Maxsus talim vazirligi samarqand davlat universiteti inson resurslarini boshqarish fakulteti

Қисқача хулосалар
Фуқаролик жамияти асосларини барпо этишнинг энг муҳим таркибий қисми маънавият ва маърифат соҳасида, шахсни мунтазам камол топтириш борасида узлуксиз иш олиб боришдан иборат. Бу тизим марказида маънавият, аҳлоқ-одоб, маърифат каби ўлмас қадриятлар турмоғи керак.
Ҳукуматнинг вазифалари мавжуд қонунлар ва давлат иқтисодий сиёсатидан келиб чиқади. Унинг тузилмаси вазифаларни ҳал этиш нуқтаи назардан ташкил этилади.
Халқаро молиявий ташкилотлар билан ҳамкорлигимизни янада кучайтириш ва бунинг натижасида янада юқорироқ кўрсаткичларга эришишимиз учун каттагина имкониятларимиз мавжуд ва улардан этарли даражада фойдаланиш лозим.
Бюджетни шакллантиришда биринчи галда харажатлар қисмини эмас, балки даромадлар бандини белгилаш муҳимдир.
Мамлакатни ривожлантиришнинг узоқ муддатли стратегияси ҳамда комплекс дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш, ғоят муҳим вазифаларни ҳал этишга қаратилган, чуқур ўйланган ва мутаносиб ижтимоий-иқтисодий сиёсатни ўтказиш Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт вазирлиги зиммасига юкланди.

Назорат ва муҳокама учун саволлар

1. 
   Бошқарув тизимининг вазифалари нималардан иборат?
   
2. 
   Давлатнинг иқтисодий асослари қандай аниқланади?
   
3. 
   Жамиятимиз тараққиётининг устувор йўналишларини баён этинг?
   

4. Бюджет иқтисодий ислоҳотларни ҳаётга татбиқ этишда қандай ўринга эга?

11-МАъРУЗА. ИҚТИСОДИЁТНИ БОШКАРИШДА МОЛИЯ – КРЕДИТ ЙЎЛЛАРИ

11.1. Давлат бюджети: асосий кўрсаткичлар ва миқдорий баҳолаш муаммолари

Давлат қарзи – аввалги давлат бюджетм тақчиллигига тенг бўлган, давлатнинг қимматли қоғоз эгалари олдидадги давлат қарзлари, давлат ички қарзлари – бу, давлатнинг қимматли қоғоз эгалари бўлмиш фуқаролар, фирмалар, ташкилотлар олдидаги қарзларидир. Ташқи қарзлар – давлатнинг чет эл фуқаролари, фирмалари ва ташкилотлари олдидаги қарзлари. Хусусий қарзлар – нодавлат секторининг хусусий қимматли қоғоз эгалари олдидаги қарзлари умумий ҳажми.

Давлат қарзлари ва хусусий қарзлар - “Даромад-харажат” айланмасининг таркибий элементидир. Даромадлар ортган сайин, уй хўжаликлари, фирмалар, давлат ва бошқалар томонидан ишлатилиши лозим бўлган жамғармалар ҳам ортиб боради.
қарзларни ташкил қилиш – бу, харажат қилувчи шахсларга жамғармаларни бериш механизмидир. Агар истеъмолчилар ва бизнес қарз беришга лаёқатли бўлмасалар, хусусий қарзлар ортиб бораётган жамғармалар ҳажмини абсорбировка қилиш учун этарли тезликда ўсмайди ва бу функсия давлат қарзининг ортиши ҳисобига амалга оширилади. Акс ҳолда иқтисодиёт ресурсларининг тўлиқ бандлик шароитидан чиқиб қолади.
Бюджет тақчиллиги – давлат харажатлари ва даромадлари ўртасидаги фарқдир. Бюджет тақчиллиги ва қарзни миқдорий баҳолаш қуйидаги омиллар таъсири остида мураккаблашади:

1. 
   Одатда, давлат харажатлари ҳажмини баҳолашда иқтисодиётнинг давлат секторидаги амортизатсия ҳисобга олинмайди, бу эса бюджет тақчиллиги ва давлат қарзлари объектив тарзда ошишига олиб келади.
   
2. 
   Давлат харажатларининг муҳим моддаларидан бири қарзлар бўйича фоизларни тўплаб, аста-секин асосий қарзни ўчириш. Давлат харажатлари давлат қарзининг номинал фоизини эмас, балки реал фоизини ўз ичига олиши шарт.
   

