Mazmuni I bap Neftti termik qayta islew haqqında magliwmat

Neftni qayta islew tiykarg'i turler
Neftni qayta islew sanaatında neft úsh tipda qayta islenedi; janar may alıw menen baratuǵın (motor hám qazan janar maysı alınadı ), janar may -may alıw menen baratuǵın (shiyki motor janar maysı da surkov mayları alınadı ), neft-ximiyalıq qayta islew (janar maylar, surkov mayları hám ximiya sanaatı ushın shiyki zat alınadı ). Qayta islewdiń bul úshew túri de fizikalıq hám ximiyalıq usıllar menen ámelge asıriladı


Fizikalıq usıllar. Neft hám neft ónimlerin qayta islew olardı quraytuǵın komponentlerdiń fizikalıq ózgeshelikleri: qaynaw hám qatıw temperaturası, eriwsheńligi, adsorbsion qábileti hám basqalar arasındaǵı farqqa tiykarlanǵan. Bul usıllar neft quramındaǵı qaynoq temperaturaları bir-birine jaqın bolǵan fraksiyalarni ajıratıwda, uglevodorodlarning ayırım klassların (deparafinlashda) ajıratıwda hám de individual birikpelerdi ajıratıp alıwda qollanıladı. Kóbinese neft ónimleri atmosfera hám tómen basımda tuwrı aydawda qollanıladı.


Ximiyalıq usılları. Heft hám neft ónimleri quramındaǵı uglevodorodlarning temperatura, basım, katalizatorlar, ximiyalıq reagentlar tásirinde tereń strukturalıq ózgeriwge tiykarlanǵan. Bul usıllar júdá zárúrli neft ónimlerin muǵdarın kóbeytiw (mısalı benzin) ushın, neft ónimlerin sapasın asırıw (mısalı, benzindiń oktan sanın asırıw, ushın, ayırım individual gomologlarini) alıw ushın hám de ximiya sanaatınıń shiyki zatların (vodorod, sintez-gaz, atsetilin, alkenlar, diyenlar hám basqalardı ) alıw maqsetinde qollanıladı. Sanap ótilgen usıllardan neft ónimlerin termik hám katalitik krekinglashning hár qıylıları eń kóp qollanıladı.


Neft hám neft ónimlerin qayta isleytuǵın apparatlar processtiń úzliksizligin, tiykarǵı ónimdiń joqarı unumda shıǵıwın, ekonomikalıq nátiyjelililikti, úlken jemisdorlikni támiyinlewi kerek. Neftni qayta isleytuǵın apparatlardı úsh gruppaǵa bolıw múmkin: shiyki zattı qızdırıwdı hám ózgeriwdi támiyinleytuǵın pechlar hám reaktorlar, ónimlerdi bir-birinen ajıratıw ushın rektifikatsiya kolonnalari (ústinleri), ıssılıqtı bıykarǵa shıǵıp ketpewi yaǵnıy, odan paydalanıw ushın (utilizaciyalaw ushın ) hám de sovitilishi kerek bolǵan ónimlerdi sovitish ushın ıssı almastırıw apparatları.
Neftni qayta islewdiń fizikalıq usılları. Neftni qayta islew hám qaynaw temperaturası ayırmashılıǵına qaray bólek fraksiyalarga (distillatlarga) ajıratıw, bir basqıshlı yamasa eki basqıshlı apparatlarda ámelge asıriladı. Birinshi halda process atmosfera basımında alıp barıladı. Bunda túrli motor janar mayları hám mazut (qaysıki, olar ximiyalıq qayta islenedi) payda boladı. Eki basqıshlı apparatlarda neft aldın atmosfera basımında haydalib motor janar maysı hám mazut alınadı. Keyininen mazutdan tómen basımda haydab túrli surkov mayları hám gudron alınadı. Gudron keyin qayta isletilinip pyok, asfalt hám neft koksi alınadı. Eki basqıshnı birlestiriw úlken ekonomikalıq nátiyje beredi hám bunday qospa apparat atmosfera - vakuumlı trubasimon apparat (AvQ) dep ataladı. AvQning zárúrli sxeması 95- suwretde berilgen. Ol jaǵdayda neft nasos menen trubasimon ıssı almastırgichlarga gezek menen kóterip beriledi, onda 170—180°C ge shekem qızdırıladı, keyininen trubasimon pechga ótip 320°C *gacha qızıp suyıq hám puw jaǵdayda rektifikatsiya kilonnasining ostki bólegine baradı. Onda bug'lanadi hám puw mazutning suyıq bóleginen ajraladi`.


