Mazkur ishchi o‘quv dasturi Bioinjeneriya va oziq-ovqat xavfsizligi fakulteti Kengashining 2020 yil " " dagi yig‘ilishida muhokama qilinib, tasdiqlash uchun tavsiya etilgan.

14-MAVZU: YOPIQ KO’CHATXONALAR UCHUN QO’YILADIGAN TALABLAR


Reja:
1. O’zbekistonda yopiq ko’chatxonalarda ko’chat tayyorlash jarayonining rivojlanishi.
2. Dorivor usimliklarni madaniylashtirish va ustirish ishlari kaysi ilmiy muassasalar


Tayanch iboralar: ko’chat, vegetatsiya, qalamcha, introduktsiya, tadqiqot.


O’zbekistonda yopiq ko’chatxonalarda ko’chat tayyorlash jarayonining rivojlanishi. Hozirgi paytda tibbiyotda 232 ga yakin dorivor usimliklardan foydalaniladi. Ularning 48 % yovvoyi xolda usadigan dorivor usimliklar bulsa, kolgan kismi madaniy sharoitlarda ustiriladigan va xomashyosi chetdan keltiriladigan usimliklar xisoblanadi. O’zbekiston Respublikasida birinchi marta yopiq maydonlarda dorivor usimliklarni yetishtirish ishlari 1973 yilda Toshkent viloyati Bustonlik tumanidagi xujaliklarda amalga oshirilgan. Keyinrok (1978 yilda) Namangan viloyati Pop tumanida Ibn Sino nomli dorivor usimliklar ustirishga ixtisoslashgan urmon xujaligi tashkil kilindi. Bu xujalik dalala- rida kalampir yalpiz, dorivor marmarak (mavrak), dorivor tirnokgul, na’matak, achchik shuvok (erman), bulakli ituzum, mayda gulli tograyxon, moychechak, arslonkuyruk, valeriana va boshka dorivor usimliklar ustirilgan. Ulardan yigilgan dorivor maxsulotlar Uzbekiston dorixonalarini ta’minlash va kayta ishlash uchun Chimkent kimyo-farmatsevtika zavo­di va boshka korxonalarga junatilgan. Dozirgi kunda dorivor usim­liklarni ustirib yetishtiradigan maxsus ixtisoslashgan xujaliklar Urmon xujaligi bosh boshkarmasi tizimida va Buxoro, hashkadaryo, Sa­markand, Surxondaryo xamda Toshkent viloyatlarida tashkil kilingan. O’zbekiston Respublikasi FA ga karashli Toshkent botanika bogida dorivor usimliklarni madaniylashtirish va iklimlashtirish laboratoriyasining mudiri, katta ilmiy xodim Yu.M. Murdaxaev, Toshkent farmatsev­tika instituti farmakognoziya va botanika kafedralarining ilmiy xodimlari bilan xamkorlikda kushni respublikalardani xamda dunyoning boshka geografik xududlaridan keltirilgan 67 turdagi dorivor usim- liklarni Toshkent shaxri iklim sharoitlarida ustirishga erishdilar
Ushbu tadkikotlar Toshkent viloyati sharoitlarida tirnokgul, ka- lampir yalpiz, dorivor marmarak (mavrak), dorivor valeriana, fenxel (dorixona ukropi), dorivor moychechak, kora andiz, ajgon (zirai karmo- ni), arpabodiyon, oddiy dastarbosh, na’matak turlari, butasimon amor­fa, kizil angishvonagul, yoyik erizimum, kendir turlari, Kavkaz yamsi, Manchjuriya araliyasi, tog jumrut, sano (kassiya) turlari, patriniya, tuxumak, besh bulakli arslonkuyruk, dorivor zangvizorba, yarim buta­simon sekurinega, burigul turlari, korakobik turlari, belladonna, meksika bangidevonasi, pol-pola, bulakli ituzum, gangituvchi bu- zulbang va boshka dorivor usimliklarni yetishtirish imkoniyatlari mavjudligini kursatdi.
Kupgina maxalliy va introduktsiya kilingan dorivor usimliklar agrotexnikasi Butunrossiya dorivor usimliklar instituti (VILR) xamda uning tajriba stantsiyalarida, Botanika boglarida ishlab chikil- gan. Bu yunalishda VILR va uning tajriba stantsiyalarini xizmati kat- ta bulib, ular chet eldan keltirilgan bir kancha tropik va subtropik dorivor usimliklarni MDX tuprok-iklim sharoitlarida ustirishning agrotexnika koidalarini ishlab chikkanlar.
