sıyaqlı sociallıq pánler úyrenedı. Mısalı, ekonomikalıq teoriya jámiyet aldında turǵan eki qarama-qarsi mashqala, yaǵnıy islep shıǵarıw resurslariniń sheklengenligi hám mútájliklerdiń sheksizligi ortasidaǵi sáykeslikti úyrenedı, tiyisli nizam hám qararlardı belgilep beredi.
Social hádiyselerdiń muǵdarlıq táreplerin bolsa statistika úyrenedı. Ol ayırım hádiyseler menen shuǵıllanbasdan bálki ǵalabalıq
hádiyselerdiń muǵdarlıq táreplerin olardıń sapa tárepi menen
bekkem baylanǵan halda analiz etedi.
Statistika páni menen baylanıslı bolǵan máselelerden biri
statistikalıq toplam haqqındaǵi túsinik bolıp tabıladı. Statistikalıq toplam delingende — málim baylanısda birdey sapaǵa iye bolǵan hádiyseler,
elementler, birlikler, dáliller toplami túsiniledi. Máselen,
sanaatda is haqı menen miynet ónimliligi ortasindaǵı munasábet
statistikalıq tárepden tekseriliwi kerek bolsa, ol jaǵdayda barlıq sanaat
kárxanaları statistikalıq toplam esaplanadi. Bul jerde siz ayırım
kárxanalarda is haqı menen miynet ónimliliǵı ortasidaǵi
múnasábet tuwrısinda barmay, bálki ulıwma barlıq sanaat kárxanalarinda bul munasábet qanday muǵdarda ańlatılıwı ústinde baratir. Sol tárepden jámi kárxanalardı bir túrdegi hádiseler,birlikler, elementler dep qaraw múmkin.
Statistikalıq toplamniń tiykarǵı belgisi — ol jaǵdayda ishki ózgeriwsheńliktiń, yaǵnıy variatsiyaning bar ekenligi bolıp tabıladı. Mısalı, hár bir
jumısshınıń bir ayda atqarǵan jumısı ulıwma sharayatlarǵa (miynetti
shólkemlestiriw dárejesi, kárxananıń zamanagóy islep shıǵarıw quralları hám shiyki ónim menen támiyinleniw dárejesi) hámde jeke hallarda (jumısshınıń ilmiy tájriybesi, miynettiń tezligi hám ónimdarliǵi dárejesi sıyaqlılarǵa ) baylanıslı bolıp tabıladı. Bul jerde, birinshi túrdegi faktorlar hámme jumısshilar ushın birdey, ekinshi túrdegi faktorlar bolsa hár bir jumısshı ushın bólek xarakterge iye. Olar bir-biri menen qosılıp, soń nátiyjede ayırım jumısshılardıń bir ayda atqarǵan
jumısı túrlishe muǵdarlar menen ańlatılıwına, yaǵnıy variatsiya
qılınıwına alıp keledi. Bunday belgiler variatsion, yaǵnıy ózgeriwshi
belgiler dep ataladı. Statistika ǵalabalıq-social hádiyselerdi
áne sol variatsion belgileri tiykarında úyrenıp, olardıń rawajlanıw
nizamlıqlarin belgilep beredi.
Statistika páni menen baylanıslı, bolǵan máselelerden taǵı
biri — ǵalabalıq-social hádiyseler jónindegi túsinikler bolıp tabıladı.
Ǵalabalıq-social hádiyseler delingende tómendegiler túsiniledi:
Birinshiden, ekonomikalıq hádiyseler túsiniledi. Eń áwele bul jerde
Materiallıq ónim islep shıǵarıw kózde tutiladi.
Statistika ekonomikalıq hádiyseler muǵdarın, sıyasıy
rawajlanıw negizi — ekonomikalıq nızam hám nızalılıqlardı
aniq waqıt hám jay sharayatında qanday muǵdarlıq baylanıs
hám koefficientlerde júzege shǵıp atırǵanlıǵın úyrenedı. Bul
orında ol jumıs islep shıǵarıwdı onıń eki tárepi — islep
shiǵarıwshi kúshler hám islep shıǵarılıw munasábetlerin bir
pútinliginde alıp tekseredi.
Ekinshiden, materiallıq hám tálim-tárbiya tarawındaǵi hádiyseler túsiniledi.
Statistika olardı hám muǵdar tárepden úyrened i. Sonlıqtan, ol mádeniy-mánawiy múnásebetlerdiń, ústin orınlarınıń, mektep, baqsha, kitapxana
Hám basqalardıń rawajlanıwın úyrenedı.
Úshinshiden, siyasiy hádiyseler túsiniledi. Barlıq bolip ótgen hám bolıp atırǵan quriltaylar, plenumlar, sessiyalar, saylawlar, olardaǵı qatnasıwshılar sanı, dawıslardıń bólistiriliwi (jumıs taslawlar, kóterilisler) Sıyaqlılar áne sonday hádiyseler qatarına kiredi.
Tórtinshiden, tábiyiy hádiyseler túsiniledi. Tábiyǵiy apatlar, yaǵnıy
jer silkiniw, suw tasqinlari, burshaq jawıwı, jasın, jarılıw sıyaqlı
hádiyseler statistika pániniń úyreniw obekti esaplanadi.
Sapa hám muǵdar tuwrısındaǵi túsinikler hám statistika
páni menen baylanıslı bolǵan máseleler bolıp tabıladı. Sonlıqtan, tábiyat hám
jámiyette ushraytuǵın har qanday hádiyseler ózınıń sapa hám muǵdar
tárepine iye.
• Sapa delingende hádiseniń ishki kórinisi hám aniqlıǵı,
onıń rawajlanıw nizamı hám nızamlılıqlari menen
baylanıslı bolǵan túp mánisi túsiniledi.
• Muǵdar delingende hádiyseniń ol yamasa bul ózgesheligi hám belgisiniń júzege shıǵıw norması, sanı hám dárejesinda
kórsetilgen onıń sırtqı kókinisi, anıqlıǵı túsiniladi.

2. 1. Statistikalıq baqlaw haqqında ulıwma túsinik hám

oǵan qoyılatuǵın talaplar.
Hár qanday statistikalıq ámeliyat úsh basqıshtı óz ishine
aladı :
• statistikalıq gúzetiw jumısı ;
• gúzetiw materiallarin svodkalash hám gruppalaw;
• gúzetilip atırǵan waqiyanı hár tárepleme bóleklewshi-ulıwmalastirıwshi kórsetkishlerdi esablaw hám olardı analiz qılıw.
Ómir túrli qıylı hádiyselerdiń almasinıwi bolıp tabıladı. Qálegen orında
qolay awhalda qalıw ushın olardı úyrenıw hám baqlaw kerek, degen edi frantsuz jazıwshısı Bal'zak. Sonlıqtan, hár qanday statistikalıq analiz sol úyrenılıp atırǵan obekt haqqında tiyisli maǵlıwmatlardi toplaw menen baslanadı. Mısalı, biz kárxanalar iskerligin analiz qilmaqshi bolsaq, ol jaǵdayda biz shirket xojaliǵindagi jer hám egin maydanı hám olardıń quramı,alınatuǵın jalpı payda hám \osildorlik, tiykarǵı islep chik, arılıw fondlari hám aylanma mablaglar, olardıńtarkibi, me\natga krbiliyati, shirkat a'zolari hám olardıń yeshlabchikarishda katnashish dárejesi, materiallıq hám
finanslıq nátiyjeler, ijara, kesip alıp islew, kooperativ sıyaqlı sırtqı kórinislerDıń ámeldegi kilinishi, rsntabellik dárejesi hám soǵan uxshash
kator maǵlıwmatlardı y i r i sh i m i z kerek. Bularsız shirkat xujaliklari iskerligin urǵanıp bulmaydi.