Puw joqarıǵa kóterilip, fraksiyalarga: solyar mayları (300-350°C, 5 %), kerosin (200-300°C, 19 %), ligroin (160 -200°C, 8 %) ga ajraladi`. Bul fraksiyalar sovitilgach, jıynawıshlarǵa barıp toplandı. Benzin (170°C ge shekem 15 %) kolonnaning joqarı bóleginen puw jaǵdayda shıǵarıp alınadı hám awal ıssı almastırgichdan (taza neft menen) keyininen kondesatorda kondensatlangan suyıq halda suwda ajıratıw ushın tındırgichga oqib ótedi. Alınǵan benzindiń bir bólegi joqarı temperaturada qaynovchi fraksiya puwini kondensatlash ushın kolonnani suwǵarıwǵa qaytarıladı. Bul benzin sapasın jaqsılaydı. Kolonnaning ostgi bóleginen neftning tiykarǵı strukturalıq bólimlerin qaynaw temperaturasın tómenletiw ushın ótkir puw kiritiledi. Birinshi kolonnaning astından oqib shıqqan ıssı mazut (55%) 270—280°C temperaturada trubasimon pechga alıp barıladı. Onda 400—420°C ge shekem qıziydi hám 8-11 KPa basımda vakuum astında isleytuǵın 4- kolonnaga jibenedi. Kolonnaning ostgi bóleginen qattı qızigan puw kiritiledi. Puw aldın gudrondan ajraladi`, keyin joqarıǵa kóterilip cilindr, mashina hám vereten moyi fraksiyalarga ajraladi`. Olar sovitiladi hám jılawchga jiberiledi. Salmaqli gazoyl kolonnadan puw halda shıǵarı -ladi hám ıssı almastırgichda hám de kondensatorda sovitilib, jıynawıshqa jiberiledi. Onıń bir bólegi kolonnani suwǵarıw ushın qaytarıladı.


Kolonnaning ostki bóleginen suyıq qaldıq gidron shıǵarıp alınadı. Sonday jol menen alınǵan fraksiyalar altıngugurt hám kislorod saqlawshı birikpelerden tazalanadı hám zárúrli muǵdarda sapasın jaqsılaytuǵın elementlar qosılgach tayın motor janar maysı hám surkov mayları retinde isletiledi. Alınǵan ónimlerdiń sapası hám muǵdarı qayta islenetuǵın neftning quramına baylanıslı boladı.
Neft hám neft ónimlerin ximiyalıq qayta islew usılları. Neft ónimlerin joqarı temperatura hám basım astında tereń destruksiyaga — krekingga alıp keliwshi processler menen baylanıslı. Bunda uglevodorod molekulalarınıń bólekleniwi menen bir qatarda turaqlı elementlar sintezlanishi menen baylanıslı bolǵan ekilemshi processler de ketedi.


Kreking dáslepki shiyki zatqa hám uglevodorodlar bólekleniwiniń tereń hám sayızlıǵına qaray 450—720°C de hám 7 MPa ge shekem basımda túrli: termik kreking, riforming, piroliz hám kokslash usıllarında ámelge asıriladı. Bul usıllardıń hámmesi de qosımsha túrde motor janar maysı hám de neftkimyo sanaatı ushın gazsimon ónimler alıw imkaniyatın beredi.


Túrli klass uglevodorodlarining termik bólekleniw processleriniń quramalılıǵına qaramay birpara ulıwma nizamlıqlardı kóriw múmkin. Krekingning barlıq túrleri vodorod atomlari bólistiriliwi menen xarakterlenedi yaǵnıy jeńil komponentlerdiń vodorodqa bayıwı salmaqli komponentlerdiń bolsa dáslepki shiyki zatqa salıstırǵanda vodorodlardıń muǵdarınıń azayıwı procesi gúzetiledi, mısalı, bir apparatda baratuǵın processni tómendegi teńleme menen ańlatıw múmkin:


10 (C+1, 8 N) = (C+2, 2 H) +6 (C+2 H) +2 (C+1, 3 H) + (C+0, 2 H)
shiyki zat gazlar benzin mazut koks


Termik kreking processleriniń kóbisi shınjırlı radikal mexanizm tiykarında baradı. Onıń baslanǵısh temperaturası hám tezligi uglevodlarning termodinamik turaqlılıǵın menen baylanıslı boladı.


Neft shiyki zatınıń quramında dúzilisi júdá xilma qıylı bolǵan hár qıylı daǵı uglevodorodlar boladı, tuwrısıda, olardıń termik turaqlılıǵın da túrlishe boladı. Joqarı temperaturada uglevodorodlar, ásirese, parafinlar ushın degidrogenlanishdan kóre uglerod baǵınining úzilisi menen baratuǵın processlerdiń termodinamik tárepten múmkinshiligı úlken. Parafin uglevodorodlarning molekulyar massası qanshellilik úlken bolsa, molekulanıń (shınjırdıń ) ortasında uglerod baǵınıń úzilis múmkinshiligı da sonshalıq joqarı boladı. Mısalı, eykozan parafinning termik kreking tómendegi tiykarǵı ónimlerdiń payda bolıwına alıp keledi:
Joqarı temperaturada aromatik uglevodrodlar kondensatlanishi da múmkin, bul jaǵday koks payda bolıwına alıp keledi. Túrli klass uglevodorodlarning ápiwayı elementlardan payda bolıw energiyasın temperaturaǵa baylanıslılıqtan kelip shıqqan halda kreking ónimlerdiń joqarı temperaturada termodinamik turaqlılıǵın tómendegi tártipte azayadı : aromatik uglevodorodlar -» alkenlar -» naftenlar -» parafinlar.
Tiyisli izbe-izlilikde bólekleniw tezligi de artadı. Sonday eken, joqarı birinshi náwbette paraffin uglevodorodlar hám naftenlar bóleklenedi hám aromatik uglevodorodlarning toplanıwı gúzetiledi. Kreking ónimlerinde aromatic uglevododrodlari úlesiniń artpaqtası ekilemshi processler esabına da (mısalı, diyenli sintez) boladı. Neftni termik qayta islewden tiykarǵı maqset benzin islep shıǵarıw bolıp tabıladı.


Kreking-gaz kondensatordan benzinnen ajratıladı. Alınǵan ónimlerdiń unumi kreking- benzin 30 -35 %, kreking-gaz 10—15 %, kreking-qaldıq 50—55 % ga teń boladı. Kreking- benzin quramında aromatik uglevodorodlar kóp bolǵanlıǵı ushın, onıń oktan sanı (70) ápiwayı aydaw arqalı alınǵan benzinnen talay joqarı boladı.


1. Kreking-gaz quramında etilen, etan, propilen, butilen hám Butan uslaydı. Olar gazlardı ajıratıwshı apparatlarda (GAQ) fraksiyalarga ajratıladı hám organikalıq sintezning qımbat bahalı shiyki zatı retinde isletiledi. Kreking-qaldıq puw qazanlardıń janar maysı esaplanadı yamasa gudron, asfalt, neft koksi sıyaqlılardı alıw ushın shiyki zat retinde qollanıladı.


2. Puw fazalı kreking kishilew basım hám 600—630°C de temperaturada joqarı aq tanli benzin alıw maqsetinde alıp barıladı. Bunda ligroinli fraksiya isletiledi. Puw fazalı krekingda benzin menen bir qatarda kóp muǵdarda qımbatlı neft ximiya shiyki zatı esaplanǵan, tar­kibida to'yinmagan uglevodorodlari kóp bolǵan gazlar da alınadı.


3. Piroliz — bul joqarı temperaturalı kreking bolıp, tiykarınan etilen hám basqa to'yinmagan uglevodorodlarni alıw ushın isletiletuǵın shiyki zattıń túrine qaray (tábiy gaz, gaz kondensati, kerosin, gazoyil, ligroin) keń aradaǵı temperaturada (600-120°S) ámelde 670—720°C larda hám atmosfera basımında ligroinli yamasa kerosinli fraksiyalarning tereń bólekleniwi hám de ekilemshi processler nátiyjesinde shiyki zattıń ózgesheligine salıstırǵanda 50 % ge shekem ónim menen gaz (quramında 30 % alkanlar saqlaydı ) hám 45—47 % may alınadı. Moyni rektifikatsiyalab 20% benzol, 16 % toluol hám 2 % kselol alınadı hám olar qayta tazalangach individual element retinde paydanıladı. Kokslash-neft qaldıqları mazut, kreking-qaldıq, gudronlarni 450—500°C de hawasız orında termik bóleklew procesi bolıp, onıń nátiyjesinde qosımsha janar may paydaniladigan kulsiz (janǵanda kúl payda etbeytuǵın ) koks alınadı.


