Mazmuni I. Bap. Sóylew ósiriw teoriyası hám metodikası oqıw páni retinde

1.1.Balalar sóylewin rawajlandırıw metodikası pániniń tashkil tabıwı hám rawajlanıwı.


Balalar sóylewin rawajlandırıw metodikası pániniń quram tabıwı hám rawajlanıwı. Mektepge shekem tálim saw, hár tárepleme jetik balalardı tárbiyalaw ushın zárúr shólkemlestirilgen, stilistik, psixologiyalıq, pedagogikalıq shárt-sharayat jaratadı, balalardı mektepte úzliksiz túrde tálim alıwǵa tayarlaw ata-analarǵa járdem beredi. Sońǵı jıllarda mektepge shekem tálim sistemasın rawajlanıwlanıwlastırıw, tálim-tárbiya mazmunı, forması qural hám metodların jańalawǵa bólek itibar berilip atır. Ózbekstan Respublikası «Tálim tuwrısında»ģi nızamınıń 11- statyasında: «Mektepge shekem tálim bala shaxsın saw hám jetik, mektepte oqıwǵa tayarlanģan tárzde qáliplestiriw maqsetin kózleydi. Bul tálim altı-jeti jasqa shekem shańaraqta, mektepge shekem tálim mákemelerinde hám múlk formasına qaramastan, basqa tálim mákemelerinde alıp barıladı»,- delingen.
Mektepge shekem tálim mákemelerindegi tálim-tárbiya processinde aldıńǵı pedagogikalıq hám informaciya texnologiyalarınan paydalanıw, shólkemlerdi zamanagóy bilimlerge iye tárbiyashilar menen toltırıw hámde olarda kásiplik ilmiy tájriybe, iskerlikke salıstırǵanda dóretiwshilik jantasıw sezimin qarar taptırıw, úzliksiz tálim sistemasında alıp barılıp atırǵan iskerliklerdiń zárúrli baǵdarlarınan biri bolıp tabıladı. Kadrlar tayarlaw milliy programmasında belgilengeni sıyaqlı, mektepge shekem tálim sistemasın rawajlanıwlastiriw boyınsha maman tárbiyashi hám pedagog kadrlar búgingi kúnde úzliksiz innovciyalıq izertlewde boliwdi pikirlewi, sonıń menen birge, MTShlarda da innovatik ideyalardı qáliplestiriw tiykarında iskerlik kórsetiwi zárúr.
Pedagog kadrlardıń úzliksiz tálim alıwın shólkemlestiriw mashqalalari bir qatar xalıq aralıq shólkemlerde, atap aytqanda, Jáhán tálimin jobalastiriw institutı (Parij ), YUNESKOniń tálim boyınsha institutı (Gamburg), Joqarı tálimniń Evropa Orayı (Buxarest), Evropa Muǵallımler tálimi Assotsiatsiyasi (ATEE) hám basqa qatar ilimiy mákemelerde izertlew etilip atır.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017-2021-jıllarda mektepge shekem tálim sistemasın jánede jetilistiriw ilajları tuwrısındaǵı Sheshiminde; mektepge shekem tálim mákemeleri tarmaǵın keńeytiw, maman pedagog kadrlar menen támiyinlew, balalardı mektep tálimine tayarlaw dárejesin tupten jaqsilaw, tálim- tárbiya processine zamanagóy tálim programmaları hám texnologiyaların qollanıw etiw, balalardı hár tárepleme intellektuallıq, etikalıq, estetik, fizikaliq rawajlandırıw ushın shárt-shárayatlar jaratıw máselelerine bólek itibar qaratildi. Bul qarar mektepge shekem tálim sistemasın jáne de rawajlanıwlashuviga xızmet etedi.