Yamasa aytaylik, búgingi k ol n n i n g eń aktual sorawı bizneske
ne tosqınlıq kdpadi? Bul sorawǵa juwap beriw ushın \am statistikalıq
baqlawdı utkazish kerek. Mısalı, jámiyetshilik pikirin urganuvchi „Social pikir“ orayı 2000 y i ln i n g sentyabr-noyabr
aylarında 4 mıńnan zıyat isbilermenler pikirin urǵanıp chikdi.
Urǵanishdan matssad — isbilermenler rayon hám sh a\ar \okimlari, boshka rayon daǵı boshkaruv shólkemleri ra\barlarining jeke
isbilermenlik, kishi hám urta biznes, dexkon hám fermer xujaliklari rawajlanıwın kullab -kuvvatlash boyınsha atqarap atırǵan ishlarini kdnday ba\olashlarini anik, dash edi.
Isbilermenlerden olar iskerliginiń nátiyjeleri suralganda
olardıń 4, 9 procenti „a'lo“, 48, 6% i „yaxshi'\ 37% i „urta“, 9, 3% i
„Konitsarsiz“, dep ba\olandi.
Utkazilgan surovlar sonı kursatdiki, suralganlarning kupchiligi uz isbilermenlik iskerligin muvaffatsiyatli aparıw
ushın birinshi náwbette finanslıq resurslarǵa iye emesligi hám moddiy-texnikalıq resursların satıp alıw menen boglik bulgan murakkabliklar tustsinlik etiwin kursatdi. Suralganlarning 38% hám
20% i sonday pikirde bolıp tabıladı.
Faktorlardıń ekinshi guru\ini, \ar bir uninchi suralganning f ikriga kura, \okimiyatning kullab-kuvvatlamasligi hám
banklerdiń kishi hám urta biznes menen \amkorlik kiliishi isgamaslik tash kil etar eken.
Isbilermenlerdiń iskerligine tuskinlik kiluvchi faktorlardıń
úshinshi guru\iga, olardıń pikirine kura, isbilermenlikti kullabkuvvatlash buyicha (15%) infratuzilmaning rawajlanbaǵanlıǵı
hám kerekli informaciyagaega bulmaslik (10%) kiredi.
Rayon (sh a\ar) \okiminingtadbirkorlarni kullab-kuvvatlash
hám mu\ofaza etiw, rayonda isbilermenlik hám fermsrlik iskerligi
rawajlanıwı ushın sharoig jaratılıwması boyınsha alıp baratırǵan jumısı
jóninde suralganlarning 72, 4% i unamlı, 19% i unamsız ba\oberdi.
Suralganlardan 7, 6% i rayon (shax, ar) \okimiyatining mas'uXızmetkerleri olar kárxanasınıń ishki jumıslarına ochikdan-ochik, nokrnuniy aralasǵan \ollarni búydewdi.
Surov nátiyjesinde sol zat \am málim buldiki, derlik barlıq
\ududiy boshkaruv shólkemlerinde arnawlı bir dárejede korruptsiya, poraxurlik hám jebirlik bar. Sonıń menen birge, fermer hám de\krn xujaligining nátiyjeli islewi ushın olarǵa bogliktashkilotlar menen
shártnama dúziw jáne onı orınlaw boyınsha kuplab mashqala hám kiyinchiliklar bulgani kursatib utildi. Suralganlarning 17% i kishlokxujalik texnikası menen támiyinlew jáne onı remont etiw bilan barlıq,, 15% i yokilri menen, 13% i urit hám za\arli ximiyalıq
elementlar menen, 10% i ururlar menen támiyinlewde mashqala hám kiYinchiliklar bar ekenligin kursatdi. Sonday k, idib, materiallıq -texnik hám sheki onim resurslarınan paydalanıw múmkinshiligi menen boglik máseleler fermer vade^kon xujaligi ra^barlarining tiykarǵı
máseleleri sirasida sakdanib kolmokda[37, 49 -bet].
Social ^odisalar hám processler \akidagi maǵlıwmatlardı
rejeli, ilimiy, uyımlastırılǵan tiykarda tuplash procesi statistikalıq
baqlaw dep ataladı. Ol tekseriwdiń tiykarı, birinshi hám eń
juwapkerli bosk, ishi esaplanadi. Ol kanchalik turri hám chukur ilmiy mulo\azalar tiykarında tashkil etilse, okibatda tekseriw natijalari \am anik hám maksadga juwap bere alatuǵın boladı. Juwapkeriyatsizlik menen tuplangan noanik hám pala-partish baslanǵısh ma'lumotlar urǵanılıp atırǵan \odisa jóninde notugri juwmaq hám juwmaqlarni soǵıwǵa sebep boladı.
[33 — 37] Statistikalıq baqlaw ámelge asırılıp atırǵanda bir kator
shárt-shárayatlardıń \isobga alınıwı talap kdpinadi. Hákis *olda
tuplangan maǵlıwmatlar ilimiy tekseriw talapların tula kondirmasligi hám \attoki pútkilley yaroksiz \am bulishi múmkin. Eń
mu^im ilimiy talaplar, shárt-shárayatlar kuyidagilardan ibarat :
• Statistikalıq baqlaw dálillerdi bir-biri menen uzaro boglanishda hám bir pútinlikte kayd kil i sh i kerek.
Sonlıqtan, statistikalıq maǵlıwmatlar tosınarlı yulib olingan, tuplam menen barlanbaǵan \olda emes, bálki tula olingan bulishi kerek.
• Maǵlıwmatlar tula-tukis bulishi ushın bárinen burın kuzatilayot
gan tuplamdagi birlikler mákan (mintatsa, d&dud) shegarasında
tula tsisobga alınıwı kerek. Bul jerde suz fatsat jabılasına kuzatish ústinde baratırǵanı júk- Maǵlıwmatlardı tańlama kuzatish yuli menen \am alıw múmkin. Biraq bunday usılda kuzatishni ámelge asırıp atırǵanda tańlap alınǵan tuplamning tula
kepillikligin támiyinlew hám oǵan kiritilgen barlıq ob'ektlarni (zatlardı ) tula-tukis, bitgasini \am tısqarı kilmasdan tekseriw zárúr bolıp tabıladı. Mısalı, sanaat tarmorini urganish kerek bulsa, ol vaktda barlıq kárxanalardıń birewin
\am krldirmasdan \isobga alıw kerek. Yamasa sol tarmaqqa taAllukli jáne onıń \olatini tula xarakteristikalaytuǵın bir guru\ti ­
pik kárxanalar ^isobiga alınadı.
• Statistikalıq baqlawdıń tulaligi maǵlıwmatlardıń vatst buyicha tsamrab alınıwı menen \am belgilenedi. Egerde birinchi jılda tuplam kuzatilsa-yu, ekinshi jılda onıń ayırım
birlikleri, úshinshi jılda bolsa kanday bolıp tabıladı boshka birlikler
túsip kolsa hám sol tárzde baqlaw dawam etaversa, ol \olda
alınǵan maǵlıwmatlar vakt buyicha t^la-tukis bulmasdan,
olardıńtakkoslamaliligiga ziyan jetedi. Ayırım lollarda
bolsa \odisalarning vakt buyicha uzgarishi tosınarlı faktor
lar tásirinen erkin bulmaydi. Bunda tosınarlı tásir kuwww. ziyouz. com kitapxanası
chini yumshatish hám \ak, ikatni (konuniyatni) tularok, aniklash makradida kup jıllıq maǵlıwmatlardan paydalanıw zaruriyati tugiladi.
• Olinayotgan maǵlıwmatlar a nits, x;atstsoniy hám ishopchli bulishi
shárt, hákis \olda olar tastıyıqlap beretuǵın kúshke iye bula olmaydi. Buerda ran maǵlıwmatlardıngfakat arifmetik ji-
\atdangina (mısalı, tıyın, grammgacha) anik bulishi tufisida emes, bálki ol maǵlıwmatlardıń ob'ektiv \akikatni
sáwlelendiriwi tufisida barıp atır.
