omillarini mustahkamlash, ulardan samarali foydalanish zaruriyati ma‟naviyat
tushunchasini har tomonlama tahlil etishni taqozo etadi. Ma‟naviyat fakat insonga,
jamiyatga xos. Lekin u ilohiy yoki g„ayritabiiy hodisa emas, balki ijtimoiy hodisadir.
U inson faoliyati bilan bog„liq. Tabiatda ma‟naviyat yo„q. Biz hayvonot dunyosi
turlari, xillari, nasli va boshqa belgilariga qarab ularni odobli va diyonatli, nozik didli,
xudojo„y yoki kufr botqog„iga botgan va h.k. deya olmaymiz. Masalan, odobli,
vijdonli yoki tarbiya ko„rmagan, vijdonsiz bo„ri degan ibora mutlaqo ma‟nisiz (ba‟zan
ramziy yoki hajviy mazmunda ishlatilishi mumkin). Tabiat uyg„unlik va ichki
etishi (rassom, bastakor, shoir, yozuvchi asarlari, foto, tele, kinotasvirlarda va h.k.),
alohida kishining yoki ekskursiyachi guruhning zavq-shavq olish manbaiga aylanishi
Zavq-shavq inson hissiyoti va aqlidan tug„iladi. Shu sababdan ma‟naviyatda
doimo sub‟ektivlik bor. Inson ongi-shuuridan o„tmagan, inson va jamiyat tomonidan
anglab olinmagan hodisa ma‟naviyat bo„lolmaydi. Shu sababdan ijtimoiy hodisa
sifatida ma‟naviyat, birinchi galda, moddiy emas, balki ideal hodisadir. U barqaror
Ислом Каримов. Биз келажагимизни ўз кўлимиз билан қурамиз. 7-китоб. - Т.: “Ўзбекистон”, 1999. 302-6.
Э.Юсупов. Ҳадисларда дунёвий ва диний ғояларнинг боғлиқлиги. – “Ўзбекистонда ижтимоий фанлар” журнали.
insoniy tuyg„ular, tushunchalar, baholar, me‟yorlar va ideallar - qadriyatlar tizimidir.
Lekin inson va jamiyat hayotida moddiy va ideal hodisalar bir-biriga o„zaro ta‟sir
ko„rsatadi, ular qarama-qarshiliklar birligini tashkil etadi. Moddiy hodisalar anglab
olinishi jarayonida ideallashadi, sub‟ektivlashadi, ya‟ni inson (jamiyat) ongining bir
bo„lagiga aylanadi. Aksincha, inson ongi, bilimlari uning xulkida, faoliyatida,
mehnatida moddiylashadi, ob‟ektivlashadi.
Ma’naviyat ob’ektivlik va sub’ektivlik birligidir. Masalan, Alisher Navoiy
asarlari o„z ob‟ektiv mazmuniga va shakliga ega. U biror shaxsning yoki davrning
xohish-istagiga, didiga, tuyg„ulariga, siyosiy karashlariga bog„liq emas. Bu ularning
ob‟ektiv jihati, ammo har bir kishi, har bir tarixiy davr Navoiy asarlarini o„zicha talkin
qiladi va tushunadi. Boshqacha aytganda, Alisher Navoiy ijodidan bahra olish, ko„ngil
mulkiga aylantirish doimo sub‟ektiv tarzda kechadi.
Inson ma’naviyati bilan hayvondan, jamiyat esa tabiatdan farq qiladi, deyish
juda o„rinlidir. Agar moddiy ishlab chiqarishda va moddiy ne‟matlarni iste‟mol
kilishda insonning ijtimoiy-biologik mavjudot sifatidagi mohiyati namoyon bo„lsa,
ma‟naviyatda (ma‟naviy ne‟matlarni yaratishda va ulardan foydalanishda, ma‟naviy
faoliyatda) insonning ijtimoiy-madaniy mavjudot sifatidagi mohiyati ro„yobga chiqadi.
