Мазкур ўқув услубий мажмуа фаннинг ишчи ўқув дастури ва ишчи ўқув режасига мувофиқ ишлаб чиқилди

Uilson tok kuzgusi sxemasi.

Kuchaytirgich kaskadlari ko'pincha "tok ko`zgusi"deb ataladigan shunga o'xshash oqim manbai devoridan foydalanadi. "tok ko`zgusi" funktsiyasi joriy oqim manbai bo'lib, uning uzatish koeffitsienti birlikka teng. Bir xil tranzistorlarni tanlash har doim ham imkoni bo'lmagani uchun, amalda ular bir xil nomdagi emitter rezistorlarini o'z ichiga olgan takomillashtirilgan " tok ko`zgusi " sxemasidan foydalanadilar. Ushbu rezistorlar chiqish oqimi bo'yicha salbiy teskari aloqa hosil qiladi va shu bilan "oqim oynasi"ishini barqarorlashtiradi.

БТГнинг учта транзисторли схемаси (Уилсон ток кўзгуси) келтирилган. Унда бошқарувчи VT1 ва VT2 транзисторларниг база токлари қарама-қарши йўналган. Схемадан

4.6-расм. БТГнинг учта транзисторли схемаси (Уилсон ток кўзгуси)
кўриниб турибди. VT1 ва VT2 транзисторлар эгизак. Уларнинг ишлаш режимлари бирбириникидан коллектор-база кучланиш бўйича фарқ қилади. VT1 транзисторнинг коллектор-база кучланиши VT2 транзисторнинг эмиттер-база кучланишига тенг, яъни қиймати кичик. VT2 транзисторнинг коллектор-база кучланиши эса R резистордаги ва RЮ занжирдаги кучланиш пасайишлари билан аниқланади ва сезиларли даражада катта бўлиши мумкин.
База токи коллектор токидан 50÷100 марта кичик бўлади. Шунинг учун ҳисоблашларда I₂ = I₁ деб олиш мумкин. Бундаги хатолик 1÷2% дан ошмайди. Демак, R_Ю юклама занжиридаги чиқиш токи I₂ , занжир қандай бўлишидан қатъий назар, кириш токини ҳам қиймат, ҳам йўналиш бўйича такрорлайди. Кириш токи қийматига келсак, у етарли аниқлик билан га тенг.
I₁ токнинг ўзгармаслиги барқарорлашган кучланиш манбаи Е_М1 дан фойдаланиш ҳисобига эришилади. Натижада, I₂ токнинг занжир параметрлари Е_М2 ва R_Ю га боғлиқлиги йўқотилади.
Лекин бундай БТГда I₂ токнинг температура бўйича барқарорлиги таъминланмайди, чунки база токи I_Б2 температура ўзгаришларига жуда боғлиқ. I₂ токнинг температура бўйича барқарорлигини таъминлаш учун мураккаброқ схемалардан фойдаланилади.
Масалан, 4.7-расмда БТГнинг учта транзисторли схемаси (Уилсон ток кўзгуси) келтирилган. Унда бошқарувчи VT1 ва VT2 транзисторларниг база токлари қарама-қарши йўналган.
Схемадан
, (4.1)
кўриниб турибди.
VT1 ва VT2 транзисторлар эгизак. Уларнинг ишлаш режимлари бир-бириникидан коллектор-база кучланиш бўйича фарқ қилади. VT1 транзисторнинг коллектор-база кучланиши VT2 транзисторнинг эмиттер-база кучланишига тенг, яъни қиймати кичик. VT2 транзисторнинг коллектор-база кучланиши эса R резистордаги ва R_Ю занжирдаги кучланиш пасайишлари билан аниқланади ва сезиларли даражада катта бўлиши мумкин.
Лекин база токи коллектор-база кучланиши қийматига суст боғланган, шунинг учун I_Б1= I_Б2. Эмиттер токлари ҳам 4.7-расмдаги ҳолат сабабларига кўра бир-бирига тенг I_Э1= I_Э3. Натижада,
. (4.2)
Бу ифодадан келтирилган схемада кириш ва чиқиш токларининг қайтарилиши 4.7-схемадагига қараганда юқорироқлиги кўриниб турибди.

4.7-расм. Уилсон ток кўзгуси схемаси.

4.8-расм. Актив ток трансформатори.

Қатор интеграл схемаларда таянч токи I₁ (I₂ << I₁) қиймати катта бўлган кичик токли БТГлар талаб этилади. Ушбу ҳолларда содда БТГнинг такомиллашган схемасидан фойдаланилади (4.8- расм).

Бу схема ток трансформатори схемаси деб аталади. Унинг учун
; (4.3)
ифода ўринли.
Идеаллаштирилган ўтиш ВАХ (9.1) дан фойдаланиб,
; (4.4)
ёзиш мумкин.
(4.3) ва (4.4) ифодалардан


(4.5)
ҳосил қиламиз.
I₂ токнинг берилган қиймати асосида (4.5)дан фойдаланган ҳолда, R_Э резисторнинг қаршилигини топиш мумкин:
. (4.6)
Ушбу схема соддалигига қарамасдан, температура бўйича бар-қарорликни яхши таъминлайди, чунки R_Э резистор орқали манфий ТАга эга. Ҳисоблашлардан температура бир градусга ўзгарганда токнинг нобарқарорлиги ∆I₂=2,5 мкАни ташкил этиши маълум. Бундан ташқари, R_Э=1 кОм (статик қаршилик) бўлганда БТГнинг динамик қаршилиги 1 МОмга яқин бўлади.

3. 
   Aktiv tok transformatori sxemasi.
   

Tok transformatorlari birlamchi chulg‘amning nominal toki 15000 A gacha (ikkilamchi chulg‘amining toki 5 A va 1 A, ba’zi hollarda 10 A) va kuchlanishi 750 kV gacha qilib ishlab chiqariladi. Ular qisqa tutashuv holatida ishlaydi. Ikkilamchi chulg‘am ochilganda o‘zakda magnit oqimi va ochiq chulg‘amda elektr yurituvchi kuchning keskin ortishi natijasida avariya holati yuzaga keladi. Bunda elektr yurituvchi kuchning qiymati bir necha kilovoltga etishi mumkin. Magnit to‘yinganda magnit o‘tkazgichda aktiv isrofning ortishi natijasida u keskin qizib, chulg‘amlarning izolyasiyasi kuyadi. Shu sababli tok transformatorlarining ikkilamchi chulg‘amlari rele, asboblar yoki maxsus qisqichlar orqali qisqa tutashtirilgan bo‘lishi shart.
O‘lchov asboblari va relelarning zanjirlarida ish xavfsizligini ta’minlash uchun tok transformatorining har bir ikkilamchi chulg‘amining uchlaridan biri albatta zaminlangan bo‘lishi shart. Murakkab releli himoya sxemalarida (masalan, shinalarning tokli differensial himoyasida) bunday zaminlashni faqat bitta nuqtada amalga oshirishga ruxsat etiladi.
Himoyalarning relelarini ta’minlovchi tok transformatorlari qisqa tutashuv toki oqqanda tok bo‘yicha xatoligi 10% dan, burchak bo‘yicha esa 7% dan oshmaslik shartidan kelib chiqib tanlanishi shart. Xatolikning ortishi releli himoyaning noto‘g‘ri ishlashiga olib keladi.