Mazmuni I bap Neftti termik qayta islew haqqında magliwmat

Neft hám tábiy gaz qazib alıw usılları


Neft hám gaz qazib alıw ushın jer yamasa taw jınısları arnawlı burawlaytuǵın apparatlar (burovoylar) járdeminde diametri 150—250 mm bolǵan buraw qudıqshalar qaziladi. Burawlaw apparatınıń bálentligi 54 m. Burawlaw qanday usılda alıp barilmasin qudıq tereńlesip barǵan sayin uzınlıǵı 4, 5 m hám diametri 168 mm li trubalar bir-birine ulanib uzaytırıp barilaveradi. Burawlaw processinde payda bolǵan maydanlanǵan jınıslar qudıqtan yuvuvchi suyıqlıq (ılaylı eritpe) járdeminde shıǵarıp taslanadı. Qazıw málim tereńlikke yetgach, arnawlı paydalanıw trubası ornatılıp, trubanıń sırtqı tárepi cementlab taslanadı.


Keyingi qazıw jumısları diametri paydalanıw trubaınan kishi bolǵan truba járdeminde ámelge asıriladı hám sol tártipte kerekli tereńlikkacha qazib barıladı. Keyininen aqırǵı truba da cementlenedi. Eń iri tóbe bólegi de armatura járdeminde bekkemlenedi. Keyininen jemisdor portlatish jolı menen ashıladı. Keyingi jıllarda qazıw jumısları qıya halda da ámelge asırılǵan. Bul usıl júdá paydalı bolıp, burovoy ornatıw múmkin bolmaǵan orınlarda da (mısalı, teńiz astı, xalıq jasaytuǵınlıq jaylar, qurılısları bolǵan jaylar ) qazıw jumısların aparıw imkaniyatın beredi.


Ádetde neft hám gaz jer astında jaylasqan tereńligi, temperaturası hám basqalarǵa baylanıslı halda 1—50 MPa basım astında boladı. Kán ashılǵan baslanǵısh dáwirlerinde neft qudıqtan jer maydanına ózi otilib shıǵadı. Neft qazib alıwdıń bunday usılı fontan usılı dep ataladı. Barlıq gaz qudıqlarınan paydalanıw jer qatlamlarınıń basımı sebepli fontan usılında alıp barıladı, neft olinavergach qatlam daǵı basım azayadı. Keyininen májburiy jol menen shıǵarıwǵa ótiledi.


Májburiy jollarǵa : qudıqqa nasos tastap shıǵarıw hám kompressor usılları kiredi. Qudıqqa nasos tastap shıǵarıw usılında, qudıq diametrinen kishilew diametrli uchiga nasos ornatılǵan truba qudıqqa taslanadı hám nasos neftni joqarıǵa shıǵarıp beredi. Kompressor usılında qudıqqa úlken basımda neft gazları yamasa hawa jiberiledi. Gazlar ózi menen neftni da alıp shıǵadı. Ásirese, jer astına neft qatlamlarına gaz yamasa hawa jiberip úlken basım payda etiw usılı keń qollanıladı. Bul usıllardı qóllaw menen kondagi neftning 50 % ni alıw múmkin. Neft azayǵan kánlerden paydalanıw ushın jer astı neft qatlamlarına túrli usıllar menen tásir kórsetediler. Mısalı, gidravlik usılında (suw jiberip), kislota menen qayta islew, buraw qudıqlarına puw jiberiw yamasa ıssı suw jiberiw yamasa jer astında neftning azraq bólegin qosıw hám basqalar. Bul usıllardı qóllaw neft shıǵarıwdı 80—90 % ga jetkeredi.


Ózbekstanda Ferǵana neft kánlerinen paydalanıw tiykarınan XX ásirdiń dáslepki jıllarından baslanǵan. Barinen burın Chimyon (1904-jıl ), keyinirek Maylısoy, Selroxa, Neftobod (1934 - jıl ) Andijan neft kánleri jumısqa túsirildi. Ferǵana oypatlıqsında 30 dan artıq neft kánleri bar. Buxara, Sirdaryo hám Qashqadárya daǵı Povontosh (1944-jıl ), So'x, Xaudag (1944- jıl ), Jawınnan suw ishetuǵınkor, Kakaydi (1939 - jıl ), Uchqizil (1940 ), Sariton (1956 ), Muborak, Qoraxitoy, Ayzovod, Qorabair hám basqa neft kánlerinen neft qazib alınıp atır.