Respublikamizning turli xududlarida joylashgan urmon va ixti- soslashgan xujaliklarda kuyidagi dorivor usimliklar ustirilmokda: xinin daraxti, koka butasi, aloe turlari, ortosifon, dixroa, zaytun, sano (kassiya) turlari, meksika bangidevonasi, kalanxoy turlari, uyatchang mimoza, tuk kizil passiflora, rauvolfiya turlari, soxtakash- tan, safora, pushti katarantus (burigul), yumalok bargli stefaniya, ev­kalipt turlari, ginkgo, ituzum, moychechak, kalendula, pol-pola, topi­nambur va boshkalar. Ushbu ishlar poyoniga yetgani yuk, kelgusida Res- publikamizga yangi dorivor usimliklarni introduktsiya kilish va ular- ni maxalliy sharoitlarga iklimlashtirish ishlari rejalashtiril- mokda.
Sugoriladigan maydonlarda ustiriladigan dorivor usimliklar yovvoyi xolda usadigan dorivor usimliklardan katta fark kiladi, yani ustiriladigan dorivor usimlik maxsulotida begona usimliklar ara- lashmasi bulmaydi. Agrotexnika koidalari asosida ustirilgan dori­vor usimliklar serxosil va biologik faol moddalarga xam boy va xo- sildorligi xam yukori buladi. Dorivor usimliklarni selektsiya kilish, serxosil shakllarini va turlarini tanlab olish, ularni chatishtirish orkali durugaylarini yaratish yuli bilan ekiladigan dorivor usim- liklarning xosildorligini va tarkibidagi biologik faol bulgan kim­yoviy birikmalar mikdorini oshirish mumkin. Demak, ba’zi bir dorivor usimliklarni madaniy sharoitlarda ustirish va ularning madsulotlarini tayyorlash yovvoyi dolda usadigan dorivor usimliklar madsulotini yigishga karaganda iktisodiy jidatdan ancha arzonga tushadi. Uzbekistonda dorivor usimliklar asosan turli tuprok iklim dududlarida joylashgan “Uzfarmsanoat” davlat aktsiyadorlik korporatsiyasi, “Shifobaxsh” IChB va Kishlok va suv xujalik vazirligiga karashli Urmonchilik bosh boshkarmasining ixtisoslashgan xujaliklarda yetishtirilmokda.
Respublikamizning kariyb damma viloyatlaridagi „Farmatsiya“ ishlab chikarish birlashmalari koshida dorivor usimliklar ustiradigan maydonchalar tashkil kilingan bulib, ularda viloyat dorixonalar talabiga binoan tegishli usimliklarni ustirmokdalar. Hozirgi kunda Toshkent viloyati Yukori Chirchik tumanidagi dorivor usimliklarga ixtisoslashgan “Dorivor usimliklar” MChJ ixtisoslashgan xujalik dalalarida kalampir yalpiz, dorivor marmarak (mavrak), dorivor tirnokgul, dorivor moychechak, ituzum, arslonkuy­ruk, pol-pola, na’matak va boshka dorivor usimliklar ustirilmokda.
Yangi dorivorlik xususiyatiga ega usimliklarni urganish, ularni madaniylashtirish va xom-ashyosi asosida yangi samarali ta’sir etuvchi dorivor preparatlarni ishlab chikish ishlari doimiy ravishda utkazil- mokda. Dorivor usimliklarning organizmga ta’siri ularning tarkibidagi birikmalarning mikdoriga boglik. Bu birikmalar usimlikning turli organlarida turli mikdorda tuplanadi. Dori tayyorlashga usimlikning kerakli kismlari dam turli muddatlarda yigiladi. Masalan, pustlok, kurtak erta badorda, barg usimlik gullashi oldidan yoki gullaganda, gullari tula ochilganda, meva va uruglari tulik pishganda, yer osti organlari (ildizi, ildizpoyasi va piyozi) erta badorda yoki kech kuzda yigiladi va tayyorlanadi. Dorivor usimliklarning ta’sir etuvchi moddasi - alkaloidlar, turli glikozidlar (antroglikozidlar, yurakka ta’sir etuvchi glikozidlar, saponinlar va boshkalar), flavonoidlar, kumarinlar, oshlovchi moddalar, efir moylari, vitaminlar, smolalar va boshka faol birikmalar bulishi mumkin. Kup usimliklardan mikroorganizmlar va viruslarni yukotadigan antibiotiklar va fitontsidlarga boy dorivor preparatlar tayyorlanadi. Odatda bir gurudga xos uzaro yakin kimyoviy birikmalar bir oila yoki turkumga mansub usimliklarda uchraydi, shu bilan birga ba’zi kimyoviy birikmalar bir-biriga yakin bulmagan, turli oilalarga mansub usimliklar tarkibida dam bulishi mumkin. Kadim zamondan boshlab inson yovvoyi dolda usadigan usimliklar­dan turli kasalliklarni davolashda foydalanib keladi. Dozirgi davrda dorivor usimliklarni turlari kupayib, xalk tabobati amaliyoti xam shifobaxsh usimliklar bilan boyigan.