Katalitik processler búgingi kúnde neft ónimlerin krekinglab oktan sanı joqarı bolǵan hám túrli organikalıq sintezlarda keń paydalanılıp atırǵan gazlardıń alıw usıllarınıń arasında tiykarǵı orındı iyeleydi. Katalitik processler termik processlerde úlken tezlikte salıstırǵanda tómenlew temperaturada hám tómenlew basımda baradı hám de ol altıngugurtli neftlarni da qayta islewge múmkinshilik beredi. Katalizator retinde gewek tasıwshılarǵa (elementlarǵa ) shimdirilgan halda sintetik alumo-silikatlar, platina, molibden oksidleri hám xrom isletiledi.


Katalitik kreking bul tipik geterogen kataliz bolıp tabıladı: dáslepki elementlardıń gaz fazadan katalizator sırtına diffuziyalanishi, aralıq kompleks payda etiw menen sırtında xemosorbsiyalanishi, ximiyalıq reaksiya hám kreking ónimleriniń katalizator sırtınan desorbsiyalanishi hám olardıń gaz fazaǵa diffuziyalanishi sıyaqlı izbe-izlik tártipte baradı. Sol sebepli de paydalaniletuǵın katalizatorlarning sırtı úlken bolıwı (~700 m2/g), jaqsı regeneratsiyalanish ózgesheligine ıyelewi, altıngugurt birikpelerine shıdamlı bo'lmog'i hám de mexanik bekkem bolıwı kerek. Katalizator sırtında baratuǵın ximiyalıq processler ion xarakterine iye. Bir waqtıniń ózinde katalizatordan sırtda temperatura tásirinde shınjırlı radikalli processler de baradı, biraq tómen ketedi.


Katalitik kreking sharayatına eń shıdamlı bolǵan birikpeler normal dúzılıwlı parafinlar hám almasmaǵan aromatik uglevodorodlar bolıp tabıladı. Olefinlar, naftenlar hám uzın shınjırlı qaptal orınbasarları bolǵan aromatik uglevodorodlar shıdamsız bolıp, olar birinshi bolıp krekingga ushraydılar. Uzın qaptal shınjırlı aromatik uglevodorodlar ápiwayı aromatik birikpeler hám olefinlarga bóleklenediler.


Kondensirlangan aromatik birikpeler orınbasarlarınıń joǵatadı hám jáne de zichlashib koks payda etedi. Naftenli uglevodorodlar katalizator sırtında degidrogenlanadi hám qaptal shınjırdıń úzilisi hám de sheńberdiń ashılıwı menen C-C baǵ uzilib bóleklenedi. Polisiklik naftenlar qaptal orınbasarlar úzilgennen keyin ápiwayı aromatik uglevodorodlar payda etedi-yu, biraq bólekan zichlanib, ónim retinde katalizator sırtında qaladı.


Kreking nátiyjesinde payda bolǵan olefinlar C-C baqdan uzilib bóleklenediler, izomerlanadilar, polimerlanadilar, gidrogen-lanadilar, sheńberli uglevodorodlarga aylanıp, degidrogenlanadilarda hám aromatik birikpeler payda etediler. Kataliz sharayatında olefinlarning gidrogenlarning procesi úlken áhmiyetke iye, sebebi bunda tezlik penen quramında kem olefin saqlawshı turaqlı benzin ónim boiadi. Parafin uglevodorodlar katalizator sırtında bóleklenedi hám izomerlanadilar.


Sonday eken, katalizatorda krekinglashning zárúrli ayriqsha tárepi sonda, bunda quramında oktan sanın 98 ge shekem jetkeziwshi tarmaqlanǵan shınjırlı to'yingan uglevodorodlar hám de aromatik uglevodorodlar saqlawshı jeńil mator janar maysı - benzin alınadı. Kreking processinde alumosilikatli katalizatorning sırtında qattı koks o'tirib qalıw sebepli onıń aktivligi demde pasayadi. Katalizator aktivligin qayta qayta tiklew ushın oǵan 550-600°C de hawa búrkiw arqalı regineratsiyalaydilar. Katalizator sırtın koplab alǵan koksning janıwı nátiyjesinde bir tárepden katalizator qaysı aktiv halǵa o'tsa (regineratsiyalansa) ekinshi tárepden ol qıziydi hám regeneratordan reaktorga ıssılıq alıp ótiw wazıypasın da atqaradı.


Sanaatda katalitik kreking katalizator qabatınıń jaǵdayı menen parq etiwshi úsh tipdagi apparatlarda ámelge asıriladı : bóleksheleri muallaq asılıp turıwshı katalizator qabatı yamasa qaynovchi qabatlı hám untaqsimon katolizatorning muallaq bóleksheleri aǵımı tipida islewi menen olar bir-birinen parıq etedi. Katalitik kreking 0, 05-0, 1 MPa basımda 450-500°C de puw fazada alyumosilikatli katalizator qatnasıwında ámelge asıriladı.


Shiyki zat trubasimon pechda 350—360°C ge shekem qızdırıladı hám reaktorga baradı. Reaktorga regeneratordan 550— 600°C temperaturaǵa shekem qızigan katalizator da kelip túsedi. Kataliza­tor bóleksheleri salmaqlıq kúshi esabına reaktorning joqarısınan tómenige shekem túsedi, shiyki zattı krekingga ushıratadı hám de reaktorda óz ıssılıǵın ótkeziwi esabına temperaturanı 450—500°C de saqlap turadı. Katalizator regeneratorga barıwdan aldın sırtı daǵı jeńil uglevorodlarni desorbsiyalanishini kúsheytiw ushın puw menen ishlov beriledi.


Kreking ónimleri reaktordan shıǵıp, gaz hám benzin fraksiyalarini bir-birinen ajıratıw ushın rektifikatsiya kolonnasiga jiberiledi. Regeneratorga hawa puflagich járdeminde katalizator sırtına jabıwıp qalǵan koksni janıw ushın to'xtovsiz hawa berilip turıladı. Regeneratorda payda bolǵan tútin gazları puw alıw maqsetinde utilizator qazanına jiberiledi. Regeneratsiyalagan katalizator qısılǵan hawa járdeminde tushuvchi apparatqa túsedi, ondan hawa puflagichdan qısılǵan hawa járdeminde truba arqalı regeneratorga ótedi. Regeneratordan taǵı reaktorga baradı. Katalitik kreking nátiyjesinde oktan sanı 76—82 bolǵan 70% ónim menen benzin, 12-15% bir atomdan tórt atomgacha uglerod saqlawshı gazlar hám 6% ge shekem koks alınadı. Sanaatda qaynovchi qabatlı katalizatori bolǵan katalitik tipidagi apparat keń tarqalǵan. Katalizator retinde siyrek jer elementleri menen aktivlengen alumosilikatlardan (ceolitlar ) paydalanıladı.


Katalizatorni qóllaw energetikalıq ǵárejetlerdi kemeytiwge, apparatlardıń jemisdorligini asırıwǵa, benzindiń sapasın hám muǵdarın asırıwǵa múmkinshilik beredi. Keyingi jıllarda gidrokreking keń qollanılıp atır. Bul 6 MPa basımda 360 -450°C de alumosilikatlarga qoyılǵan metall (Ni, W, Co, Mo) katalizatorlarda ámelge asıriladı.


Katalitik riforming — oktan sanı joqarı boigan benzin yamasa individual aromatik birikpeler alıw maqsetinde oktan sanı kishi bolǵan benzin hám ligroinni vodorodlı ortalıǵında qayta islew procesi bolıp tabıladı. Reformingda katalizator tasirida bir waqtıniń ózinde tómendegi: altı a'zoli naftenlarning degidrogenlanishi, parafinlarning digidrogenlanib sheńberli birikpelerge aylanıwı, bes a'zoli naftenlarning altı a'zoli birikpelerge degigrogenlanib izomerlanishi, parafin uglevorodlarning gidrokrekingni hám izomerlanishi reaksiyaları baradı. Kobalt hám molibdenli katalizatorlar neft ónimleriniń S li birikpelerin gidrogenlanib H2 S payda etinishiga alıp keledi. Bul hal S li (S li birikpeleri kóp bolǵan ) neftlarni qayta islew múmkinshiligin beredi.