Ҳисоботларда бериладиган расмий давлат бюджети кўп ҳолларда пД кўрсаткичига оширилади, чунки Фишер тенгламасига биноан пқ Р_нД- Р_рД. Инфлясия даражаси юқори бўлган шароитда бу хатолик ўта аҳамиятли бўлиши мумкин, чунки инфлясия суръатининг ўсиш даврида . Бюджет тақчиллигининг ортиши, давлат харажатлари қарз бўйича тўланадиган инфлясион фоизларнинг кўпайиши ҳисобига ўсишидан юзага келади. Баъзан бир вақтнинг ўзида давлат бюджетининг номинал тақчиллиги ва қарзи ўсиб, реал дефитсит ва қарз эса пасайиб бораётганини ҳам кузатиш мумкин. Бу хил вазият давлатнинг бюджет солиқ сиёсати самарадорлигини баҳолашда қийинчиликлар келтириб чиқаради. Шунинг учун ҳам бюджет дефитситини баҳолашда инфлясия ҳам ҳисобга олиниши лозим.

Давлатнинг реал тақчиллиги

қ

Давлат бюджетининг номинал тақчиллиги

-

Давлат харажатлари ҳажми

-

Инфлясия суръати

3. 
   Одатда, давлат бюджети дефитситларини макрокўламда баҳолашда, ўз орттирмаларига эга бўлиши мумкин бўлган маҳаллий бюджетлар ҳисобга олинмайди. Кўп ҳолларда маҳаллий ҳокимият органлари федерал бюджет ҳисобига ундирилувчи солиқларни пасайтириш мақсадида атайлаб маҳаллий бюджетларга тегишли маълумотларни бузиб кўрсатадилар. Бу хил қонуният фискал детсентрализатсиялаш кузатилган барча ўтиш давридаги иқтисодиётлар учун хос. Натижада эса федерал бюджет тақчиллигини баҳолашда ошириб кўрсатишлар кузатилади.
   
4. 
   Индустриал ва ўтиш давридаги иқтисодиётда баҳоланаётган (расмий) давлат бюджети тақчиллигидан ташқари, унинг Марказий банк ҳамда давлат ташкилотлари ва тижорат банкларининг квази фискал фаолиятига асосланган яширин дефитсити ҳам мавжуд. Квази фискал оператсиялар қаторига қуйидагилар киради:
   

а) Тўлиқ бандликнинг давлат ташкилотлари томонидан молиялаштирилиши ва банк ссудалари ёки ўзаро қарзларни тўплаш ҳисобига иш ҳақини бозор ставкаларидан юқори равишда тўплаш;
б) Иқтисодий ислоҳотларнинг бошланғич даврида Марказий банкдан ажралиб чиққан нотижорат банклари жамғармалари, яъни ҳозирда ишламаётган ссудалар (уй хўжаликлари, фирмалар ва ҳоқазоларга ажратилган кредитлар). Бу кредитлар асосан Марказий банкнинг имтиёзли кредитлари ҳисобига тўланади, бунда “ёмон қарзларнинг” ўтиш давридаги иқтисодиёт учун аҳамияти каттадир.
в) Марказий Банк томонидан валюта алмашув курсини барқарорлаштиришдан юзага келган чиқимларни, давлатга фоизсиз имтиёзли кредитлар (буғдой, гуруч, кофе ва бошқалар ҳариди учун) бўйича харажатларнинг молиялаштирилиши;
Яширин бюджет тақчиллиги ҳақиқий бюджет тақчиллиги ва давлат қарзининг ҳажмини камайтириб кўрсатади, кўпинча атайлаб (масалан, сайловдан олдин) ҳамда давлатнинг ҳар бир йил учун мувозанатлаштирилган бюджетнинг “қаттиққўл” курси қолипларидан келиб чиққан ҳолда. Демак, бюджет тақчиллиги ва давлат қарзининг мутлақ ўлчамлари узоқ муддатга ишончли макроиқтисодий кўрсаткич бўла олмайди, устига-устак ЯММ билан бир қаторда қарзларнинг ҳам ўсиши ҳисобга олинса…
Бюджет тақчиллигининг турғунликка ва давлат қарзи ошишига олиб келувчи асосий сабаблари қуйидагилардир:
а) ҳарбий ёки бошқа ижтимоий келишмовчиликлар шароитида давлат харажатларининг ошиши. Бюджет тақчиллигини узоқ муддат давомида молиялаштириш, пул массасининг ортиб кетиши ҳолатини четлаб ўтган ҳолда, инфлясион босимни юмшатиш имконини беради;
б) иқтисодиётнинг даврий пасайишлари ва ўрнатилган стабилизаторлар;
в) иқтисодиётни стимуллаштириш мақсадида солиқларнинг қисқартирилиши.