Ilmiy tabobatda ishlatiladigan dorivor usimliklarning aksariyati asrlar davomida xalk tomonidan keng ishlatilib kelingan usimliklar xisoblanadi. Uzbekistonda dorivor daraxt-buta usimliklardan kuprok anjir, anor, bodom, grek yongogi, xandon pista, oshlovchi totim, eman, urik, chetan, na’matak, zirk, chakanda, dulana, togjumrut, cherkez, chetan, jiyda, chilonjiyda, kup yillik va bir yillik dorivor usimliklardan achchikmiya, dorivor gulxayri, jag-jag, zubturum, isirik, itsigek, omonkora, sachratki, choyut, shildirbosh, shirinmiya, shuvok, yantok, kizilcha, kokiut, moychechak, yalpiz va boshkalar tarkalgan. Achchikmiyadan - paxikarnin, isirikdan garmin, itsigekdan anabazin, omonkoradan galantamin, shildirboshdan sferofizin alkaloidlari olinadi. Anor pustidan gijja xaydovchi pelterin tanat va ekstrakt tayyorlanadi. Dorivor gulxayri preparatlari balgam kuchiruvchi va yumshatuvchi, jag-jag va lagoxilus dorilari kon ketishni tuxtatuvchi, pista bujguni va choyutdan tayyorlangan dorilar meda-ichak kasalliklarini davolovchi sifatida, zirk usimligidan berberin alkaloidi, na’matakdan S vitamini, chakandadan chakanda moy olinadi.
Dorivor usimliklar ta’sir etish mexanizmiga kura 2 xilga ajratiladi: ta’sir kiluvchi moddalarning tarkibiga karab - alkaloidli, glikozidli, efir moyli, vitaminli, flavonoidli va boshkalar; farmakologik kursatkichlariga karab - tinchlantiruvchi, ogrik koldiruvchi, uxlatuvchi, shuningdek, yurak-tomir tizimiga ta’sir kiluvchi, markaziy nerv tizimini kuzgatuvchi, kon bosimini pasaytiruvchi va xokazo dorivor usimliklar. “Uzfarmsanoat” kimyo-farmatsevtika zavodlarida O’zbekiston-ning maxalliy sharoitlarida usadigan va madaniy sharoitlarida ekib ustiriladigan dorivor usimliklarning xom-ashyosi asosida turli-tuman dorivor preparatlar tayyorlanadi. Masalan, okkurayning ildizi va mevasidan pesni davolashda kullaniladigan psoralen, yapon soforasi gunchasidan fiziologik faol ta’sir etuvchi rutin, omonkoradan galantamin alkaloidi, kendirdan strofantin, simarin, yurak glikozidlari, cherkezdan salsolin alkaloidi, zirkdan berberin alkaloidi, chakanda mevasidan chakanda moyi, na’matakdan S vitamini va boshka preparatlar tayyorlanadi.
