Maxsus ta’lim vazirligi a. Qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika universiteti pedagogika va psixologiya fakulteti maxsus pedagogika kafedrasi

Eshitish diqqati, eshitish xotirasi va fonematik idrokni rivojlantirish Bolalarda tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarni to‘g‘rilash tovushlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish va ularni g‘ayri ixtiyoriy ravishda to‘g‘ri aytadigan bo‘lish va ayni vaqtda fonematik idrokni ham rivojlantirishdan iboratdir. Chunki fonemalarni to‘liq idrok etmay, ularni aniq farq qilmay turib, ularni to‘g‘ri talaffuz qilish ham mumkin emas. Fonematik idrokni rivojlantirish logopedik ishning dastlabki davrlaridanoq olib boriladi va frontal, yakka tartibda ham da guruh mashg‘ulotlarida o‘yin formasida o'tkaziladi. Bu ish avval nutqsiz tovush materiallaridan boshlanadi va sekin-asta nutqdagi hamma tovushlarni o‘z ichiga oladi. Birinchi mashg‘ulotlardanoq fonematik idrokni rivojlantirish bilan parallel ravishda eshitish diqqati va eshitish xotiralari ustida ish olib boriladi. Bu esa fonematik idrokni
17
rivojlantirishda eng samarali va jadallashtirilgan natijalarga erishishga imkon beradi. Bu juda muhimdir, chunki atrofdagilar nutqini eshita bilmaslik tovushlarni to‘g‘ri talaffuz eta olmaslik sabablaridan biridir. Logopedik mashg‘ulotlar jarayonida bola o'z talaffuzini nazorat qila olishi va o‘z nutqini atrofdagilar nutqiga taqqoslash asosida talaffuzidagi kamchiliklarni to‘g‘rilay olish malakasiga ega bo'lishi kerak. Bolalarda fonemalarni farqlay olish qobiliyatini rivojlantirish yuzasidan olib boriladigan hamma logopedik ishlar tizimini shartli ravishda olti davrga bo‘lish mumkin:
I davr — nutqsiz tovushlarni bilish.
II davr — bir xil tovush, so‘z birikmasi va iboralarda ovozning balandligi, kuchi, tembrini ajratish.
III davr — tovush tarkibi bo‘yicha o ‘xshash so‘zlarni ajratish.
IV davr — bo‘g‘inlarni farqlash.
V davr — fonemalarni farqlash.
VI davr — tovushlarni oddiy tahlil qilish malakalarini rivojlantirish.
Sigmatizmini bartaraf etish.
Sigmatizmlarni bartaraf etish uchun kamchilik xarakteriga qarab, turli metodlarni qo‘llash mumkin.
1. Tish aro sigmatizmini bartaraf etishda logoped bolaga yuqori va pastki tishlarni bir-biriga yaqinlashtirib, tilning uchini pastki tishlar orqasiga qo‘yib s tovushini talaffuz etishni buyuradi va s tovushi aniq eshitilmasa unga yordam beradi. Bunda logoped zond yoki gugurt cho‘pi bilan tilning uchini pastki tishlar orqasiga bosib turib, s tovushini ayttirib ko‘radi. Shunda s tovushi aniq hosil b o ‘ladi. Keyinchalik s tovushi unli tovushlarga q o ‘shib talaffuz etiladi. S tovushi aniq, to ‘g ‘ri hosil bo‘lgandan so‘ng s tovushini talaffuz etishga o ‘tiladi. Bunda s tovushiga ovoz qo‘shib talaffuz etilsa, s tovushi hosil b o ‘ladi.
2. Lab va tish sigmatizmini bartaraf etishda logoped bolaga (s tovushining talaffuzida) lablarni yuqori va pastki tomonga (bunda milklar ko‘rinishi kerak) yo‘naltirishni taklif etadi. Agar bola bu vazifani bajara olmasa, logoped yordam
18
beradi. Buning uchun u bolaning pastki labini barmog‘i bilan pastga tortadi va iljayishni buyurib turib, s tovushini talaffuz qildiradi. So'ngra hosil qilingan s tovushi ochiq va yopiq bo‘g‘inlarda mustahkamlanadi. Keyinchalik esa bu tovush mexanik suratda talaffuz ctiladigan bo‘ladi.