[38 — 39] Urǵanılıp atırǵan \odisa hám vokealarni xarakteristikalaytuǵın[38 — 39] Urǵanılıp atırǵan \odisa hám vokealarni xarakteristikalaytuǵın ma'lumotlar birden-bir programma hám metodologiya tiykarında tuplanishi kerek.
Maǵlıwmatlardı tuplash programması hám metodologiyasi \amma aymaqlar,
mekeme hám shólkemler \amda dáwirler ushın birdey bulishi kerek.
Hákis túrde olar takdoslama bulmaydi hám ilimiy tekseriw ushın
yaroksiz \isoblanadi. Mısalı, qandayda -bir sanaat tarmogida ma\sulot islep chikarishning usish pátin ta\lil kilmokchi bulsak,
lekin ma\sulotning \ajmi túrli jıllar ushın hár qıylı jantasıwlar tiykarında (ma\sulot \ajmiga yarım fabrikatlar, tamamlanmagan
islep chik, arılıw kiymati birdey jıllar ushın kushilgan, boshka
jıllar ushın kushilmagan bulsa yamasa hár qıylı ba\olarda) \isoblangan bulsa, ol vaktda bul maǵlıwmatlar tiykarında tufi juwmaqlardı
mutlatso chik, arib bulmaydi.
Baqlaw nátiyjeleri uz vak, tida operativ boshk, arılıw ushın kullanishi kerek, hákis \olda bunday maǵlıwmatlar social biliwning kudratli kuroli bula almaydı.
Mine sol talaplarǵa tiykarlanǵandagina statistikalıq baqlaw samarali nátiyje beredi2. 4. Statistikalıq baqlaw formaları
[56- 58] Mámleketimizde statistikalıq baqlaw eki formada :
• statistikalıq \isobotni takdim etiw;
• arnawlı uyımlastırılǵan statistikalıq tekseriwlerdi ámelge oshirish yuli menen shólkemlestiriledi (6-shızma).
www. ziyouz. com kitapxanası
6-shızma. Statistikalıq baqlaw shakmari.
Statistikalıq esabat delingende M akroiktisodiyot hám statistika ministrligi yamasa onıń ma\alliy shólkemleri \amda Finans
ministrligi tárepinen tasdikpangan, tiyisli kursatkichlarga iye
bulgan, mustakil balansdaturuvchi barlıq kárxana, shólkem vatash -
kilotlar tárepinen belgilengen múddetlerde krnuniy tártipte uyushtiriluvchi, statistika hám yutsori shólkemlerge jiberilip turıladigan esabat formaları túsiniledi.
Esabat statistikalıq baqlawdıń tiykarǵı forması bulib, ol barlıq
kárxanalar hám shólkemler iskerligi \ak, idagi baslanǵısh \ak^oniy
maǵlıwmatlardı keń programmada turaqlı alıp turıw múmkinshiligin
jaratadı. Buxgalteriya hám operativ-tyoxnika \isobi hújjetlerinde k, ayd
etilgen baslanǵısh esap-kitap yezuvlari esabat ushın maǵlıwmatlar dáregi \isoblanadi.
Esabat buxgalteriya uisoboti hám statistikalıq x, isobotlarga bulinadi. Buxgalteriya \isoboti buxgaletriya balansı hám schyotlaridagi ma'lumotlarni túsindirme beriw hám tolıq tekseriw ushın xızmet etedi.
Statistikalıq \isobotning tiykarǵı waziypası xalkxujaligini rivojlantirish buyicha kuzlangan jobalardıń atqarılıwı ústinen
qadaǵalaw aparıw bolıp tabıladı. \ g r bir statistikalıq esabatda kuyidagi úsh
túrdegi maǵlıwmatlar keltiriledi:
• ámeldegi dáwirde % aki% atda erisilgen kursatkichlar;
• ámeldegi dáwir rejo! shrida kuzlangan tapsıri/upar;
• utgan (bazis) dáwirde % a$itsatda erisilgen kursatkichyaar.
[59] Xar bir esabat forması kuyidagi rekvizitlarni (elementlarni) uz ishine aladı :
• % isobotning atı hám rakami;
• tasdi^gangan vatsti;
• takdim etiletuǵın adresi;
• kaysi dáwir ushın tuzshshyotganyaigi hám kachon jiberiliwi kerekligi;
• esabattı jiberaetgan shólkemdiń adresi;
• esabat maǵlıwmatları jazılatuǵın keste maketi;
• ulchov birlikleri;
• kárxana ósik, barlarining qolı hám mux;r basılǵan vatst.
Bunday *isobotni xar bir kárxana, shólkem hám shólkem belgilangan múddette tuzib, statistika shólkemlerine tapsırıwǵa
minnetli. Bul tártipke ámel kilmaslik esabat ıntızamın
buzıw bolıp esaplanadı.
www. ziyouz. com kitapxanası
[60] Statistikalıq \isobot xdrakteri hám mazmunı, muldati hám yuborish usılı, ulıwmalastırıw dárejesine kdrab kuyidagi túrlerge bulinadi (7-shizma)..
[61 — 69] Ulıwma mámleketlikxisobotida mámleketti boshk, arılıw hám ijtimoiy-i^isodiy joybarlaw jumısları ushın zárúr bulgan ma'lumotlar keltirilib, barlıq kárxanalar, shólkempar hám shólkemler
tárepinen dúziledi hám olar statistikalıq shólkemlerine takdim etiledi.
7-shizma.
7-shizma. Statistikalıq % isobot túrleri.
• Ministrlikler, ma\kama t boshkdrmalar, jámiyetshiliktashkilotlarida operativ islerdi aparıw makradida urnatil
gan \isobot ministrlikler, ma^kamalar ishindegi esabat dep
júritiledi. Bul \isobot uzidan yukrri hám statistika shólkemlariga tapsırilmaydi.
• Xalk^xujaligi tarmaqdaridan barlıq kárxanalar hám tashkilotlar ushın ulıwma bulgan kursatkichlar keltirilgen xisobotlar úlgili esabat dep aytıladı.
• Áyne tarmaq, ushın tán bulgan kursatkichlar keltirilgen xisobot qánigelesken esabat dep ataladı.
• Ámeldegi xi sobot xujalik ústinen operativ boshtsarish hám nazorat etiw makradida ámeldegi maǵlıwmatlardı alıw ushın xizmat k, iladi. Tapsırıw múddetine kdrab, bul \isobot kúndelik, bes kúnlik, un kúnlik, un bes kúnlik, aylıq, choraklik hám jıllıq bulishi múmkin.
• Kárxana hám shólkemlerdiń bir jıllıq iskerligi buyicha
tiykarǵı juwmaqlar keltirilgen \iso6 ot jıllıq x^sobot dep yuritiladi. Ol jaǵdayda kárxana aktiviyagining barlıq tiykarǵı tárepleri
\ak, ida maǵlıwmat keltiriledi.
www. ziyouz. com kitapxanası
• Jiberiw usılına karab, \isobotlar telegraf hám pochta \i so -
botlariga bulinadi. Telegraf usılı eń mux, im maǵlıwmatlarni alıw yamasa jetkiziw ushın xızmet etedi. Pochta usılında
jiberiletuǵın yamasa kabul k, ilinadigan \isobotlarda kuprok
kursatkichlar keltiriledi.
• Ulıwmalastırıw dárejesine karab, kisobotlar baslanǵısh hám
yipia esabatlarǵa bulinadi. Baslanǵanan keyin >uisobotni fakdt mustakil kárxana, shólkem vatash kilotlar dúzedi. Bul \isobotning mu\im ózgesheligi sonnan ibarat, onıń *ujjatlari
bir neshe nusqada tuzilib, \ar qıylı orınlarda saklanadi. Bul
bolsa \isobot maǵlıwmatlariiing aiik^igini tekseriwde júdá
k^l keledi.
• Iigma x^sobot baslanǵısh \isobot tiykarında boshkdrma hám yukori
shólkemler tárepinen dúziledi.