Yukorida aytib utilganidek xozirgi vaktda tibbiyotda 250 ga yakin dorivor usimliklarning maxsulotidan foydalaniladi. Ushbu dorivor usimliklar maxsulotining 48% yovvoyi xolda usadigan usimliklardan, 30% turli tuprok iklim sharoitlarida joylashgan fermer va davlat xujaliklarning dorivor usimliklar ustiriladigan dalalaridan tayyorlanadi. Kolgan 22 % “aralash” guruxni tashkil kiladi, yani bu gurux dorivor usimliklar maxsuloti xam yovvoyi xolda xam sanoat plantatsiyalarda usadigan, usimliklardan yigiladi. Keyinchalik “aralash” gurux dorivor usimliklardan tayyorlanadigan dorivor maxsulotlarning salmogi umumiy yigiladigan dorivor maxsulot mikdorida yil sayin oshib borishi kutilmokda. Buning asosiy sababi sugoriladigan maydonlarda ustiriladigan dorivor usimliklar maxsuloti yil sayin ortib bormokda. Farmatsevtika korxonalari va axolining dorivor usimliklar maxsulotlariga extiyojining usib borishi natijasida ularning xom-ashyosini tayyorlash mikdori xam kupaymokda. Bu esa uz navbatida kator dorivor usimliklarning tabiiy zaxiralarini kamayib ketishiga, natijada ularning xom-ashyosini tayyorlanishini keskin chegaralashga yoki butunlay takiklashga olib kelmokda. Masalan, Uzbekistonda yovvoyi xolda usadigan bozulbangning yer ustki kismi va piyozining kup tayyorlanishi natijasida ularni zaxirasi tabiiy usish joylarida juda xam kamayib ketdi. Shuning uchun xam xozirgi vaktda bu usimlik Uzbekiston “Kizil kitobiga” kiritilgan. Ushbu usimliklarni tabiiy sharoitlarda xom-ashyosini tayyorlash xozirgi paytda tuxtatilgan. Dorivor usimliklar maxsulotiga muntazam ravishda talabning oshib borishi va uni yovvoyi xolda usadigan usimliklar zaxirasi yetarli emasligidan, ularni madaniylashtirishni takozo etadi, ya’ni ushbu usimliklarni sugoriladigan mintakalarda madaniy sharoitlarda ustirish agrotexnikasini ishlab chikish davr talabi bulib kolmokda. Ba’zan kamyob dorivor usimliklar xom-ashyosiga talab katta bulsa-yu, lekin ularning tabiiy zaxiralari yigish uchun nokulay togli joylarda yoki kam mikdorda, katta xududlarda tarkok xolda uchrasa, bu dorivor usimliklarning xom-ashyosini tayyorlash sugoriladigan yerlarda ustirishdan kimmatga tushadi. Shuning uchun bunday usimliklarni madaniy sharoitlarda ustirish maksadga muvofikdir.
Yovvoyi xolda usadigan dorivor usimliklar xom-ashyosini katta xajmda tayyorlashning asosiy kiyinchiligi ularning maxsulotlarini yigib olish uchun maxsus kishlok xujalik texnikalarini yukligidir. Madaniy sharoitlarda bulsa bu kabi muammolar yuk, ya’ni sanoat plantatsiyalarida ustiriladigan dorivor usimliklar maxsulotlari kulay sharoitlarda va ta’sir etuvchi kimyoviy biologik faol moddalari kup tuplangan davrlarda turli kishlok xujaligi mexanizmlar yordamida yigib olish mumkin. Tibbiyot maksadlari uchun juda zarur va kimmatli bulgan dorivor maxsulotlar respublikamizda uchramaydigan tropik yoki subtropik iklimli mintakalarda usadigan usimliklardan tayyorlanadigan bulsa, imkon kadar shunday usimliklarni uzimizda ustirish imkoniyatlarini yaratish zarur. Masalan dozirgi kunda zaytun usimligi Surxondaryo viloyatining Denov xududida ustirilmokda, chakanda usimligini Respublikamizda madaniylashtirish ishlari olib borilmokda va xokazo.
Hozirgi kunda tabiiy dolda usayotgan dorivor usimliklarni zaxiralari antropogen omil ta’sirida tobora kamayib bormokda. Buning urnini tuldirish va xalkimizni dorivor usimliklar madsulotlariga bulgan edtiyojini kondirish maksadida dorivor usimliklar turlarini kupaytirish va ularni Uzbekistonning tuprok- iklim sharoitlarini disobga olgan dolda sugoriladigan mintakalarda keng mikyosda ekib ustirish maksadga muvofikdir. Uzbekistonda farmatsevtika sanoatini dorivor usimliklar xom-ashyosi bilan ta’minlash maksadida yakin yillar ichida dorivor usimliklarni ekib ustiradigan fermer va boshka ixtisoslashgan xujaliklar sonini kupaytirish maksadga muvofik.
Nazorat savollari:
1. O’zbekistonda dorivor usimliklarni yetishtirish ishlari kachon boshlangan?
2. Dorivor usimliklarni madaniylashtirish va ustirish ishlari kaysi ilmiy muassasalarda olib borilgan?
3. O’zbekistonga introduktsiya kilingan dorivor usimliklarni sa- nang?
4. Hozirgi paytda ixtisoslashgan xujaliklarda yetishtirilayotgan do­rivor usimliklar turlarini aytib bering?
5. Respublikamizda dorivor o’simlikshunoslikni rivojlantirish istikbollarini aytib bering?