Maxsus pedagogika

Abu Ali ibn Sinoning 
«Ishorat», «Donishnoma», «Xayy ibn Yag‘zon», 
«Salomon va lbsol», «Tib qonunlari», «Tadbir ul-manzil» kabi asarlarida 
tarbiyaning barcha shakllariga oid qarashlar mavjud. Bu qarashlar yuz yillar 
davomida avloddan avlodga o ‘tib, bolalarni tarbiyalash uchun maktab bo4ib 
kelmoqda.
Abu Ali ibn Sinoning yaxshilik va yomonlik tushunchalariga bo‘lgan 
munosabati Forobiy va Beruniylar fikriga hamohang bo‘lib, u ham irsiyat,
8 - 33
113

---

m uhit va tarbiyaning ta ’siri bola tarbiyasi uchun birdek m uhim deb 
hisoblaydi. U yaxshi va yomon xulqning hammasi sharoit, tarbiya, muhit, 
odatlanish natijasida vujudga kelishini qayd qilib o ‘tadi.
Abu Ali ibn Sino oilada, maktabda bolani m a’naviy-axloqiy tarbiyalashda 
mehnatsevarlik roliga alohida urg‘u berib, ota-onalarni farzandlariga nisbatan 
kasb-hunar o ‘rgatishga d a’vat etadi, m ehnatni uluglaydi. Mehnatsiz hayot 
kechirishning bolaga b o ig an salbiy ta ’sirini ko‘rsatib beradi.
Ayniqsa, Abu Ali ibn Sinoning aqliy, axloqiy, estetik va jismoniy 
tarbiyaning birligi va ularni amalga oshirish yollari haqidagi fikrlari bugungi 
kunda ham ijtimoiy ahamiyat kasb etm oqda va m a’naviy qadriyat sifatida 
e ’tiborga loyiqdir.
Abu Ali ibn Sinoning ta ’limotiga ko‘ra axloqiy ravnaq inson zotigagina 
xos jarayondir, chunki u aql, tafakkurning buyuk quwatiga tayangan holda 
haqiqat bilan yolg‘onning chegarasini aniqlabgina qolm asdan, d o ‘stni 
dushm andan ajrata oladi. Narsalar ichki m ohiyat-m azm unini kashf etish 
uchun aqliy-intellektual yetuklik zarur bo lsa, axloqiy ravnaq uchun buning 
o ‘zi yetarli emas, bilim bilan pok xulq-atvor, sa’y-harakatlaming o ‘zaro 
uyg‘unligi insonni donishmandlik, komillik darajasiga eltadi. Bunga hech 
qanday shubha bolishi mumkin emas, chunki «go‘zallik va axloqiy kamolotga 
intilish inson zotiga xos xususiyatdir».
Abu Ali ibn Sinoning asarlarida, jum ladan, «Tadbiri manzil» risolasida 
inson tabiati tugilganda axloqli yoki axloqsiz bolm aydi, degan g‘oya muhim 
ahamiyat kasb etadi.
Odamlar aslida yaxshi xulq, tayyor shaxsiy sifat, odat va ko'nikmalar 
bilan tugllmaydilar. Bunday xususiyatlar ularning ijtimoiy hayotida sekin- 
asta shaxsiy va o ‘zgalar tajribasi, ota-onalari, ajdodlar, a n ’analar, ta ’lim- 
tarbiya ta’sirida shakllana boradi.
Bolalarning tarbiyasini barvaqt boshlagan m a’qul. Tarbiya jarayonida 
bolalarga yaxshi ijobiy odatlarni singdirib borish, ishtiyoq va qiziqishlarini 
sinchkovlik bilan payqab olishga harakat qilish, hayotda nafi tegadigan 
muayyan kasb-hunar va san’atni egallashga yo‘naltirish zarur, «Bolaning 
tana b o ‘g‘inlari barqarorlashgan, uning tili to ‘g‘ri—ravon gapirish va 
quloqlari tinglash qobiliyatiga ega b o ig an va o ‘zgalar so‘zlarini qabul 
qilish ham da o ‘rganilayotgan narsaga (tabiiy) moyillik paydo b o ig an
paytdan boshlab uni ilmlar va axloq-odob (asoslari)ga o ‘rgatib borish 
lozim».
Modomiki, inson voyaga yetishida ta ’lim-tarbiyaning o‘rni beqiyos ekan, 
bu jarayonni nimadan boshlamoq lozim? Abu Ali ibn Sino azaliy an’analarga 
tayangan holda, Q ur’oni karimni, dinning maqsadi va tilning grammatik 
qonun-qoidalarini qunt bilan o ‘rganishdan boshlashni m a’qul deb biladi. 
Bola asta-sekin o ‘z ona tilini o ‘rganib olib, boshqa fanlarni ham o ‘rgana 
boshlaydi, degan fikrlarni bildiradi.
114

---

Abu Ali ibn Sino insonparvar, m a’rifatparvar olim sifatida inson axloqiy 
ravnaqining cheksiz imkoniyatlarini e ’tirof qiladi. Lekin uning ro‘yobga 
chiqishi shaxs va jamiyatning imkoniyatlari bilan bogliqdir.