Respublikamızda úzliksiz tálim sistemasınıń barlıq basqıshlarına, atap aytqanda onıń mektepge shekem tálim basqıshına itibar artıp barıwı menen bir qatarda mektepge shekem jas daǵı balalardı mektepge shekem tálim mákemelerine qosıw úlesi azayıp barıwı buǵan baylanıslı maqsetli izertlewler aparıw, mámleketimiz ilimiy-texnikalıq programması, us- tuvor izertlewlerge baǵdarlarınıń bir bólegi retinde qaralıwı kerek. Zero, aytıp ótkenimizdek, úzliksiz tálim basqıshlarınıń qanshelli nátiyjeli islewi málim dárejede mektepge shekem tálim si- fatiga baylanıslı : bul dáwirde balanıń dúnyaǵa kóz qarası, qıyalları forma - lanib boladı. Oǵan tuwrı mazmun hám jónelis beriw pedagogika páni, tálim ámeliyatınıń aktual mashqalası bolıp tabıladı.
Bala sóylewin rawajlandırıw, bárinen burın, til uqıplıyatini formalan- tirishni talap etiwshi baylanıs formaların rawajlantıratuǵın sonday eken- bolıp tabıladı (A. A. Leont'ev).
Ilimiy izertlewler hám jónelisler analizi mektepge shekem jas daǵı balalar sóylewiniń túrli táreplerin rawajlandırıw qásiyetleri de- de olardıń ilimiy ádebiyatda úyrenilganlik dárejesin anıqlaw im- konini beredi.
Mektepge shekem jas daǵı balalar sóylewin rawajlandırıw máselelerin izertlew Ózbekstan Respublikasında ótken ásirdiń 50-jıllarında baslanǵan. Mektepge shekem bilimlendiriw tarawı daǵı birinshi ilim kandidati A. v. Nikolskaya jergilikli millet balalarına orıs tilin oqıtıw zárúrligi máselesin kóterip shıqtı. Olkáraınan ótkerilgen sınaq izertlew- lari (1958-1960 -jıllar ) nátiyjesinde mektepge shekem úlken jaslı ózbek balalarına orıssha awızsha sóylewdi úyretiw metodikasınıń tiykarǵı mazmunı belgilengen jáne onıń tiykarǵı máseleleri islep shıǵılǵan.
XX ásirdiń 70-jıllarında A. vNikolskayaning ilimiy baslıqlıǵı astında E. M. Razbayeva tárepinen mektepge shekem jas daǵı úlken bo- lalarda o'qilgan dóretpeler tiykarında úlkenler miynetine húrmetti tar- biyalash boyınsha izertlew ótkerildi. S. O. G'oziyeva tárepinen (E. M. Razbayevaning ilimiy baslıqlıǵı astında ) mektepge shekem úlken jas daǵı balalarda ózbek xalıq awızsha ijodidan (xalıq ertekleri, oyınlar ) paydalanıw tiykarında átirapdagilarga ádalatlı munasábette bolıwdı qáliplestiriw máseleleri izertlew etildi.
1979 -jıldan baslap tap búgingi kunge shekem mektepge shekem jas daǵı balalarǵa ana tili hám ózge tildi (orıs, ózbek) oqıtıw mashqalası Ózbekstan ilimpazları, metodistlari, psixologlarınıń izertlew ob- yekti esaplanadı (F. R. Ílayıqova, R. M. Ílayıqova, G. X. Jumasheva, D. R. Babayeva, D. Abdurahimova, L. R. Mirjalilova, N. Sh. Nurmu hammedova hám basqalar).
Barlıq izertlewshilerdiń bala sóylewin jáne onıń rawajlanıwın bólek ajıratılǵan halda emes, bálki úlken jaslı kisiniń balaǵa pedagogikalıq tásiri menen óz-ara baylanıslılıqta kórip shıǵadılar. Bul jantasıw orınlı bolıp tabıladı, zero, pándegi zamanagóy izertlewler sóylewdi ózlestiriw jáne social óz-ara sheriklik - óz-ara baylanıslı processler bolıp tabıladı, sóylewdi rawaj - lantirish bolsa - dóretiwshilik process, biraq ol stixiyali process emes, degen pikirge tiykarlanadı.
