Maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti oʻzbek tilshunosligi kafedrasi

Nisbat kategoriyasi
Nisbat kategoriyasi harakatning sub`ekt va ob`ektga bo`lgan munosabatini ko`rsatadi. Harakat bilan sub`ekt va ob`ekt orasidagi munosabat har xil. Unga ko`ra o`zbek tilida fe’l nisbatlari 5 ta:
1. Bosh nisbat
2. O`zlik nisbat
3. Majhul nisbat
4. Birgalik nisbat
5. Orttirma nisbat
Bosh nisbat fe’l anglatgan harakatning bajaruvchisi shaxs sub`ektiga teng keladi. Bu nisbatning maxsus affiksi yo`q. Bu nisbat ma’nosi fe’l asosi orqali ifodalanadi. Masalan, U so`radi, men aytdim va boshqalar.
O`zlik nisbati sub`ekt tomonidan bajarilib, yana sub`ektning o`ziga qaytgan harakat va holatni bildiradi. Bunda harakatning bajaruvchisi ham, harakat qaratilgan predmet ham bir shaxsning o`zi bo`ladi, ya’ni fe’lning aniq nisbatida harakat sub`ektdan boshlanib, boshqa pretdmetga o`tsa, o`zlik nisbatda esa sub`ektning o`zida qoladi. O`zlik nisbat o`timli fe’ldan yasaladi: U javob berolmay chaynaldi. U ertalab yuvindi, artindi. O`zlik nisbat ko`pincha o`timli fe’l asosiga –(i)n affiksi, ba’zan –(i)l, -i(sh) affiksini qo`shish orqali hosil bo`ladi: otlandi, kerishdi, ishqaldi, cho`mildi.
Majhul nisbat shaklida harakatning sub`ektga emas, balki harakatning o`ziga va uning ob`ektiga ko`pro? E’tibor beriladi. Maj?ul nisbat o`timli fe’l asosiga –(i)l, ba’zan –(i)n affiksini qo`shish bilan hosil qilinadi. Bunda o`timli fe’l o`timsizlashadi: Qishga o`tin g`amlandi. Bu kitob kecha bosilib chiqdi. Ba’zan o`timli fe’llardan ham majhul nisbat yasaladi: borildi, yorildi, turilsin, aytilsin.
Majhul nisbatdagi fe’l buyruq-istak maylining III shaxs shaklida kelsa, rasmiy ish uslubida, shuningdek, II shaxs o`rnida keng ishlatiladi: yig`lanmasin, javob berilsin, shpargalkalar tashlansin! Majlisda menga ham so`z berildi. Ovozi o`chirildi.
Birgalik nisbati ikki va undan ortiq sub`ekt tomonidan birgalikda bajariladigan harakatni bildiradi. Birgalik nisbat o`timli fe’l va o`timsiz fe’l asosiga –(i)sh, -lash affikslari orqali hosil bo`ladi: yordamlashdi, xayrlashdilar. Ba’zan –(i)sh affiksi ikki marta qo`shilib kelishi mumkin. Ular ko`rishishdi, quchoqlashishdi, xayrlashishdi.
Orttirma nisbatdagi fe’llar vosita bilan bajarilgan harakatni bildiradi. Harakatni bajarishda sub`ektdan tashqari yana boshqa shaxsning ishtirok etgani anglashiladi: o`qi, o`g`it, chaqir, chaqirtir, kel – keltir kabi. Orttirma nisbat asosan quyidagi affikslar yordamida yasaladi: -dir (tir); -gaz (qiz, qaz, kiz, kaz, g`iz, g`az); -t; -iz; -ir; -ar; -sat affiksi faqat ko`r fe’lidan orttirma daraja shaklini yasaydi.
Shunisi xarakterliki fe’l asosiga orttirma daraja yasovchi affikslar ketma-ket qo`shilishi mumkin: yoz – yozdir – yozdirtir; ich – ichir – ichirtir kabi.
Bir fe’l negiziga turli nisbat yasovchi affikslar qo`shilib kelishi mumkin: sev – sevin – sevintir; Bunday yasalishda fe’lning qaysi nisbatda ekanligi oxirgi affiksga qarab belgilanadi: yuvintirishdi – birgalik nisbat; yuvintirildi – majhul nisbat.