• Arnawlı uyımlastırılǵan statistikalıq baqlaw — bul málimoglarni
ruyxatdan utkazish, bir yulakay \i so b hám \ar qıylı tekseriwlarni tashkil etiw yuli menen tuplashdan ibarat. Statistik \isobot kanchalik yulga kuyilmasin, baribir statistika arnawlı uyımlastırılǵan statistikalıq baqlawlardı ámelge
asırmastán barlıq zárúrli maǵlıwmatlardı tuplay almaydı.
Sonday social \odisa hám processler barki, olar \a -
kida \isobot alıwdı yulga kuyip bulmaydi. Mısalı, bazar
iktisodiyoti sharayatında sawda daǵı baha, shańaraq byudjeti,
ol yamasa bul máseleler buyicha jámiyetshilik pikirin biliw,
a\oli ruyxatlarini utkazish sıyaqlılar sonday \odisalar hám
processler gruppaına kiredi.
Bunnan tashkari, \isobotda \ar bir máseleni júdá tolıq
túrde aytıp bulmaydi, sebebi bul \o l onıń operativ bas karish ushın xızmet etiw funktsiyasına ziyan jetkeredi.
2. 5. Statistikalıq baqlaw túrleri hám usılları
[70] Statistikalıq baqlaw kuyidagi túrlerge bulinadi (8-shizma).
[71 — 73] Úzliksiz baqlawda vok, yea (xdtsisa) júz bulishi bilanok,, yaǵnıy usha damning uzida kayd kilinadi. Mısalı, tugilish,
ulish, niko\dan utish hám ajırasıwlardı fukarolik \olatlUlish, niko\dan utish hám ajırasıwlardı fukarolik \olatlarini
Kayd etiw shólkemlerinde tsayd etiw, islep chikdrilgan ma^sulotlarni baslanǵısh kujjatlarda \isobga alıw, jumısshı hám \odim larning
jumısqa chikishini tabel' \isobida kayd etiw hám \akozo. Bir yula baqlaw kdnday bolıp tabıladı máseleni sheshiw makradida zárúriyatturilgan \ollarda túrlishe múddetlerde tsayta ámelge asırıp turiladi. Bunday baqlawǵa turaq-jay fondı ruyxati, kup jıllıq mevali terekler ruyxati, tábiyǵiy apat nátiyjesinde kurilgan záleldiHújjetli usılda zárúr bulgan maǵlıwmatlar tiyisli jujjatlardan alınadı. Bul usıl kupincha \isobot usılı dep júritiledi,
sebebi barlıq kárxana, shólkem hám shólkemler statistikalıq \isobotlarni baslanǵısh \isobga tıykarlanıp dúzediler. Mısalı, jıllıq
\isobot maǵlıwmatlarına tıykarlanıp, gúzetshi Tashkent wálayatidagi paxtashılıq jámáát xujaliklarining 90 payızın rentabelli xujaliklar, kolgan xujaliklarning rentabelli xujalik emesligin
anikdaydi. Gúzetshi baslanǵısh maǵlıwmattı anikdashda hújjetli
usıl ni k^llagan.
Soraw -juwap usılında kuzatilayotgan shaxslarǵa sorawlar berilib, alınǵan juwaplar tiykarında baqlaw varakdlari tuldiriladi. Bul
\olda x, yech tsanday hújjet talap kdlinmaydi. 1998 yilgi axdpi ruyxatini utkazishda \isobchilar \ar bir shańaraqqa kirip ruyxat varatsasiii jasawshılardan surab tuldirdi. Bunday baqlawlar soraw -juwap
usılı daǵı baqlaw dep júritiledi.
Soraw -juwap usılı uz gezeginde uchga bulinadi:
• o p a k i usılı ;
• uz-uzını % ayd tsilish usılı ;
• korrespondentsiya usılı.
Opaki usılda arnawlı tayarlanǵan kish ilar (\isobchilar) kuzatilayotgan shaxslarǵa baqlaw varakasidagi sorawlardı berip, alǵan
juwapların varatsaga jazadılar.
Uz-uzını tsayd tsilish usılında baqlawdı utkazuvchi shólkemning wákilleri arnawlı varakalarni gúzeteip atırǵan shaxslarǵa tarkdtadilar hám málim vak, tdan sung tuldirilgan varak, alarni y i ri sh ti -
rib aladılar. Mısalı, \ar bir student \ak, ida tula maǵlıwmatqa iye
bulish matssadida \isob-iktisod fakul'teti dekanati 1-kurs talabalariga arnawlı varatsalar tark, atdi. Bul varakdlar studentler tárepidan tuldirilib, dekanatga tsaytarilib berildi. Bunday baqlaw uzuzini tsayd etiw usılı daǵı baqlaw dep júritiledi.
Korrespondentsiya usılında zárúr maǵlıwmatlar statistika tashkilotlariga qálegen korrespondentlar tárepinen jiberibturiladi.
[80] Urǵanılıp atırǵan tuplam birliklerin ol[80] Urǵanılıp atırǵan tuplam birliklerin uz ishine kdmrab alıwǵa
k, arab, statistikalıq baqlaw : jabılasına hám k, isman baqlawlarǵa bulinadi.
Jabılasına baqlaw tuplamdagi barlıq birlikler \ak, idagi zaruriy maǵlıwmatlar tuplanadi. Statistikalıq \isobot sol tárzde tashkil
etiledi. Onı barlıq kárxana, shólkem hám shólkemler dúziwi hám
statistika shólkemlerine takdim etiwi shárt. A^oli ruyxati, sharba
ruyxati, egin maydanlarining\isobi sıyaqlılar jabılasına baqlawǵa
mısal bula aladı.
K, isman baqlaw urǵanılıp atırǵan tuplamdagi birliklerden k, anday bolıp tabıladı bir k, atı \ak, ida kerekli maǵlıwmatlardı alıw múmkinshiligiyatini jaratadı.
www. ziyouz. com kitapxanası
[81 — 84] K, isman baqlaw turtta túrge bulinadi:
• tańlama baqlaw ;
• tiykarǵı dızbekti baqlaw ;
• anketa ortsali baqlaw ;
• monografik súwretlew.
Tańlama baqlaw delingende ulıwma bas tuplamdan bir kismini ilimiy tiykarlanǵan, kepillikti tula támiyinlep beretuǵın usıllar járdeminde tańlap alıp tekseriw túsiniledi. Ol turri tashkil
etilse, alınǵan nátiyjeler ulıwma tuplam \ak, ida tula-tukis hám
anikf ikr júrgiziw múmkinshiligin beredi.
Tiykarǵı dızbekti baqlawda urǵanılıp atırǵan belginiń ulıwma
\ajmiga eń salmokdi urın tutqan tuplamning tiykarǵı kismi ajratibolinadi. M asalan, kolxoz-kooperativ sawda statistikası áne
sol dızbekti tekseriw principlerinde alıp barıladı. Jámáát x>'kaligi bazarları bes mıńnan artık, sh a\ar hám sh a\ar tipidagi sha-
\archalarda bar bolıp tabıladı. Tekseriw bolsa 264 úlken sha\arlardagi
tiykarǵı jámáát xujaligi bazarlarında alıp barıladı. Bul sha\arlarda
sh a\ar a\olisining yarımınan kupi jasaydı, jámáát xujaligi sawdaSi oborotila bolsa olar tiykarǵı salmokni (50 protsentti) iyeleydi.
Anketa ortsali baqlawda kuzatilayotgan adamlarǵa aldınan
arnawlı tayarlanǵan varakalar tarkatiladi. Mısalı, „Social
pikir“ jámiyetshilik pikirin urǵanıw orayı uzbekistonliklar
arasında „XX ásir \akdda pikirińiz kanday? “ degen temaǵa barishlangan surov utkazdi. Anketadagi XX asirdegi kaysi vokea ja\on
tariyxına, dúnya xalkutariiing \ayoti hám takdiriga kúshli tásir kursatdi degen sorawǵa kuyidagi juwaplar alındı.
Suralganlarning 28, 4% i sobikiggifokningtarkab ketiwin, 26% i
Ekinshi j a\on urısın ásirdiń eń mu\im vok, yealari dep \isoblashini bildirdi. Mámleketimiz fukarolarining (! 6, 3% i) fikricha, dúnya tariyxınıń rawajlanıwına 1917 jıldaǵı Oktyabr tuntarishi jáne onıń otsibatlari kúshli tásir kursatgan. Sonıń menen birge,
ma\alliy urıslar, BM Tning dúziliwi, Insan xukuk^ari
deklaratsiyasınıń kabul kdpinishi, górsawatlıqtı tamamlanılıwı,
kino kórkem óneriniń payda bulishi, atom bombasining sınap kurilishi hám boshk, alar mu\im \odisalar taypasına kiritilgen.
Kupchilik (73, 2%) fukarolarning pikrine qaraǵanda, Uzbekistonning ijtimoiy-siyasiy \ayotida júz bulgan eń tiykarǵı vokealar — mamlakatimizning mustak, illikka jetiwi vabirinshi Prezidenti saylovlari bulgan.
Mámleketimiz tariyxına kúshli tásir kursatgan vokealar sirasiga ma^alliy urıslar, 1917 jıl inkilobi, ekinshi ja\on urushi, 1966 jıldaǵı Tashkent jer silkiniwi, 1999 jıl 16 fevralında poytaxtda ámelge asırılǵan vokealar kiritilgen. Tariyxımızǵa tásir kursatgan boshka \odisalar katorida Ol rta Aziyanıń Rossiya tárepinen
basıp alınıwı, hayallardıń ozodpikka chikishi, Aral teńiziniń
kurishi tilge alınǵanIlimiy tadkikrtlar so\asida XX asirde dúnya xalkdariningfarovonligi vaturmush tárizine eń kúshli tásir kursatgan \odisalar
retinde kompyuter hám internet tarmogining oylap tabıw k, ilinishi
(32%), álemdiń uzlashtirilishi (15, 7%), sonıń menen birge, fizika,
ximiya, genetikalıqa hám biologiyadagi ilimiy jańa ashılıwlar kursatilgan.
Uzbekistonliklar insan \ayotining barlıq so\alarida elektr energiyasidan kengfoydalanishni \am mu\im oylap tabılǵanlar kdtoriga kushgan.
XX asirde Uzbekiston fuk^arolari ushın jámiyetimizdiń ijtimoiy hám materiallıq \ayotidagi eń york, ın \odisa millim \am de ma'naviy kadriyatlarningtiklanishi buldi.
Suralganlarning kupchiligi (58, 7%) Uzbekistonning mustakillikka jetiwin mámleket fuk, arolari \ayoti hám takdiriga,
ulıwma mámleketimiz tarakkiyotiga eń kúshli unamlı tásir kursatgan \odisa retinde ba\olashgan. Hám kerisinshe, mámleketimizdegi bark^arorlik hám tártipke ra\na salǵan diniy ekstremizm menen barlik\odisalar kupchilik tárepinen utgan asirdegi eń unamsız \odisalar retinde kursatilgan.
Surovda qatnasıw etiwshılerge XX asrga at beriw usınıs
kilingan edi. Olardıń43 procenti utgan asrni mustak, illik, insan
>FKUKI hám erkinliklerine eriw jumıs asri, dep atalǵan. K, alǵan
pikirler bir-birinen keskin f qorǵan-saray etedi. Ayırımlar ushın utgan júz
jıllıq jawızlıq, yolron hám munofiklik asri (13%), taǵı boshk, a adamlar ushın e\giroslar, \ayajon hám mu\abbat asri (7, 2%), kimler bolıp tabıladı
ushın jańa ármanlar turılıwı hám xalk^donishmandligi dáreklerine
shaqırıq kdpish asri (5, 7%) bulgan.
Uzbekiston fuk, arolarining kupchiligi (54, 5%) jańa jıl, jańa
ásir hám jańa mıń jıllıqtı dilda kuvonch hám keleshekke isenim \issi
menen kútip aldı.
Adamlardıń XX asirde jaqsı islik, mu\abbat, ádalat \am de jawızlik, jerkenish, ádalatsızlik qatnası turrisidagi karash lari k, izik^arli bolıp tabıladı. Surov nátiyjelerine kura, utgan asirde jaqsı islik hám jawızlıq
teń mikdorda kórinetuǵın bulgan.
Kupchilik (62, 4%) fuk, arolarimiz XXI asirde jaqsı islik, mu\abBat hám ádalat, jawızlıq hám jerkenishten ústin keliwine úmit bildirgan. Uzbekiston xalk^i uzınıń ullı keleshegine isenim menen k, aramokda. Bunday baqlaw anketa ork;ali baqlawǵa mısal bula aladı.
Anketa orkali baqlaw kerekli maǵlıwmatlardı kem ǵárejet
k, ilib alıw múmkinshiligin jaratsa -de, biraq olardıń anikdigi javob berilip atırǵan shaxslarǵa barlıq bolıp tabıladı. Varakdlarga juwap jazıw ixtiyoriy bulganligi ushın ádetde tarkatilgan anketalarning fakugggina bir kismi tsaytib keliwi múmkin. Nátiyjede kisman kuzatishga iye bulamiz.
Monografii súwretlew degende tipik \odisalarni \ar táreplama chukur hám dıqqat penen urǵanıw túsiniledi. Ol kupincha jabılasına
baqlaw nátiyjelerin bayıtıw ma^sadida ilror tájiriybeni urganish hám ǵalabalastırıwda kullaniladi. Monografik súwretlew barlıq
www. ziyouz. com kitapxanası
tuplam \ak, ida oylaw ushın maǵlıwmat tuplashni kuzlamaydi
hám usınıń menen kisman baqlawdıń boshka túrlerinen fark, etedi.
Onıń maǵlıwmatları áyne tekserilip atırǵan \odisa, ob'ektke tiyiwli bolıp tabıladı.
2. 6. Statistikalıq baqlaw qáteleri hám olar3. 1. Svodka tugrisida túsinik hám
onıń túrleri
[94 — 95] S tatistik baqlaw urǵanılıp atırǵan xodisa tugrisida
kupdan-kup maǵlıwmatlardı tuplashga im kán tugdirsa-de, lekin
alınǵan maǵlıwmatlardıń tarkrtsligi sebepli \odi sa tugrisida
ulıwma juwmaqlar soǵıwǵa múmkinshilik bermeydi. Sh onıń ushın \am usı
maǵlıwmatlardı bir sistemaǵa salıw, kbayta jumıs lash náwbettegi wazıypa
\isoblanadi. Bul boskich \ar kanday statistikalıq tadkikrtning ekinshi
bostsichi bulib, statistikalıq baqlaw m ateriallarini svodkalash hám
guru^lash dep júritiledi.
Svodkalash aldınan dúzilgen hám tasdik, langan programma \a m d a
joba tiykarında ámelge asıriladı. Programmada ayırım belgiler buyicha
ajratılıwı kerek bulgan guru\par ruyxati, sol guru^lar ushın
esaplanatuǵın kursatkichlar sistema i, kaysi aymaq shegarasında hám
basqarıw tárepden hákimniń qol astındaǵılıq j i\atidan materiallardı svodkalash
kerekligi sıyaqlı máseleler yechiladi. S vodkalash rejesinde bolsa kim hám
tsanday tártipte svodkalash dıń baj arilish i, onıń nátiyjelerin
kanday rásmiylew tirish hám baspasózde maǵlıwmatlardıń k, aysi
kismini nash r etiw sıyaqlı tash kiliy m asalalar yoritiladi.