Neft tabıw jıldan-jılǵa ósip barıp atır. Respublikamız ǵárezsizlikke eriwgech eki júdá iri neft koni: Namangandagi Mingbuloq hám Qashqadárya daǵı Ko'kdumaloq neft kánleri tapildi. Olardıń hár qaysısınan jılında 5—6 mln tonna neft qazib alıw múmkin. Bul kánler bazasında respublikamızda házirshe jalǵız -yu birden-bir bolǵan Ferǵana neftni qayta islew zavodı (1906 jıl ) rekonstrukciya etiledi hám jılına 5-6 mln tonna neftni qayta islew qudıretine iye boladı. Buxarada (Qarawılbozorda) da jańa qúdiretli Fransiya texnologiyası tiykarında eń zamanagóy neftni qayta islew zavodı qurılıp, 1997 jılda iske túsiriledi. Bul zavod jılına 5 mln tonna neftni qayta islew qudıretine iye. Hár eki zavod tolıq quwat menen isley baslagach respublikamizining neft ónimlerine bolǵan talabı toia qandiriladi hám shetten benzin hám basqa neft ónimleri satıp alıwǵa mútajlik qalmaydı.


Neft quramı. Neft sarg'ish, gúńgirt, qaralaw reńli moysimon suyıqlıq, qısıqlıǵı 0, 73 ten 0, 95 g/sm3 ke shekem, 20 dan +20 °C ge shekem temperaturada qotuvchi júdá quramalı quramlı, túrli uglevodorodlar hám geteroatomli organikalıq birikpeler qospasınan quram tapqan elementlar. Ol joqarı koloriyali janar may (40 000 den 44 000 ge shekem k/ kg). Ximiyalıq quramı : 83-87% C, 12-14% H, 0, 3-3% S, 0, 1-1, 0% O, 0, 001—0, 4% N hám júdá kem muǵdarda metalloorganik birikpeler formasında vanadiy, nikel temir, titan, kobalt, germaniy hám basqa elementlerden ibarat boladı.


Neft quramında úsh tipdagi suyıq hám erigen halda qattı uglevodorodlar bar: parafinli uglevodorodlar (tiykarınan tuwrı shınjırlı, S, den S30 ǵa shekem) neftda to'yinmagan uglevodorodlar bolmaydı, túrli uzınlıqtaǵı qaptal shınjırları bolǵan siklopentan hám siklogeksan hám de olardıń tuwındıları tipidagi monosiklik naftenlar hám di-, tri hám de polisiklik polimetilenli uglevodorodlar, (sonday-aq, qaptal shınjırı bolǵanları da ) aromatik uglevodorodlar, benzol hám olardıń gomologlari, naftalin, antrasen jáne onıń gomologlari, naftearomatik gibrid uglevodorodlar hám olardıń tuwındıları. Neft quramında ol yamasa bul klass elementlardıń kópligine qaray altı tipga bólinedi: metanli (yamasa parafinli), metanonaftenli, naftenli, metalonaftenoaromatik, neftanoaromatik hám aromatik.


Neftning jası aromatikdan metanli uglevodorodlarga ótken sayin ósip baradı. Texnologiyalıq klassifikatsiyaga qaray neft 0, 5 % ge shekem altıngugurt saqlawshı, altıngugurtli, 0, 51 % ten 2% ge shekem altıngugurt saqlawshı altıngugurtli, 2% ten artıq altıngugurt saqlawshı — kóp altıngugurtli, 1, 5% ge shekem parafin saqlawshı kamparafinli 1, 51 den 6% ge shekem parafin saqlawshı -parafinli, 6% ten kóbirek parafin saqlawshı kóp parafinli neftlarga bólinedi.


Neftni qayta islewden alınatuǵın ónimler.
Házirgi dáwirde organikalıq sintezning etilen, propilen, butilen, atsetilen, divinil, izopren, benzol jáne onıń gomologlari, naftalin hám basqa bir qansha zárúrli ónimlerin islep shıǵarıw neft ximiyası shiyki zatına tiykarlanǵan. Olar bolsa óz gezeginde plastmassalar, talshıqlar, kauchuklar. Juwıw quralları, boyawlar hám basqa júzlegen islep shıǵarıw ushın shiyki zat esaplanadı.


Neftning parafinli komponentleri mikrobiologik sintez ushın (belok -vitaminli konsentratlar óndiriste) dáslepki shiyki zat esaplanadı. Kelesinde neftning áhmiyeti neft ximiyası shiyki zatı retinde jáne de artıp baradı. Neftni kompleks qayta islew, neft ximiyası sanaatınıń ayriqsha xarakterli ózgesheligi bolıp tabıladı. Neft janar mayları paydalanıw usılına qaray qazan hám motor janar maysına bólinedi. Motor janar maysı ishki yonar dvigatelleriniń tipiga qaray: karbyurator (benzin, kerosin), dizel hám reaktiv janar maylarǵa bólinedi.


Benzin, janar may hawa qospasın elektr ushqını menen jalın aldıratuǵın porshen karbyuratorli dvigateller ushın janar may retinde isletiledi (porshenli samolyotlar, avtomobiller, mototsikllar hám basqa mexanizmler). Benzin málim fraksion quramǵa, dvigatelde tolıq puwlanıw, tez tutanıw ózgesheligine iye bolǵan to'yingan puw basımına, detanatsiya hám ximiyalıq shıdamlılıqqa ıyelewi apparatlardı korroziyaga ushıratmasligi kerek. Mısalı, B-100 markalı aviatsiya benzini 40— 180°C de 97, 5 % haydaladi. 10 % 75°C de qaynaydi. — 60°C de muzlaydi, 46200 kJ/kg ıssılıq beredi.


Benzindiń detanatsiyaga shıdamlıǵı, bul onıń zárúrli xarakteristikası bolıp tabıladı. Ol janar maynı shólkemlesken komponentlerdiń termik turaqlılıǵınǵa baylanıslı boladı.


Geyde janar may hawa qospası málim dárejegeshe siqilgach, janıw tezligi 2000 m/s ge shekem keskin asadı, jarılıw (detonatsiyalanish) tezligi jaqınlasadı. Nátiyjede cilindrda qattı urılıw bolıp, onı qızıp ketiwine, tez isten shıǵıwına, dvigatel kúshiniń tómenlep ketiwine, janar maydıń artıqsha sarıplanıwına alıp keledi. Detonatsiyaning sebebi uglevodorodlarning termik bóleklenip oǵada biyqarar peroksidlar payda etiwi bolıp tabıladı. Joqarı molekular massaǵa hám normal dúzılıwǵa iye bolǵan to'yingan uglevodorodlar detonatsiyaga beyim boladı, kerisinshe izotuzilishga (tarmaqlanǵan ) iye bolǵan uglevodorodlar detonatsiyaga shıdamlı boladı. Sol sebepli de benzinlerdiń antidetanatsion ózgesheligine ataq beriw ushın oktan sanı (shkalası ) qabıl etilgen. H - geptanning detonatsiyaga shıdamlıǵı shártli túrde «0» dep, izoaktanniki (2, 2, 4 - trimetilpentan) bolsa 100 dep qabıl etilgen.


Oktan sanı dep benzindiń detonatsiyaga shıdamlıgining ólshem birligine aytıladı. Ol san tárepten izoaktanning n-geptan menen qospası daǵı procent muǵdarına teń bolıp tabıladı. Ol standart bir cilindrli dvigatellerde yamasa sol janar mayǵa moijallangan eksperimental dvigatellerde sınap kóriw yoii menen anıqlanadı.


Benzindiń detonatsiyaga shıdamlıgini oǵan antidetonator dep atalıwshı birpara elementlardı qosıw menen asırıw múmkin. Mısalı, tetraetil qorǵasındı Pb (C2 H5) 4 brometan hám xlornaftalin menen qospasında (etil suyıqlıǵı ) 1 litr benzinge 3 ml qóyılsa, onıń oktan sanı 70 ten 90 ǵa shekem artadı, biraq etil suyıqlıǵı júdá uwlı zatlı bolǵanlıǵı hám de ol qosılǵan benzin janǵanında qorǵasındıń uwlı zatlı birikpeleri ónim boiib, átirap -ortalıqtı, atmosferanı uwlı zatlashi sebepli odan paydalanıw keyingi jıllarda qısqarib barıp atır.


Antidetanator retinde marganes metilsiklopentadivinil karbonil (CH3 C5 H4 Mn (CO) 3) da isletiledi. Motor janar maysı oktan sanın asırıwınıń salıstırǵanda nátiyjeli usılı, berjaqilg'ini qayta islew waqtında onı uglevodorodlar quramın ózgertiwden (hár qıylı daǵı katalitik krekinglarni qóllaw arqalı ) yamasa benzinge oktan sanı joqarı bolǵan komponentler (izooktan, triptan, kumol hám basqa aromatik uglevodorodlar) qosıwdan ibarat esaplanadi.


Dizel janar maysı - kerosin, gazoyl, solyar mayları bolıp, ishki yonuv dvigatellerinde qollanıladı. Olar janıw kamerasına tikkeley purkaladi. Úlken basım, joqarı hám qısılǵan hawa tásirinde purkalgan janar may óz-ózinen janıp ketedi. Janıwdan payda bolǵan gazlar jumıs atqaradı. Bunday dvigatellerdiń paydalı jumıs koefficiyenti (FIK) júdá joqarı boladı, (júk avtomobilleri, teplovozlar, teploxodlar, kishi elektrostansiyalar hám basqalar ). Bunday janar maylardıń óz-ózinen jalınlanıp janıp ketiwi, jabısqaqlıǵı, fraksion quramı, qatıw temperaturası, kokslanishi hám basqa xarakteristikaları zárúrli kóretkichlari esaplanadı.