Insan tájiriybesiniń tariyxan qáliplesken mazmunı sózli formada ulıwmalastırılǵan, onı bayanlaw hám ózlestiriw bolsa bul process- de sóylewdiń de qatnasıwın názerde tutadı. Sóylew balaǵa insan mádeniyatınıń barlıq jetiskenliklerine jol ashadı. Ulıwma, shaxstıń hám barlıq tiykarǵı psixik processler (qabıllaw, pikirlew hám boshq.) dıń qáliplesiwi de balada sóylewdiń rawajlanıwı menen baylanıslı. Balanıń psixik tárepten qáliplesiwinde sóylewdiń bólek orın tutıwı onıń túrli basqıshlarda rawajlanıwına járdem beretuǵın shárt-sha- roitlar hám faktorlardı biliwdi júdá zárúrli etip qóyadı. Sóylewdiń rawaj - lanishi menen háreketleniwshi kúshler haqqındaǵı másele dúbeleydey sekrew formasında júz beriwi sebepli de, zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Balalarda sóylew rawajlanıwın xoshametlentiretuǵın yamasa oǵan tosqınlıq etiwshi kúshlerdi anıqlaw bul processga anıq maqsetti gózlegen halda pedagogikalıq tásir kórsetiwdi shólkemlestiriw gilti bolıp tabıladı.
V. I. Loginova, Y. S. Lyaxovskaya, V.V. Gerbova, Ye. M. Strunina hám basqalardıń izertlewlerinde balalar ana tili leksikasini ózlestirip alıwlarınıń ayriqsha qásiyetleri kórsetilgen.
Mektepge shekem jas daǵı balalardıń sózlikti ózlestiriwlerinde eki tárep ajıratıp kórsetilgen: átirap daǵı álem sózligin (sóz baylıǵın ) ańǵarıw menen birgelikte rawajlandırıw; sózlikti til birligi retinde ózlestiriw. Olar predmetli baylanıslar hám munasábetler mantig'ida da, til mantig'i boyınsha da sóz ústinde islew zárúr ekenligin tastıyıqlap beriwgen.
Sóylewdi iyelep alıwdıń eń zárúrli basqıshları mektepge shekem jasqa tuwrı keledi. Sonnan kelip shıqqan halda, házirgi payıt- de sóylewdi rawajlandırıw daǵı ayırım basqıshlardı úyreniwge bólek itibar qaratılıp atır. Ilimpazlar sóylewqacha bolǵan basqısh zárúrli rol oynawın túsinip jetip, onı tolıq analiz etpekteler.
Mektepge shekem jas daǵı balalardıń tuwri sóylewi izertlewshi- lari Ye. I. Tixeyeva, Ye. A. Flerina, A. M. Leushina, L. A. Penyevskaya hám basqalar balalaming awızsha sóylewi hám gúrriń qılıwdı ózlestiriwiniń ayriqsha qásiyetleri, dialogik hám monologik sóylewdiń óz-ara baylanıslılıǵın tereń túsiniw tiykarına qurılatuǵın tuwri sóylewdi oqıtıw sistemasına tiykar salıwǵan. Olar tárepinen balalar gúrrińleri klassifikatsiyalap shıǵılǵan bolıp, onıń tiykarın pikir bildiriw qadaǵan- basi: predmetlerdi xarakteristikalaw, kórkem ádebiyatqa baylanıslı tekstlerdi gúrriń etip beriw, súwretke qaray gúrriń qılıw, jeke hám jámáát tájiriybesinen mısal kelti- rish, dóretiwshilik gúrriń etiwler quraydı.
Balalar sóylewiniń grammatik dúzilisi salasındaǵı izertlew- lar balalarda sóylewdiń morfologiyalıq hám sintaktik táreplerin forma - lantirish (F. A. Soxin, M. I. Popova, A. vZaxarova, vI. Yadeshko, A. G. Tambovseva hám boshq.), ana tiliniń sóz payda etiw sisteması qásiyetlerin anıqlaw, sonıń menen birge, balalar sóylewiniń grammatik dúzilisin jetilistiriwge tiyisli pedagogikalıq ishda tekǵana ádet- dagi grammatik aljasıqlardı úyreniw hám ońlawǵa, bálki birinshi náwbette grammatik ulıwmalasqanlardı qáliplestiriwge itibardı qa- ratish zárúr ekenligin tastıyıqlaw imkaniyatın berdi.
Balalar tárepinen tildiń dawıs sistemasın ózlestiriliwi boyınsha ótkerilgen izertlewlerde (G. M. Lyamina, Ye. I. Radina, G. A. Tumakova, A. I. Maksakov, M. I. Geniń, N. A. German hám boshq.) úyreniw predmeti retinde xızmet etdi.
Mektepge shekem jas daǵı balalarda sóylewiy aktivlikti qáliplestiriw máselelerin sóylewiy iskerlik teoriyası tiykarında izertlew mektepge shekem tálimdiń teoriyası hám de ámeliyatı ushın aktual hám aha- miyatli esaplanadı.
Teoriyalıq hám ámeliy jumıslar sonnan dárek berip atırki, sóylewiy iskerlik motivatsiyasın bayıtıw balalar sóylewin rawajlandırıw boyınsha islerdiń natiyjeliligin asıradı (F. A. Soxin, YE. M. Strunina, A. M. Barodich, M. R. Lvov hám boshq.).
Sóylew pútin iskerlik hám nonutqiy háreketke qosılǵan sóylewiy háreket sıyaqlı til arqalı baylanısqan tariyxan qáliplesken mulo- qot forması retinde kórip shıǵıladı (L. S. vigotskiy, A. N. Leontev, A. A. Leontev, I. A. Zimnyaya).
Modelde fahmlab jetilgen informaciyanı sóylew járdeminde uza- tıs, yaǵnıy sóylewiy semantika mashqalası ; bunda grammatik qoi- delerden paydalanıw, yaǵnıy tildi jumısqa salıw ; akustikalıq kanaldı jumısqa túsiriw múmkinshiligi; sóylewden baylanıs jáne social baylanıs quralı retinde paydalanıw ; bul barlıq hádiyselerdi mıy háreketine muwapıq halda xarakteristikalaw sıyaqlı hádiyseler óz anıqlamasın tabıwı kerek.
Sóylewiy rawajlanıw procesin A. N. Leontev tómendegishe xarakteristika - laydi: Sóylewdi «rivojlantirish procesi bala sózliginiń hám sózlerdiń assotsiatsiya tiykarında baylanısıwınıń artpaqtasında ańlatpalanatuǵın miq- dáriy ózgerisler procesi emes, bálki sapa tárepinen ózgeris ja- rayonı bolıp tabıladı, zero, ol pikirlew hám ań rawajlanıwı menen ishki baylanısqan halda sózdiń barlıq funksiyaları, tárepleri hám baylanısların óz ishine alatuǵın haqıyqıy rawajlanıw procesidir».
XIX ásirdiń ortalarından baslap, sóylew ontogenezi ilimpazlardı qızıqtirib qaldı. K. D. Ushinskiy balalardı ana tilinde oqıtıwdıń zárúr ekenligin tiykarlab, balalarǵa ana tilin dáslepki oqıtıw metodika - sini islep shıǵar eken, balalar tildi ózlestiriwleriniń til menen dane- fakkurning óz-ara munasábetlerin filosofiyalıq tárepten tereń ańǵarıw, óz-ózin rawajlandırıw hám oqıtıwǵa tiykarlanǵan qásiyetleri hám qo- nuniyatlari boyınsha óz pikirlerin bildirdi.
Rossiya páninde sóylew ontogenezi boyınsha izertlewler L. S. vigotskiyning materiallıq -tariyxıy teoriyasına hám A. N. Leon- tevning iskerlik teoriyasına tayanǵan halda ámelge asırılǵan.
Nátiyjede balalar sóylewiniń payda bolıwı hám rawajlanıwı olardıń átirap daǵı adamlar menen baylanıs processlerinde júz beredi, degen qa- rashlar sisteması qáliplesti. Bunda bala úlkenlerdiń sóylew úlgilerin tómen túrde qabıl etip almaydı, bálki ol sóylewdi ulıwma insanıylıq tájiriybe- dıń bir bólegi retinde aktiv ózlestiredi.
A. A. Leontev L. S. vigotskiy hám A. N. Leontevning qaǵıydalarına tayanǵan halda, tiykarǵı iskerlik túri retinde qaraytuǵın sóylewiy aktivi- yat qáliplesiwi konsepsiyasın islep shıqtı. Onıń atap kórsetiwe qaraǵanda, bala sóylewin rawajlandırıw - bul bárinen burın, baylanıs usılların rawaj - lantirish bolıp, olardı ózlestiriw til qábiletin qáliplestiriwdi talap etedi.
Til qábiletlerin qáliplestiriw, bir tárepden, nerv-psixologiyalıq mexanizmleriniń jetilgenligi menen, ózge tárepden bolsa, social mútajlikler menen baylanıslı.
M. I. Lisina konsepsiyası ruwxında ámelge asırılǵan izertlewler sonı kórsetdiki, baylanıs - balada sózdiń payda bolıw fakti, payda bolıw múddetleri hám bala sóylewi rawajlanıwınıń pátlerin belgilep beretuǵın zárúrli omil bolıp tabıladı. Ontogenezda sóylew daslep baylanıs quralı retinde, keyinirek bolsa - pikirlew, óz xulqini basqarıw quralı retinde rawajlanadı.
Sóylew ontogenezi haqqındaǵı zamanagóy oyda sawlelendiriwde bala sóylewin rawajlandırıw, bir tárepden, sırtqı tásirinler menen belgileniwi, ózge tárepden bolsa - kútpegende júz beriw, «o'zini-ózi háreketke keltiriw»menen xarakteristikalanıwı túsiniledi. Balalardıń passiv sóylewdi ózlestirip alıwları hám olardıń dáslepki sózdi búydewleri sheshiwshi dárejede tómendegi úsh tárepke, yaǵnıy emotsional baylanıslar, birgeliktegi háreket sıyaqlı daǵı baylanıslar, dawıslı baylanıslardan ibarat bolǵan kommunika- tiv omilga baylanıslı boladı.
Balanıń til sistemasın iyelew boyınsha barlıq jetiskenliklerin mu- loqotni támiyinleytuǵın mazmunli, keń yoyilgan pikir retinde qarala- digan tuwri sóylew óz ishine aladı. Ol mazmunliligi, logikaliligi hám izbe-izligi menen ajralıp turadı. Tuwri sóylew bala til baylıǵın qanshellilik ózlestirlıginiń kórsetkishi esaplanadı, ol balanıń aqlan, este- tik, emotsional tárepten rawajlanıw dárejesin sáwlelendiredi.