[96- 97] S vodkalash ápiwayı hám m ol r a k k a b svodkalash larga
bulinadi. O ddiy svo d k al ash degende o l i n gan málim atlardı
gruppa^charga bulmasdan tuplam buyicha um um iy juwmaqlardı chikarishTúsiniledi. Mısalı, institugda tálim alıp atırǵan jámi studentlerdiń
sanın \i so bl ash ushın kúndizgi, keshki hám sirttsi fakul'tetlardagi
studentlersonini kushib chikish ninguzi jetkilikli. Sh onıńuzi ápiwayı
svodkalash boladı. Quramalı svodkalash delingende maǵlıwmatlardı
programmada kuzda tutılǵan belgiler tiykarında ayırım gruppa^arga bulib
urǵanıw tús uniladi. J ami studentlerdi kurslarǵa hám qánigeliklarga bulib urǵanıw buǵan mısal bula aladı.
Tar mániste svodkalash \am tap ápiwayı svodkalash sıyaqlı ulıwma
hám gruppa, iy juwmaqların chitsarish menen sheklenedi.
[98 — 99] Svodkalash tashkil tsilinishiga karab: oraylasqan
hám oraylashmagan svodkalashlarga bulinadi. Oraylasqan svodkalashda baslanǵısh maǵlıwmatlar bir yamasa bir neshe statistika boshkrrmalarida tuplanadi hám usha jerde kuzlangan mak^sad hám wazıypalar nuktai
názerinen kbayta islenedi. Bunday svodkalash maǵlıwmatlardı kayta
islewde birdey jaqınlawǵa hám \ozirgi zaman texnikasınan ónimli
paydalanıwǵa múmkinshilik tugdirsa-de, lekin baslanǵısh maǵlıwmatlardı
tak, k;oslash, teksh i rish múmkinshiligin bermeydi. Bunnan tashk, hárre,
maǵlıwmatlardı basqarıw hám i^tisodiy rayonlar mitsyosida kayta
islew hám sol tiykarda ^ududiy kursatkichlarni \isoblash sheklenedi.
Oraylashmagan svodkalashda baslanǵısh maǵlıwmatlar daslep
ma\alliy (rayon, wálayat ) statistika tash kilotlarida tsayta jumıs lanadi, sungra mámleket Makroik, tisodiyot hám statistika ministrligine
jiberiledi. Bunday svodkalashda statistikalıq baqlaw materialların
tekseriw hám tiyiw li ońlawlardı kirgiziw jeńillesedi, ^ududiy
kursatkichlarni ^isoblash múmkinshiligi tugiladi. Biraq oraylashmagan
svodkalash maǵlıwmatlardıngtarkrkdanish iga alıp keledi. Sh onıń
ushın ^am statistika ámeliyatında \a r eki kurinishdagi svodkalash
uygunlashgan tárzde ámelge asıriladı.
K, ayta jumıs lash texnikasına karab svodkalash kulda yamasa mexanizatsiyalashgan usılda mashinada orınlawǵa bolatuǵın. Kudda svodkalash
ádetde onsha úlken bulmagan tuplam ushın kullaniladi. Baslanǵısh
) ^j jat xarakterine karab kulda svodkalash kartochka hám fish kalar
járdeminde ámelge asıriladı. Kartochka járdeminde svodkalash kuyidagi
bosk, ishlerde atqarıladı :
• belgsharni shifrovka tsilish; • belgsharni shifrovka tsilish;
• kartochkalardı teriw;
• % ar bir gruppa sanın ol, isoblash matssadida kartochkalar sanın
sanap chitsish;
• ulıwma juwmaqlardı chitsarish.
Bul usılda svodkalash kup mablag hám me\nat talap kdladi. Nátiyjede
svodkalash júdá k, immatga túsedi.
Mexanizatsiyalasqan usılda kem me\nat sarplanadı hám svodkalash
arzanǵa tús adi, onı orınlaw múddeti kistsaradi hám alınǵan
nátiyjelerdiń anikdigi asadı. Házirgi kúnde kupgina statistika
shólkemleri zam onaviy mikro E \M l ar, hám zamanagóy kompyuterlar menen támiyinlengen.
www. ziyouz. com kitapxanası
[100] Keń mániste svodkalash delingende tuplangan baslanǵısh
maǵlıwmatlardı ilimiy teksh irish de kuzlangan mak, sad hám wazıypalar
nuktai názerinen kayta isleniwi túsiniledi. Bul \olda svodkalash:
• maǵlıwmatlardı guruzumsh;
• tipik gruppalar hám gruppach&'arni xarakteristikapovchi kursatkichlar
sistemasın islep chitsish;
• xar bir gruppa hám gurufar buyicha ulıwma juwmaqlardı chitsarish;
• guruuuyush nátiyjelerin statistikalıq j advamarga jaylastırıw
hám olardı grafiklarda súwretlew sıyaqlı bos^ichlarni uz ishine
aladı.
Bazar ik^isodiyoti sharayatında hár túrli múlk formalarınıń
júzege keliw i, xujalik júrgiziw sh akllaridagi túpkilikli uzgarishlar
statistikalıq baqlaw maǵlıwmatların kayta jumıs lash usıllarına \am uz
tásir kúshin utkazadi. Atap aytqanda :
• ulıwma mámleketlik hám tarmotslar xasobotlari iskaradi, kárxana
mik;yosidagi maǵlıwmatlar hám informaciyalarǵa bulgan mútájlik bolsa
artıp baradı. Baslanǵısh maiumotlarni alıw usılı rawajlanıwArtıp baradı. Baslanǵısh maiumotlarni alıw usılı rawajlanıwlashadi;
• kúndelik mútájlikke zárúr bulgan axboropiar hám maiumotlarni
alıw ushın kuprok; tańlanma baqlaw hám bir yula xisob usılları
keń kullanila baslanadı ;
• kup ukladli bazar i^tisodiyotini, j amiyat dıń sotsial
quramın, tapy hám tarmotslar mitsyosidagi uzgarishlarni
xarakteristikalaytuǵın -ulıwmalastıratuǵın maǵlıwmatlardı yigish usılı hám
baqlaw formaları takomimashadi.
3. 2. Guru^lash tugrisida túsinik hám
olardıń usılları[101 — 105] S tatistik gurueuyush dep ij tim oiy \o d i sa hám
processlerdi chukur hám xdr tárepleme urǵanıw mak, sadida eń mu^im,
xarakterli belgiler buyicha birdey guru\ hám guru\chalarga ajıratıp
urǵanıwǵa aytıladı. Guru\lash urǵanılıp atırǵan xrdisaning xarakterli
ózgeshelikin, odaǵı konuniyagni anik^ash ga im kán beredi. Áne sol
úshek oni menen ol ılım iy svodkalash ni n g hasa si y elementi bulib
esaplanadi.
Guru^pash usılı birinshi ret XvIII asirde Rossiyada tatbik,
kalina baslandı. Bul usıldı tatbik etiw de hám rawajlandırıwda
A. N. Radish chev (1 7 4 9 — 1802), D. P. J uravski y (1810 — 1856 ),
P. P. S yemyonov T yan'-Sh an'skiy (1827 — 1914) sıyaqlı ullı orıs alım -
lariningxizmatlari katga. Mısalı, sud statistikasınıń tiykarlawshisi
A. N. Radish chev j inoiy jumıs larni ry p y v m p ra b^lib urǵanıw ni
aytıp ótken bulsa, D. P. J uravskiy statistikanı keń m a'noda
kategoriyalar, guru v i ar buyicha xisob alıp baratuǵın f an dep atadi.
Teńi^pi geograf hám statist P. P. Semyonov Tyan'-Sh an'skiy kish lots
jámáátlerdi batraklar sanı, yerni ij araga alıw hám beriw sıyaqlı
belgiler tiykarında altı guru\ga bulib urǵandı. Zemstvo statistikasınıń payda bolıw i jáne onıń d ye\ko n
x$'kaliklarini xojalıqlarǵa bulib urǵanıwı guru\pash usılın
keń kullash ga sebep buldi.