3. Til oldi sigmatizmini bartaraf qilishda logoped ikki usuldan foydalanishi mumkin: a) havo oqimini yuqori va pastki tishlar orasidan chiqarish; bunda logopedik maxsus zond yoki gugurt cho‘pi yordam ida tilning uchini pastki tishning orqasida yengilgina bosib turiladi va havo chiqariladi; b) tilning uchini keng yoyib yuqori va pastki tishlar orasiga olish va havo oqimini chiqarish. Bunda havo oqimi tiining uchiga tegib s tovushiga o ‘xshash "shovqinli" tovush hosil b o ‘ladi. So'ngra logoped maxsus zond bilan tilning uchini yengilgina bosib, pastki tishning orqasiga o'tkazadi va boiaga havo oqimini chiqarishni buyuradi, shunda s tovushi aniq hosil bo‘ladi. Tovush hosil qilingach, u avval bo‘g‘inlarda, so‘ng so‘zlarda, she’rlarda mustahkam lanadi.
4. Shovqinli sigmatizmni bartaraf etish uchun yuqorida ko'rsatib o‘tilgan til oldi sigmatizmini bartaraf etishning "b" punktidagi usuldan foydalanish mumkin.
5. Yon sigmatizmni bartaraf etish uchun esa bir n echa usullar tavsiya ctiladi: a) Iogoped oyna oldida taqlid qilish usuli bilan boiaga to‘g‘ri tovush lalaffuzini o‘rgatadi. Bunda asosan taqlid qilish usulidan foydalaniladi; b) Iogoped mexanik usulda foydalangan holda to‘g‘ri tovush talaffuzini hosil qiladi. Buning uchun logoped maxsus zond yoki gugurt ch o‘pi yordamida tilning oldingi qismini pastga bosib turib, havo oqimini chiqarishni buyuradi, shunda s tovushi hosil boladi; d) tovushning to‘g‘ri artikulatsiyasini hosil qilish uchun tish aro sigmatizm hosil qilinadi. Buning uchun havo oqimini til o‘rtasidagi ariqchadan chiqarishga urinib ko‘riladi, shunda s tovushiga o ‘xshash tovush hosil b oladi. So‘ng til uchi pastki tishlar orqasiga tushiriladi, shunda aniq s tovushi hosil bo‘ladi. Hosil qilingan tovush nutqda mustahkamlangach, so‘ng so‘zlarda, jumlalarda she’rlarda mustahkamlanadi

19
6. Burun sigmatizmini bartaraf qilishda havo oqimi og‘iz b o ‘shlig‘idan o'tkaziladi. Buning uchun turli o ‘yin mashqlaridan foydalaniladi. Masalan, burundan nafas olib, og‘izdan chiqarish; og‘iz bilan nafas olib, nafas chiqarishda yonib turgan shamni puflab o'chirish, paxta bo‘lakchalariga qarab puflash, qog‘oz parchalariga puflash, qog‘oz parchalariga puflash. Havo oqimini og‘iz bo‘shlig‘idan chiqarishga erishilgandan so‘ng yuqorida qayd etilgan usullar yordamida s tovushi hosil qilinadi.

Rotatsizmni bartaraf etish.
R tovushining to‘g‘ri artikulatsiyasini hosil qilish uchun ko'pchilik hollarda tayyorlov mashqlaridan foydalaniladi. Ulami biz shartli ravishda ikki turga ajratishimiz mumkin. Birinchi tur mashqlar tilni kerakli to‘g‘ri holda ushlab turishga, kerakli holatlarga keltirishga qaratilgan bo'lsa, ikkinchi tur mashqlar tilda tebranish hosil qilishga qaratilgandir. R tovushini hosil qilishda bir nechta usullardan foydalanish mumkin.
1-usul. Logoped oyna oldida o‘tirgan bolaga o g ‘zini katta ochishni va til uchini yuqori tish orqasiga (alveolalar tomon) ko'tarib, r tovushini talaffuz etishni taklif etadi va o ‘zi maxsus zond yordamida til yuganchasini tebratib r tovushiga o ‘xshash tovushni hosil qildiradi. So‘ngra mexanik vositalar yordamida vujudga kelgan r tovushi ochiq, yopiq bo‘g‘inlarda, so‘zlarda, jumlalarda, she’r va topshiriqlarda mustahkamlanadi.
2-usul. Logoped r tovushini hosil qilish uchun boiaga yuqoridagi usulni qo‘llagan holda l tovushini ayttiradi va bunda ham mexanik vositalardan foydalanadi.