Monologik sóylewdi rawajlandırıw teoriyası hám metodikasınıń jáne de rawajlanıwı balalar tuwri sóylew túrleri hám pikir bildiriwdiń hár qıylıların ózlestiriw qásiyetleriniń tereń izertlew etiliwi menen xarakterlenedi. Túsindiriwshi sóylewler, oy-pikir formasındaǵı gápler- dıń qásiyetleri uyreniledi jáne onıń negizinde balalarǵa monolog- laming hár qıylıların úyretiw metodikası jaratıladı. F. A. Soxin, O. S. Ushakova hám olardıń shákirtleri tárepinen tuwri sóylewdi forma - lantirishning túrli tárepleri boyınsha alıp barılǵan izertlewler tuwri sóylewdi bahalawdıń jaysha logikalılıq, izbe-izlikten kóre jáne de anıqlaw kriteryaların qıdırıwdı náwbettegi wazıypalardan biri etip qoydı. Tuwriliktiń tiykarǵı kórsetkishi retinde sózler, gápler hám pikirler- dıń bólimleri ortasında zárúr baylanıs qurallarından paydalanǵan halda, tekstti strukturalıq tárepten tuwrı dúziw qábiletin qáliplestiriw qabıl etilgen. Ilimpazlar balalardı oqıtıwdı olardıń joqarı dárejedegi intellektual hám sóylewiy rawajlanıw dárejesin támiyinlew, til qábiletlerin qáliplestiriw imkaniyatın beretuǵın dárejede optimal shólkemlestiriw jolların tabıw boyınsha aktiv jumıs aparıp atırlar. Sóylewdi oqıtıwdıń teoriyalıq hám empirik máselelerin izertlew tómendegi teoriyalıq qaǵıydalardan kelip shıǵıwshı ulıwma baslanǵısh pozitsiyalarga iye:
-tálim mektepge shekem jas daǵı balalar sóylewin rawajlandırıwda, ásirese, zamanagóy qolaysız sóylewiy ortalıq sharayatında sheshiwshi aha- miyatga iye;
-sóylewdi úyretiw - «... den tap...gacha» sıyaqlı qattı qálipler tuwrı kel- maydigan hám de sóylewdi rawajlandırıwdıń jas nizamlıqları hám balanıń individual qásiyetleri menen belgilenetuǵın dóretiwshilik process bolıp tabıladı;
-sóylewdi rawajlandırıw tiykarında kommunikativ jantasıw bolıwı kerek, atap aytqanda : ana tilin ózlestiriw sóylewiy baylanıs iskerligine qosılıwı, oqıw sharayatı tábiy baylanıs sharayatlarına jaqınlashtirili- shi kerek;
-oqıtıw jaǵdayında úlken jaslı adamdıń bala menen óz-ara da - korligining ózgesheligi bul bala ushın jetekshi bolǵan baylanıs forması menen belgileniwi kerek;
-til ústinde sóylewiy iskerlik strukturası sheńberinde hám de onıń barlıq komponentlerin: úndew-motivatsiya, jóneltiriw-izertlew, atqarıw kom- ponentlarini esapqa alǵan halda jumıs aparıw zárúr;
-sóylewdi oqıtıw balalardıń tildi úyreniw boyınsha ǵárezsiz iskerligine tıykarlanıwı hám balalar aktivliginiń basqa túrleri menen baylanıslı bolıwı kerek. Házirgi waqıtta mektepge shekem jas daǵı bo- lalarning sóylewin rawajlandırıw mashqalasın islep shıǵıw usı metodologik jaǵdaylardan kelip shıqqan halda alıp barılmaqta.
Mektepge shekem jas daǵı balalar sóylewin rawajlandırıw salasındaǵı psixologiyalıq, pedagogikalıq izertlewlerdi analiz qılıw tómendegi juwmaqlarǵa keliw imkaniyatın beredi:
- sóylewdi rawajlandırıw - balanıń individual psixik rawajlanıwda oraylıq orın tutatuǵın social -tariyxıy tájiriybeni ózlestiriwiniń quramalı, kóp omilli procesi bolıp tabıladı;
-sóylewdi rawajlandırıw - bul maman pedagogikalıq basshılıqtı názer- de tutatuǵın dóretiwshilik process, lekin ol stixiyali process emes;
-bala sóylewin rawajlandırıw procesin basqarıwshı pedagog bul processtiń túrli jas basqıshlarındaǵı nizamlıqları, mexanizmleri, ayriqshalıqların biliwi, sóylewiy rawajlandırıwdıń ayriqshalıqla - rini kóre alıwı hám balanıń individuallıǵın esapqa alǵan halda, onıń sóylewine tásir kórsetiwdiń eń nátiyjeli jolların tańlawı kerek.