Arastu j am iyatdagi kish ilarni 3 tabakaga boladı : 1) eń bay
tabaka; 2) urtacha bay tabaka; 3) eń kambagal tabaka. Bulardan eń
bay hám urtacha tabakalar guzal pazıyletlerge iye bulib, kambagal
kish ilarda bul axlokiy pazıyletler yuk bolıp tabıladı, dep juwmaq etedi.
Germaniyada júz jıldan berli ámel kilib kelinip atırǵan bir konun
bar. Oǵan k^ra, balalar jas idan kat'i názer ata-analarına járdem
beriwleri kerek. Sh oǵan qaray olar bes guru^ga bulinadi:
6 jas ge shekem — bala f akat^ynab yuradi.
6 — 10 jas ge shekem — ata-anasına geyde ıdıs -tovokyu vish, úydi
tazalaw, dukondan geypara zat satıp alıp
keliwge karashadi.
10 — 14 jas ge shekem — bog jumıslarına kumaklashadi, uzını hám boshkalarni poyafzalini tazalaydı.
1 4 — 16 jas ge shekem — avtomashinanı yu vadi, bogvatom orkadabi r
ret úlkenler menen teń isleydi.
1 6 — 18 jas ge shekem — eger ata-anası ishda bulsa, \ar \af tada bir
ret úy kutarib, tazalaw i shárt.
Guruedash usılı ǵalabalıq tuplamlarda mikdor uzgarishlaridan
sapa uzgarishlariga utish procesin anikpash maksadida júdá keń
kullaniladi. M asalan, kárxanalardı :
nátiyjelililik dárejesi buyicha kuyidagn úsh guru^ga:
• il gor;
• ol rta;
• kolok;;
úlken-kishiligine karab:
• iri;
• urta;
• kishi;
múlkshilik formasına karab:
• mámleket;
• jámáát;
• jeke sıyaqlı grupparyurga bulish múmkin. Quramalı \odisalarni urǵanıwda kombinatsion guru^lash usılı
júdá keń kullaniladi.
Guru\pash usılı járdeminde bir-biri menen bom ikbulgan kuyidagi u1! túrdegi vazif a yechiladi:
• xrdisalar social -ik, tisodiy tiplarga ajratıladı ;
• ij timoiy-itstisodiy xodisalar strukturası úyreniledi;
• xrdisalar urtasidagi boglanish ani^lanadi.
Xar kanday guru\lash ni ámelge palaw irish ushın daslep gruppalaw
belgisi hám oraligi aniklab alınadı. Eger bular noturri belgilep
alınǵan bulsa, ol \o l d a gu r ol ^ ash \a m siyasiy, \am iktisodiy, \ sh
social \ayotn i buyab kursatuvchi nátiyjelerdi beredi.
www. ziyouz. com kitapxanası
[106 — 110] Guru\lash belgisi delingende guru\lash ushın tiykar
kilib alınǵan belgi túsiniledi. Boshk, acha kdlib aytqanda guru\-
lashni áyne kdysi belgi tiykarında ámelge palaw irilish i tús uniladi.
Onı tańlaw de kuyidagi tiykarǵı sh artlarga itibar beriw kerek:
• guruuuash ushın % ar mudam xodisani tula xarakteristikalap beretuǵın mu% im
belgiler tiykar tsilib alınıwı kerek;
• guruuyush belgisin tańlawda onıń anik, vatst hám jay sharoitini, usha dáwirdiń mo^iyatini ańlatiwshı, % ozirgi zaman
iktisodiyotini xarakteristikalaytuǵın máselelerdi yorita alıwshı belgiler
ekenligine itibar beriw kerek;
• quramalı xrdissharni urǵanıwda gruppa^gashni fatsat bir
belgi buyicha emes, bsh ki bir neshe mu% im belgiler buyicha ámelge
asırıwı kerek.
I f odalanish ga tsarab, gu r ol ^ ash belgileri atributiv hám m i k -
dáriy belgilerge bulinadi. Atributiv belgi delingende san menen
ańlatpalanmaydigan, bir-birinen mazmunan hám sapa jixdtdan f a r k
kiluvchi belgiler túsiniledi. Adamlar toif asi, pazıyleti, ki sh i -*/
\kiluvchi belgiler túsiniledi. Adamlar toif asi, pazıyleti, ki sh i - *-++
dıń kásipi, milleti, ma\sulot túri, jumıs \ak, i forması sıyaqlılar bul
bel giga mısal bula opadi. Mısalı, Abu Bakr Barrou Term iziyning
mar^amat kdlish laricha, adamlar úsh toif aga bulinadi:
Birinshisi — umaro (ámirler).
Ekinshisi — ulama.
Úshinshisi — fukdro.
Eger am irlar buzilsa, xal^ning \a yamasa t tárizi buz'ladı ; ulam o
buzilsa, xal^ning dinge sıyınıw-ar-namısı nuksonga ushraydı, fuk^aro buzilsa, *-*
xalkurtasida^shollikva^immat buz'ladı. Ámirlerningbuzilishi —
jábir-zulm kdpishi; ulamalarningbuzilish i — buyım-dúnyaǵa beriliw
hám ^avoi payda sga eriw; f ukaroning buzılıw i bolsa, toatni tar k
etiw hám rizoga ala awızlıq etiw bolıp tabıladı. 1
Mutsobil (al'ternativ) belgi atributiv belginiń bir kurinish i
bulib, eki kapusta a-tsarsh i, b i r -b i r i n i takrzo etm ay di gan
belgiler bolıp tabıladı. M asalan, m a'lum otli-m a'lum otsiz, taj r i b al i -
taj ribasiz, x^-júk, hám \okazo.
Mivdoriy belgi dep san (rak, am) menen ańlatpalanıwshı belgilerge
aytıladı. Mısalı, ma\sulot x, ajmi, studentler sanı, stanoklar sanı
hám \okazolar tikkeley rak, amlarda ańlatpalanadı.
Xodisalar urtasidagi uzaro boglanish olardıńom il hám nátiyjelik
belgileri buyicha guru\larga aj ratib úyreniledi. Faktor belgi
nátiyjege tásir kdluvchi belgi bolıp tabıladı. Natij aviy belgi bolsa faktor belgi
tásirinde uzgarib turıwshı belgi bolıp tabıladı. M asalan, m ye\nat ónimliligi
guru>u1 ash belgisi bulib, onıń ta' si ri astında ma^sulot tán n a r -
xining uzgarishi kuzatilayotgan bulsa, ol \o l d a m ye\nat ónimliligi
faktor belgi, ózine túser bahasınıń uzgarish i bolsa natij aviy belgi b uli b
\isoblanadi.. \\7.. M akon, j oyni xarakteristika lovchi belgiler, \odisalar adresin
(kárxana, jámáát xujaligi, shólkem hám ^okazo) ańlatiwshı belgiler
dep júritiledi. Bunday belgiler buyicha ámelge asırılǵan rypyviamlar ^odisalarning mákanda uzgarib turıw konuniyatini urǵanıwǵa
múmkinshilik beredi. Vaktni xarakteristikalaytuǵın belgiler \odisalarning zamande
(jıllar, sáneler, máwsimler hám \okazo) uzgarish ini urǵanıwda
mu^im a^amiyat kásip etedi.
Kuzlangan mak, sad hám wazıypalarǵa karab, ^odisalarni mu^im hám
m u\im bulmagan belgiler buyicha gruppadash múmkin.
Muxdm belgiler \odisaning mo\iyatini, ózgeshelikin ańlatadı.
Kárxanalardı m a\su lo t \aj m i, islep chikarish fondlari buyicha
rypyjyiam m u\im belgi buyicha guru\lashga mısal bula aladı.
Millet túsiniginiń mánisi ne? Filosoflar hám oqımıslılar
milletti tiykarınan ush mux, im belgi menen bir-birleri menen farkdaydilar:
1. Xar bir m illettiń ana tilin kadrlaw i (tilge itibar —
elga itibar. A. Navaiy ).