3-usul. Logopedbolaga bir nafas chiqarib d tovushini baland ovozda aytishni taklif etadi. Talaffuz vaqtida bolaning o ‘zi tilining uchini tepa alveolalarga urilib turishini oyna orqali kuzatib turishi lozim . Til uchining urilish sur’ati tezlashadi. Va til uchining tebranish holati har xil dddd. vaznda bo‘ladi. Har xil vaznda chiqqan tovush ochiq va yopiq bo‘g ‘inlarni talaffuz ettirish yordamida mashq qildiriladi
Didda adddd adddd Dddd dddd oddddo
Ddddu udddd uddddu D d d d o ‘ o ‘dddd o ‘d d ddo‘
20
Til uchining tebranishi natijasida r tovushi hosil bo‘lgach, u bo‘g‘in, so'zlarni, she’rlarni ayttirish bilan mustahkamlanadi.
Lambdatsizmni bartaraf etish.
Talaffuz vaqtida L tovushi hosil bo‘lmasa, bu holat lambdatsizm deb ataladi. Talaffuz va L tovushi boshqa tovushlar bilan almashtirilsa, bunday holat paralambdatsizm deyiladi. L tovushi talaffuz etilganda artikulatsion a’zolar quyidagi holatda boladi:
— lablar undosh tovushdan so‘ng keladigan unli tovush holatini oladi lablar undosh tovushdan so‘ng keladigan unli tovush holatini oladi;
— til uchi yuqoriga ko‘tarilib alveolalarga qattiq tegadi va biroz zarb bilan pastga tushadi;
— tilning o 'rta qismi yoy shakliga kiradi;
— tilning orqa qismi biroz yuqoriga ko‘tariladi;
— yumshoq tanglay yuqoriga ko‘tarilgani uchun havo oqimi burunga o‘ta olmaydi;
— ovoz paychalari jipslashgan holatda bo'ladi. L tovushi quyidagi tovushlarga almashtiriladi: 1 r; 1 v; 1 u; 1 y. L tovushini hosil qilish uchun bir nechta usuilardan foydatanish mumkin.
1-usul. Logoped bola bilan birga oyna oldiga o ‘tirib, unga tilini yassi holatda yuqori va pastki tishlar orasiga olishni va til uchini yengilgina tishlagan holda ovoz chiqarishni taklif etadi. Shunda L tovushiga o ‘xshash tovush hosil boMadi. Bunday mashq aniq tovush hosil bo‘lmaguncha takrorlanadi. L tovushi aniq talaffuz etilgandan so‘ng tilni yuqori tish alveolalari tomon ko‘tarib L tovushi to‘g‘ri artikulatsiya holatida talaffuz etishga o'rgatiladi. So‘ng L tovushi ochiq, yopiq bo‘g‘inlarda, so‘zlarda, jumlalarda, she’rlarda mustahkamlanadi.
2-usul. Bunda logoped bolaga tilni yanada yassi holatga keltirib, tishlar orasiga olishi va til uchini yengilgina tishlab, i tovushini talaffuz etishni taklif etadi. Shunda L tovushi hosil bo'ladi. mustaqil hosil bo'lganidan keyin logoped bolaga tilni yuqoriga, tishlar orasiga olib l tovushini talaffuz etishni taklif etadi. L tovushi nutqda hosil bo‘lgach, u ochiq, yopiq bo‘g‘inlarda, so‘zlar va she‘rlarda mustahkamlanadi.
21

3-usul. Logoped boiaga a tovushini talaffuz qilishni va shu zahotiyoq tilning uchini keng yoyib yengilgina tishlashni taklif etadi. Bunda L tovushi aniq hosil b o‘ladi. Shundan so‘ng L tovushini to‘g‘ri artikulatsiyada talaffuz etish o‘rgatiladi. L tovushi nutqda aniq va to‘g‘ri hosil bo‘lgach, u bo‘g‘inlarda, so‘zlarda, jumlalarda, she’rlarda mustahkamlanadi.

Til orqa tva chuqur til orqa tovushlarini bartaraf etish.
Til orqa va chuqur til orqa tovushlari (k, g, x, q, g ‘) dagi kamchiliklarni tuzatish Talaffuz vaqtida k, q tovushlari hosil bo'lmasa kappatizm, g, g ‘ — gammatsizm, x, h — xitizm deb ataladi. Ushbu tovushlar nutqda boshqa tovushlarga almashtirilsa parrakappatsizm, paragammatsizm, paraxitizm deb ataladi. Til orqa va chuqur til orqa tovushlari talaffuz qilinganda artikulatsion a’zolar holati quyidagi holatda bo‘ladi .
K- G tovushi talaffuz qilinganda tilning orqa qismi yumshoq tanglay tom on yoysimon shaklida ko'tarilib, pastki tishlarga tegib turadi. Qattiq tanglay bilan tilning o'rta qismi orasidagi masofa torayadi. Shu masofadan siqilib, kuch bilan yorib chiqqan havo к va g undosh tovushini hosil qiladi. X tovushi talaffuzi vaqtida lablar va tishlar oralig‘i o ‘rta va orqa qismi yoysimon shaklda yuqori tom on ko‘tariladi va tanglayga tegib turadi. Qattiq tanglay bilan tilning oxirgi qismi o ‘rtasida m a’lum oraliq hosil b o‘ladi. Yumshoq tanglay esa biroz ko'tariladi. Tilning orqa qismi va yum shoq tanglay oralig‘idan sirg‘alib o‘tgan havo to‘lqini yumshoq tanglayni titratib shovqin hosil qiladi. H tovushi talaffuzi vaqtida artikulatsiya organlari avvalgi tovushdek bo'lib, butun nutq a’zolari erkin holatda bo‘ladi. Chiqayotgan havo oqimi hech qanday to ‘siqqa uchramay, h undosh tovushini hosil qiladi. Q tovushi talaffuzi vaqtida tishlar oralig‘i bir barmoq kengligida ochiq bo'lib, lablar erkin holatda turadi. Tilning chekka qismi yuqori tishlar qatoriga tegib turadi. Tilning orqa qismi va o ‘zagi yoysim on shaklda egilib, yumshoq tanglayga tegib turadi. Bunda til o ‘zak tomon tortilib, til bilan qattiq tanglay orasidagi masofa torayadi. Havo oqimi toraygan masofani yorib, shovqinli q tovushini hosil qiladi.
22
Til orqa va chuqur til orqa tovushlari (k, g, x, q, g‘) dagi kamchiliklarni tuzatish Talaffuz vaqtida k, q tovushlari hosil bo'lmasa kappatizm, g, g ‘ — gammatsizm, x, h — xitizm deb ataladi. Ushbu tovushlar nutqda boshqa tovushlarga almashtirilsa parrakappatsizm, paragammatsizm, paraxitizm deb ataladi. Til orqa va chuqur til orqa tovushlari talaffuz qilinganda artikulatsion a’zolar holati quyidagi holatda bo‘ladi. K- G tovushi talaffuz qilinganda tilning orqa qismi yumshoq tanglay tomon yoysimon shaklida ko'tarilib, pastki tishlarga tegib turadi. Qattiq tanglay bilan tilning o'rta qismi orasidagi masofa torayadi. Shu masofadan siqilib, kuch bilan yorib chiqqan havo k va g undosh tovushini hosil qiladi. X tovushi talaffuzi vaqtida lablar va tishlar oralig‘i o ‘rta va orqa qismi yoysimon shaklda yuqori tom on ko‘tariladi va tanglayga tegib turadi. Qattiq tanglay bilan tilning oxirgi qismi o ‘rtasida m a’lum oraliq hosil b o‘ladi. Yumshoq tanglay esa biroz ko'tariladi. Tilning orqa qismi va yum shoq tanglay oralig‘idan sirg‘alib o ‘tgan havo to ‘lqini yum shoq tanglayni titratib shovqin hosil qiladi. H tovushi talaffuzi vaqtida artikulatsiya organlari aw algi tovushdek bo'lib, butun nutq a’zolari erkin holatda bo‘ladi. Chiqayotgan havo oqimi hech qanday to ‘siqqa uchramay, h undosh tovushini hosil qiladi. Q tovushi talaffuzi vaqtida tishlar oralig‘i bir barmoq kengligida ochiq bo'lib, lablar erkin holatda turadi. Tilning chekka qismi yuqori tishlar qatoriga tegib turadi. Tilning orqa qismi va o ‘zagi yoysim on shaklda egilib, yumshoq tanglayga tegib turadi. Bunda til o‘zak tom on tortilib, til bilan qattiq tanglay orasidagi masofa torayadi. Havo oqimi toraygan masofani yorib, shovqinli q tovushini hosil qiladi.
G‘ tovushining talaffuzi paytida tishlar oralig‘i q tovushi talaffuzi vaqtidagidan kengroq ochilib, til uchi pastki tishlar qatoriga tegib turadi. Lablar q tovushidagidek ikki yonga tom on biroz tortiladi. Qattiq tanglay bilan til yuzasi oralig‘idagi masofa bir tekisda b o ‘lmaydi. Chiqayotgan havo oqimi til orqa qismi va yum shoq tanglay orasidan sirg‘alib chiqib, k o ‘tarilgan yumshoq tanglayni tebratadi.