Reformin eki tipga - platforming hám gidroformingga bólinedi. Platforming ftorlangan aluminiy oksidine jaylastırılǵan platina katalizatorda 480-510°C temperatura hám 2-4 MPa vodorod basımında alıp barıladı. Gidroforming alyumolibdenli katalizator qabatda 1, 7-1, 9 MPa gaz basımında ámelge asıriladı.


Juwmaqlaw


Meniń atqarǵan kurs jumısım “Maylardı fenol menen selektiv tazalaw
” temasında bolıp, kurs jumısın tayarlaw dawamında neftni qayta islewde sanaatı daǵı tiykarǵı katalitik processler, motor janar mayları turalri, motor janar maylarınıń ekspluatastion ózgesheliklerin jaqsılaw usılları, katilik riforming procesi, riforming katalizatorlari, ıssılıq almasınıw apparatları hám de bul


sistemalarda isletiletuǵın úskeneler túrleri, dúzilisi hám islew prinstiplarini qánigelik pánlerinde alǵan bilimler tiykarında pitkeriwoldi ámeliyatı dáwirinde bilim hám kónlikpelerimdi bekkemleniwine hám qıyallarım bayıwına eristim.
Sanaatda joqarı ekspluatastion qasiyetli motor janar mayların islep islep shıǵarıw bólek áhmiyetke iye boladı. Pitkeriw jumısım joybar konstruktorlıq bóleginiń esaplaw tapsırig'iga qaray, berilgen shártler buyicha qabıq trubalı ıssılıq almasınıw apparatlarınıń konstruktiv ólshemleri hám kolonnani bekkemlik esapların ámelge asırdım. Esaplanǵan konstruktiv ólshemler tiykarında qabıq trubalı ıssılıq almastırgichning ulıwma kórinisi hám de ulıwma kórinis tiykarında úskene detallari joybarlanıwın úyrenedim.
Texnologiyalıq sistemada júz beretuǵın buzılıwlar hám olardı jónge salıw qılıw jolların úyrenedim. Tuwrı haydalma benzinlerdi katalitik riforming qılıw apparatında qawipsizlikti támiyinlew tiykarǵı qaǵıydaları keltirildi.
Kurs jumısın tayarlaw neftni qayta islew zavodlarında process hám úskenelerdi tuwrı tańlaw hám de jańa texnika -texnologiyalardı jáne de jetilisken úyreniwge kómeklesedi. Bul pitkeriw qaniygelik jumısı bizge islep chikarish kárxanalarında qollanilayotgan processlerdi barıwı hám de olardı ámelge asırıwshı apparatlardı islew prinstiplari, apparatlarda process dawamında kelip shıǵıs buzılıwların aldın alıw, saplastırıw, úskene hám apparatlardı esaplaw usılları sıyaqlı bilimlerdi berdi


Paydalanılǵan adebiyatlar:

1. E.A. Bakirov, V.I. Yermolkin, V.I. Larin i dr. Geologiya nefti i gaza Uch. Pos. Nedra 1989.
2. V.G. Kanalin, M.G. Ovanesov, V.P. Shugrin. Neftegazopromislovaya geologiya i gidrogeologiya Moskva. Nedra 1985.
3. I.X. Abrikosov, S.N. Gutman. Obshaya, neftyanaya i neftepromislovaya geologiya. Moskva. Nedra 1982.
4. M.A. Jdanov. Neftegazopromislovaya geologiya i podschet zapasov nefti i gaza. Moskva. Nedra 1986.
5. N.G. Sereda, V.M. Muravyov. Osnovi neftyanogo i gazovogo delo. Moskva. Nedra 1980.
6. N.G. Bobritskiy, V.A. Yufin Osnovi neftyanoy i gazovoy promishlennosti. Moskva. Nedra 1988.
7. A.V. Mavlonov. Neft va gaz koni geologiyasi. Toshkent 1992.
8. L.F. Petryashin, L.G. Lisyaniy. Oxrana prirodi v neftyanoy i gazovoy promishlennosti. Lvov. Visha shkola 1984.
9. N.A. Sidorov. Burenie i ekspluatatsiya neftyanix i gazovыx skvajin. Moskva. Nedra 1982.
10. V.M. Muravev. Razrabotka i ekspluatatsiya neftyanix i gazovix skvajin. Moskva. Nedra 1986.
11. Neft va gaz jurnali. Toshkent 1997.