2. \ a r bir m illettiń kupchilik a\olisi jam bulib jasaytuǵınlıq
Watanı bar ekenligi.
3. Xar bir m illettiń uziga tán milliy mádeniyatı, milliy
dástúrleri hám úrp-ádetleriniń ulıwmalıǵı.
Sh onıń ushın \a r bir millet uz watanı, uz xalki hám milliy
mádeniyatı, atap aytqanda, uz úrp-ádetlerin abaylap izzetleydi. Sol
sebepli, milletler urtasida „Watandı sevmok, — iymandandir“ dep ataladı.
Mu^im bulmagan belgiler \odisaning fakatgina tashki tárepin
xarakteristikalaydı. Buǵan kárxanalardı olardıń atı, kimga kdrashligi
sıyaqlı belgiler buyicha gruppadashlar mısal bula aladı.
Baslanǵısh belgiler urǵanılıp atırǵan \odisaning (mısalı, mámleket
xujaligida jumıs chilar so n i n i, tiykarǵı fondlar kiymatini, islep
chikarilgan ma\sulot \aj m i n i hám \okazo) m utlaksonini, \aj mini,
mikdorini xarakteristikalaydı.
Ekilemshi belgiler bolsa baslanǵısh belgilerdi bir-birine bulish
nátiyjesinde alınǵan ^osi la bulib, \odi san i n g intensivligin,
strukturasın, dinamikasın xarakteristikalaydı. Mısalı, me\nat ónimliNátiyjesinde alınǵan ^osi la bulib, \odi san i n g intensivligin,
strukturasın, dinamikasın xarakteristikalaydı. Mısalı, me\nat ónimliligi eki birlam chi belgin, yaǵnıy m a\sulot \aj m ini ketken
vaktga bulish natij asida alınadı. Bul jerde alınǵan nátiyje, yaǵnıy
me^nat ónimliligi ekimchi belgi bulib \isoblanadi.
[111 — 114] Qalısalarni mikdoriy belgiler buyicha rypyviauiaa
daslep guruedash oralirini anikdab alıw zárúr. Guru\lash oraliri
belginiń eń úlken hám en g kishi variantları ayırmasınıń
guru\par sanına qatnası menen anikutnadi. Aralıqdar:
• teń hám teń bulmagan;
• ochi k hám ochik bulmagan;
• arnawlı kurinishlarda bulishi múmkin.
www. ziyouz. com kitapxanası
Teń oral i k, dey il ganda barlıq gruppalar ushın b i r qıylı bulgan
aralıq túsiniledi. Ol kuyidagicha esaplanadi:
'= x™~ x «*.
p
Bul jerde: I — aralıq katgaligi;
x — belginiń eń úlken variantı ; PN1 X *
xtt ~ belginiń en g kishi variantı ;
p — gruppalar sanı.
Eger, mısalı, paxta \osildorligining eń yu krri daraj asi —
bOts/ga, eń tómen dárejesi — 20 ts/ga, gruppalar so n i 5 bulishi
muljallangan bulsa, ol \olda \a r bir gruppauchun o r al i k úlkenligi
8 ts /ga teń boladı :, 6 0 -2 0 0, I = - —- = 8 ts / ga.
Bunday aralıqlar ádetde tuplam birlikleri urtasida ayırmashılıqOnsha úlken bulmagan qallarda kulaniladi.
Teń bulmagan oralits delingende gruppadan guru\ga yamasa usib baratuǵın
yamasa azayıp baratuǵın aralıqtush uniladi. Bunday aralıqlar ádetde
tuplam birlikleri kútá úlken tarkoklikka iye bulgan qallarda
kullaniladi. M asalan, jumıs chilar normanı baj arganlik dárejesi
buyicha ádetde kuyidagi aralıqlarda gruppalanadı ;
* 80 nen 90 procentkeshe rej ani atqarganlar (o r a l i k — 10 );
* 90 nan 95 procentkeshe (orali ^ — 5);
* 95 ten 98 procentkeshe (o r ali k — 3);
* 98 den 100 procentkeshe (orali k — 2);
* 100 den 101 procentkeshe (o r a l i k — 1) hám xokazo.
Bul jerde aralıq azayıp barıw yunalishiga iye. Normanıń
atqarılıw dárejesi kdncha yukrri bulsa, aralıq sonsha kishreyibboradi.
Teń bulgan hám teń bulmagan aralıqlar yopik hám o ch i k kurinishda
bulishi múmkin. Eger orali k »den — gacha“ an i k b jer i l gan bulsa, ol
\olda aralıq spits kurinishda boladı (1 -\ol). Eger orali k „gacha“ den
bas lanib „undan yu kori“menen tamamlansa, ol túrde o r a l i k ochits
kurinish de boladı (2-qal):
1-XAl (ts/ga) 2-qal (ts/ga)
20 dan 28 ge shekem 28 ge shekem
28 den 36 ǵa shekem 28 den 36 ǵa shekem
36 dan 44 ke shekem 36 dan 44 ke shekem
44 ten 52 ge shekem 44 ten 52 ge shekem
52 den 60 qa shekem 52 hám odan yutsori
Arnawlı aralıqlar kupincha tipologik gurulutashlarda birbiridan túpkilikli f ar k kiluvchi, uziga tán ózgeshelikke iye bulgan
gruppalardı aniklash maksadida kulpaniladi. M asalan, a\olining
kaysi bir kismi mexnat resursı ekenligin an i klash maksadida
olar kuyidagi gruppalarǵa bulib úyreniledi• 15 jasqa shekem — islew jasında bulmagan;
• 16— 55 jas — islew jasındaǵı hayallar ;
• 16 — 60 jas — islew jasındaǵı er adamlar ;
• 55 jas hám odan yutsori — nafatsa jasındaǵı áyelpar;
• 60 jas hám odan yukori — nafa';a jasındaǵı er adamlar.
\ a r bir gúrish bir-birinen mazmunan tupten fark, k, iladi.
[115 — 118] Kuzlangan mak, sad hám wazıypalardı \al k, ilish nuktai
názerinen statistikalıq guru^lash úsh túrge:
• tipologik;
• strukturalıq ;
• analitik guru% lashlarga bulinadi.
X ar birturdagi gurueutash arnawlı bir matssad hám wazıypalardı sheshedi.
T i pologi k guru^lash járdem ida tuplam dıń hár qıylı daǵı
birlikleri sif at j i\atdan birdey guru>u1 arga, birdey tiplarga
ajratıladı. Xalkxujaligini tarmaq^arga bulish, a\olini klasslarǵa
bulib urǵanıw, ^ishlok, xujaligini jámáát hám ijara, jeke
xuj álikler mik, yosida urǵanıw lar tipologik guru\lashlarga mısal
bula aladı.
Strukturalıq gruppalaw járdeminde birdey tipdagi, sapa jixdtidan birdey bulgan guru>slarning (birliklerdiń) salmogi *isoblanadi hám sol tarifa tuplam quramı úyreniledi. Bunday guru\pashlar
járdeminde a^olining milliy, jınıslıq quramı, jumısshılardıń kásiplik
quramı yamasa strukturası sıyaqlılar úyreniledi.
Analitik guru^lash járdeminde \odisalar urtasidagi uzaro boglanish úyreniledi. Bunday gruppadashlar faktor hám nátiyjelik belgiler
buyicha am alga asıriladı. M asalan, jumısshı qánigeliginiń asıwı
(faktor belgi) m ye\nat ońimdarlıǵınıń (nátiyjelik belgi) asıwına
alıp keledi.
I kki hám odan artık, belgiler buyicha ámelge palaw irilgan
guruedashlar kombinatsion gurutdshshlar dep ataladı. Bunday gruppadashlar
bir belgi buyicha orınlanǵan guru^ash larga Karaganda kengrok,
analitik ózgeshelikke iye boladı.