Kappatsizmni tuzatish. K tovushini hosil qilishda bolaga ta-ta-ta bo‘g‘inini aytish taklif etiladi, shu vaqtning o ‘zida maxsus zond yordamida tilning uchi bosilib, orqaga biroz itariladi. Bunda til orqa tomon surilgan sari ka-ka-ka bo‘g‘ini
23
eshitiladi. K tovushi artikulatsiyasi aniq hosil bo‘lgandan so‘ng mexanik vositalar yordamisiz k tovushini talaffuz etish tavsiya qilinadi va u bo‘g‘in, so‘z, gaplar, sh e’rlarni ayttirish yordamida mustahkamlanib boriladi. Q tovushini hosil qilishda asosan taqlid qilish usulidan foydalanish tavsiya etiladi. Buning uchun bola qarg‘aning qag‘illashiga (qa-qa-qa), tomoqning qattiq qirishga taqlid qilishi lozim. Bu jarayonni logoped avval bolaga ko‘rsatib beradi, so'ng bola logopcdga taqlid qilib, uni qaytaradi. Bu usul orqali hosil qilingan q tovushi avval bo‘g‘inlarda, so‘ng so‘zlarda, gaplarda, she’rlarda m ustahkamlanadi.
Parakappatsizmda k , q tovushlari t va x tovushlariga almashtirilishi nazarda tutilib. yuqorida bayon etilganlardan tashqari k, q va (, k, q va x tovushlarini bir-biridan farqlash bo'yicha og‘zaki va yozma mashqlar o‘tkaziladi.
Xitizmni tuzatish. X tovushini hosil qilishda bolaga sa-sa-sa b o ‘g‘inini aytish taklif etiladi, shu vaqtning o ‘zida maxsus zond yordam ida tilning uchi bosilib, orqaga biroz itariladi. Bunda avvalo sya, so‘ngra til biroz ichkariroq itarilganda, xa bo‘g‘ini eshitiladi. X tovushining artikulatsiyasi aniq hosil boMgandan so‘ng mexanik vositalar yordamisiz x tovushini talaffuz etish tavsiya qilinadi va u bo‘g‘in, so‘z, gaplarda va she’rlarda mustahkamlanadi. Paraxitizmda x tovushi t va k tovushlariga almashtirilishi nazarda utilib, yuqorida bayon etiiganlardan tashqari x va t , x va k tovushlarini bir-biridan farqlash bo'yicha og‘zaki va yozm a mashqlar o ‘tkaziladi. Gammatsizmni tuzatish. G tovushini hosil qilishda bolaga da-da-da b o ‘g‘inini aytish taklif etiladi, shu vaqtning o ‘zida maxsus zond yordamida tilning uchi bosilib, orqaga biroz itariladi. G tovushi artikulatsiyasi aniq hosil bo‘igandan so‘ng mexanik vositalar yordamisiz g tovushini talaffuz etish tavsiya qilinadi va u b o ‘g‘inlarda, so'zlarda, gaplarda, she’rlarda mustahkamlanadi. G‘ tovushini hosil qilishda awal taqlid qilish usulidan foydalanish tavsiya etiladi. B unda bola "tomoq chayish", "mashinaning g‘irillashi" (g‘-g‘-g‘) va g‘ozlarning "g‘ag‘illashiga" taqlid qiladi. Bu jarayon avval logoped tom onidan k o ‘rsatilib beriladi, so‘ng bola logopedga taqlid qilib, uni qaytaradi. Agarda taqlid qilisfy usuli orqali g‘ tovushi hosil boMmasa, unda g ‘ tovushi quyidagi usul bilan hosil qilish tavsiya etiladi. Logoped boladan x
24
tovushini aniq talaffuz etishni so‘raydi (x tovushi bola nutqida bo'lsa) va x tovushini talaffuz qilish vaqtida ovoz qo‘shib talaffuz qilish buyuriladi, bunda x tovushi o‘rniga g‘ tovushi hosil bo'ladi. Hosil b o‘lgan g‘ tovushi bo‘g‘inlarda, so‘zlarda, gaplarda va she’rlarda mustahkamlanadi. Paragammatsizmda g tovushi d va t tovushlariga, g‘ tovushi q tovushlariga almashtirilishini nazarda tutib, yuqorida bayon etilganlardan tashqari g va d, g va t, g‘ va q tovushlarini bir-biridan farqlash bo‘yicha og‘zaki va yozma mashqlar o‘tkaziladi.