Óz-ózinen jalınlanıp ketiwi setan sanı menen bahalanadı. Setan sanı qanshellilik joqarı bolsa, janar may sonshalıq sapalı esaplanadı.


Setan dizel janar maysın etalon qospa menen salıstırıwlap kóriw arqalı anıqlanadı. Etalon qospa bul setan (geksadekan C16 H34 onıń sitan sanı «100» dep qabıl etilgen) hám α -metil naftalin -C10 H7 CH3 (setan sanı «0» dep qabıl etilgen) qospasınan ibarat boiib, dizel yoqilgilarida setan sanı 40 tan 50 ge shekem boladı. Dizel janar maysınıń setan sanı, janar mayǵa joqarı molekular parafin uglevodorodlari, yamasa perekis elementlar qosıw menen asıriladı.
Reaktiv janar maylar. Házirgi zaman avıaciyasında hawa turboreaktiv dvigateller qollanıladı. Bunday dvigatellerde janar may retinde qaynaw temperaturası 150—280° S bolǵan kerosin fraksiyasi isletiledi. Dawıstan tez uchar samolyotlarda bolsa (olar júdá bálentte uchadi) qaynaw temperaturası 195—315°C bolǵan kerosin fraksiyalari isletiledi. Reaktiv janar maylar smola payda etiw ózgesheligine iye bolǵan to'yinmagan uglevodorodlar janar may sistemasın pataslaytuǵın (tiqilib) qalıwına baslawshı bolatuǵın kristallanuvchi parafinlar saqlamasligi kerek. Aromatik uglevodorodlar qasmoq payda etiwge beyim bolǵanlıǵı hám de gigroskopikligi ushın kemrek bolıwı kerek. Muzlaw temperaturası bolsa — 60°C den kem bolmawi kerek.


Qazan janar maysı retinde neftni qayta islew ónimleri gaz, neft, mazut hám basqalar isletiledi. Olar teplovozlarning, paroxodlarning ıssılıq elektr stansiyalarınıń, sanaat pechlarining o'txonasida qosıladı. Surkov mayları háreketdegi bólimlerdi bir-birine tiyip jaylarınıń súykelisiwin kemeytiw maqsetinde qollanıladı. Bunda ishqalanlshga kem energiya sarplanadı, mexanizmlerdiń bekkemligi támiyinlenedi, olardıń yedirilishining aldı alınadı.


Surkov mayları qollanıw tarawına qaray: industrial (vereten, mashina maylarına ) ishki yonuv dvigatelleri mayları (avtollar hám aviatsiya mayları ), transmission (dvigateldiń háreketin yamasa aylanıwın dóngelek hám qayıslar arqalı basqa mexanizmlerge uzatıwshı apparatlar ushın ), turbina, kompressor hám arnawlı maqsetler ushın qollanılatuǵın maylarǵa bólinedi. Surkov maylarınıń sapası olardıń surkash qábileti, qovushoqligi, qatıw hám janıw temperaturası turaqlılıǵın, qısıqlıǵı sıyaqlılar menen belgilenedi.


Neftni qayta islewge tayarlaw. Neft qudıqlarınan qazib alınǵan neft quramında erigen gazlar, suw hám mexanik qospalar — qum hám topıraq uslaydı. Sol sebepli neft kánlerinde hám neftni qayta islew zavodlarında tazalanadı. Neft kondan arnawlı trubalar arqalı polattan jasalǵan tik haldaǵı separatorlarga (gaz ajratqısh ) oqib keledi. Onda neftning basımı hám aǵımı azayǵanlıgınan ol jaǵdayda erigen gazlar (joldas gazlar ) ajralıp shıǵadı. Bir waqtıniń ózinde neft tındırilganligi ushın mexanik qospalar hám suw da bólekan ajraladi`.


Mineral duzlardı ajıratıw ushın neft jumsaq hám ıssı suw menen juwıladı. Neft suw menen bekkem emulsiya payda etedi. Sol sebepli de tındırıw jolı menen suwdı tolıq ajıratıp bolmaydı. Suwdı hám tuzni neftdan tolıq ajıratıw túrli termokimyoviy hám elektrokimyoviy usıllardı qóllaw menen ámelge asıriladı. Elektrotuzsizlash apparatlarında sonday qayta islew nátiyjesinde neft quramında suw 0, 1 % ge shekem, duz bolsa 70-100 mg/l ge shekem azayadı. Neft suwsızlantirilgach, stabillanadi. Yaǵnıy ańsat qaynovchi Butan -pentanli fraksiya (bólekan geksan fraksiyasi) haydab ajıratıp alınadı. Bul operatsiya nátiyjesinde neftni saqlaw hám tasıw processinde jeńil uglevodorodlar joǵalıp ketiwiniń aldı alınadı.