Ma’naviyat insonning ijtimoiy-madaniy mavjudot sifatidagi mohiyatidir, ya‟ni
insonning ezgulik, mehr-muruvvat, adolat, to„g„rilik, vijdon, or-nomus, vatanparvarlik,
go„zallikni sevish, undan zavqlanish, yovuzlikka nafrat, iroda, matonat va shu kabi
ko„plab asl insoniy xislatlari va fazilatlarining uzviy birlik, mushtaraklik kasb etgan
tizimidir hamda ularni yaratish jarayonidir. Ushbu xislat va fazilatlar hayvonot uchun
xos emas. Ammo ularning muqobillari - axloqsizlik, g„araz, hasad va hokazolar ham
hayvonlarda uchramaydi. Keyingilar ma‟naviyatga emas, balki ma‟naviyatsizlikka
aloqador. Demak, ma‟naviyat bu shunchaki insonga xos belgilar yig„indisi emas, balki
ijobiy xislatlar, fazilatlar majmuidir. “Inson ongli faoliyatining, tafakkur salohiyatining
har qanday shakli ma‟naviyat bo„la olmaydi. Inson ruhiy olamidagi muayyan ijobiy
ijtimoiy ahamiyat kasb eta oladigan fazilatlargina ma‟naviyat deb ataladi”
3
.
Insoniy fazilatlar jamiyatda tarixan shakllanadi. Ular ijtimoiy taraqkiyotning
mahsuli. Kishilar o„rtasidagi turli munosabatlarni anglash, ularni baholash, qo„llab-
kuvvatlash, rag„batlantirish yoki, aksincha, qoralash, cheklash, bartaraf etishga intilish
zarurati turli axloqiy (keyinchalik hukukiy ham), estetik, diniy va boshqa me‟yorlarni,
urf-odat va marosimlarni yuzaga keltiradi. Ular qadriyat darajasiga ko„tariladi.
Qadriyat insonga, jamiyatga foyda keltiradigan, ularni yuksaltiradigan ijtimoiy
baholar, me‟yorlar va ideallarning umumiy atamasi va ob‟ektivlashgan voqeligi
hamda badiiy, ilmiy asar, obidalar yoxud udum, marosim, axloq va h.k.
Qadriyatlarni o„zlashtirish jarayonida kishida insoniy fazilatlar karor topadi.
Insoniy fazilatlar, shunday kilib, ijtimoiy munosabatlarning (shu jumladan, tabiatga
munosabatning) inson ongi va faoliyatida o‘zlash- tprilgan qadriyat sifatida zohir
bo‘lishidir. Boshkacha aytganda, insoniy fazilatlar va ularning majmui - ma‟naviyat
ijtimoiy qadriyatlarning mushtaraklashgan ifodasidir. Qadriyatlarni o„zlashtirish
insonning qay darajada ma‟naviy shaxsga aylanganini ko„rsatadi, unga ichki kuch,
iroda, e‟tiqod, ijtimoiy ideal bag„ishlaydi. Shularni nazarda tutib Islom Karimov:
3
Эркин Юсупов, Ўткир Юсупов. Маънавий камолот ва жамият тараккиёти. - Хўжанд: 1996, 29-6.
“Ma‟naviyat - insonni ruhan poklanish, kalban ulg„ayishga chorlaydigan, odamning
ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon- e‟tiqodini butun qiladigan, vijdonini
uyg„otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir”, -deya e‟tirof
etgan
4
.
Ma‟naviyat insoniy fazilatlar bilan birga, «ma‟naviy madaniyat» deb atalmish
dunyoviy ilm-fan, falsafa, axloq, hukuk, adabiyot va san‟at, xalk ta‟limi, ommaviy
axborot vositalari, urf-odatlar, an‟analar hamda din va diniy amaliyot- ibodat, takvo,
diniy marosimlar va hokazo, diniy adabiyot, diniy san‟at kabi boshka ko„plab tarixiy
va zamonaviy qadriyatlarni qamrab oladi. Insonning hayotga munosabati rivojlanishi
jarayonida uning ongi, ayniqsa, ilmiy, falsafiy, diniy tasavvurlari boyib boradi,
o„zgaradi. Shu boisdan turli tarixiy davrlarda yashagan kishilarning qarashlari, ijtimoiy
baholari va mo„ljallari, kadriyatlari o„zaro farq qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: