Maxsus pedagogika

Yordamchi maktab o ‘quvchilari intizomsizligining oldini olish
M a’lumki, yordamchi maktab o ‘quvchilarining ko‘pchiligi xulq-atvori 
buzilgan o ‘quvchilardir. Y ordam chi maktab o ‘quvchilarining sinfdagi 
in tiz o m in i m u sta h k a m la s h n i n im a d a n b o sh la sh k erak? A vvalo, 
intizom sizlikning kelib chiqish sabablarini topish lozim. Xastalikni 
muvaffaqiyatli davolash uchun kelib chiqish sababini bilish kerak. Albatta, 
sinfda intizom ning tubanligiga bir qancha sabablar b o ‘lishi mumkin. 
K o‘pincha o ‘quvchilar o ‘rtasida hamjihatlik bo‘lmagan sinflarda intizom 
past bo‘ladi. Bunday sinflarda intizomni buzuvchi 
0
‘quvchilar o ‘zlarini 
erkin sezadilar. Ularning xatti-harakatlari o ‘quvchilar jam oasi tom onidan 
qoralanm aydi, qarshilikka uchramaydi. 0 ‘quvchilarga b o ig a n yagona 
talabning yo‘qligi ham sinfda intizom ning tushib ketishiga sabab bo lad i. 
Bir o ‘qituvchi bolalarga talabchanlik bilan yondashsa, ikkinchisi ularning 
intizomiga loqaydlik bilan qaraydi. Uchinchisi esa ayrim o ‘quvchilarga 
talabchanlik bilan yondashib, qolganlarini esa diqqatdan chetda qoldiradi.
Ayrim sinflarda intizom ning yom on b o lishiga o ‘qituvchi va sinf 
rahbarlarining tez-tez alm ashinib turishi, sinfda yoshi katta b o ig a n
o ‘quvchilaming mavjudligi, ko‘chaning ta ’siri va boshqa shu kabilar ham 
sabab bolad i. Agar sinf rahbari sinfda intizomsizlikning sabablarini aniqlay 
olsa, uni bartaraf etishning samarali yollarini topa oladi.
Yordamchi maktabda intizomsizlikning oldini olishning ham m a uchun 
umumiy boigan universal usullarini tavsiya etish qiyin. H ar sinfda turli 
usullardan foydalanish, shart-sharoitlardan kelib chiqish, har xil shakl va 
usullarning qollanishi zarur.
Intizomsiz sinflarda ishlash vaqtlarida asosiy diqqatni huquq qoidalarining 
eng muhim talablariga qaratish kerak. Bunda sharqona, milliy odob-axloq 
borasidagi pand-nasihatlar, hadislardan misollar, ertaklar, o ‘zbek xalq 
maqollaridan o ‘rinli foydalanish maqsadga muvofiq boladi. Faqat o ‘qituvchi 
bulardan qaysi biri qaysi o‘quvchiga katta ta’sir etish kuchini aniqlab olishi 
kerak. Bulami yordamchi maktab o ‘quvchilariga tushuntirish bilan cheklanib 
qolmasdan, o'quvchilardan uni so‘zsiz bajarishni, unga rioya qilishni talab 
etish zarur. Bu borada Prezidentimizning «Ish boshi — intizom, so‘z boshi — 
salom», degan ibomlarini shior qilib olish zarur degan fikrdamiz. 0 ‘quvchilar 
bilan aloqani mustahkamlash maqsadida sinf rahbari o‘qishning birinchi kunidan 
boshlaboq ko‘proq sayillaiga olib chiqishi, sinfdagi barcha o ‘quvchilar bilan 
birga sinfni jihozlash, ommaviy o‘yinlar tashkil etish, bayramlaiga tayyorgarlik 
ko‘rish, qiziqarli tadbirlar o ‘tkazish, «jonli burchak»da o ‘quvchilar bilan birga 
b o lis h va boshqa tadbirlarni amalga oshirib borish ham intizom ni 
mustahkamlaydi. 0 ‘qituvchiga nisbatan o ‘quvchilaming mehri, hurmati ortib 
borishi o‘quvchilarga ijobiy ta’sir etadi.
200

---

Intizom ni buzishning eng ko‘p tarqalgan turi - darslarga kechikib 
kelishdir. 0 ‘quv va m ehnat m ashg‘ulotlariga loqaydlik bilan qarash, 
darsda gaplashib o ‘tirish, tanaffus vaqtlarida tartib buzish, m aktab 
mulkini buzish va hokazo. Ayrim o ‘quvchilarning intizom siz bo‘lishining 
sababi esa ularning qilmishlari o ‘qituvchi tom onidan e ’tiborsiz qolishida, 
ularga nisbatan o ‘z vaqtida jazo berilmasligidadir.
Y ordam chi m aktabda o ‘q ituvchilarning asosiy vazifasi shunday 
o ‘quvchilarga nisbatan sinf jam oasi fikrini uyg‘otishdan iborat. Qayerda 
intizom buzuvchilarga nisbatan ko‘pchilik e ’tibor berib, o ‘z vaqtida 
tartibga chaqirilsa, o ‘sha yerda bundaylar um um iy talablarga b o ‘ysunadi 
va o ‘zlarini yaxshi tutib yurishga, tartib buzmaslikka harakat qiladilar.
Ba’zan maxsus m aktabda sin f rahbari oligofrenopedagog mutaxassis 
bo ‘lmasa ham shunday hoi ro ‘y berishi m um kin. Chunki yordam chi 
m ak tab o ‘q u v c h ila rin in g p sixologik h o la tla rin i yaxshi b ilm aslik , 
o ‘quvchining qanday tashxis bilan kelganini tushunm aslik va o ‘quvchiga 
qanday individual va differensial yondashishni bilmasligi oqibatida jam i 
kutilmagan ko‘ngilsizliklar ham kelib chiqishi m um kin. Shu boisdan 
ham yordam chi m aktabda oligofrenopedagog mutaxassis bo4ishi hozirgi 
kun talabidir. Shuning u chun ham oligofrenopedagog mutaxassislari 
um um iy pedagogika, maxsus pedagogika, um um iy psixologiya, maxsus 
psixologiya, patologiya, anatom iya, oligofreniya klinikasi va boshqa 
shunga o ‘xshash fanlardan m a ’lum ot oladilar.
Yordam chi maktab o ‘quvchisining bosh miyasida bilish faoliyatining 
qay darajada jarohatlanganligi va o ‘quvchining em otsional iroda-sferasi 
holatiga qarab individual yondashilgan holdagina yordam chi maktabda 
ta ’lim -tarbiya ijobiy natijalar beradi. Yordam chi m aktabning korreksion 
rivojlantirish maqsadlari ham shu bilan belgilanadi.
K o‘pincha q o ‘zg‘alishi kuchli b o ig a n bolalar sinfda intizom ga rioya 
qilm agan o ‘quvchilar b o ‘ladilar. Bunday o ‘quvchilarni o ‘qituvchilar 
jam oa ishlariga — «jonli burchak»da jonivorlarga, baliqchalarga qarashga, 
parvarish qilishga o ‘rgata boradilar. Yoki qiziqarli topshiriqlar berish 
bilan ularni jalb qilish m um kin. Bunday o ‘quvchilarni sistemali tarzda 
ishlashga, uyda ham vaqtini to ‘g ‘ri taqsimlashga o ‘rgatish zarur. Bo‘sh 
qolgan bola g‘ayratini sig‘dirolmay, o ‘zini o ‘rinsiz ishlarga urishi mumkin.
B a’zi h o llard a m aktab qoidasini bilm aslik, intizom talab larin i 
tushunmaslik, maktabda, ko‘chada va jam oat joylarida o‘zini tuta bilmaslik 
natijasida ham intizom ning buzilish hollari sodir boMishi m um kin.
Yordamchi maktabda faqat yom on xulqli bolalar b o la d i, degan fikr 
noto‘g‘ri, albatta. Yordamchi maktabda tartib va intizomni buzish hollarini 
oldini olishga qaratilgan profilaktik tadbirlarning ahamiyati ham g‘oyat 
katta. Y ordam chi m aktabda shunday o ‘quvchilar borki, agar ularda 
m ak tab d a, tu rm u sh d a ta rtib saqlash k o ‘nikm asi sh a k lla n m a sa, u
201

---

to ‘satdan m aktabda va m aktabdan tashqari joylarda intizom ni buzib 
q o ‘yishi m um kin.
Shu bois y o rd a m c h i m ak ta b o ‘q u v c h ila rd a ongli in tiz o m n i 
tarbiyalash m adaniy xulq ko‘nikm alarini sharqona milliy tarbiya asosida 
shakllantirish bilan bogliqdir. Intizomli o kquvchi o ‘rtoqlari va kattalarga 
nisbatan h u rm at-eh tiro m k o 'rsatad i, g lam xo ‘r bo ‘ladi. Jam iyatim izda 
qabul qilingan axloqiy m ezonlarga rioya qiladi. Bunday o ‘quvchilarni 
yuksak m adaniy xulqqa o ‘rgatish oson. T antiq, o ‘z in i-o ‘zi idora eta 
olm aydigan o ‘quvchilarni axloq-odobga o ‘rgatishda qiyinchilikka duch 
kclinadi.
B u n d a y
0
‘q u v c h ila r x u lq id a q o ‘p o llik , k a tta la r g a n is b a ta n
h u rm a tsiz lik sczilib tu ra d i. B unday o ‘q u v c h ila rn i o 'q itu v c h ila r
m untazam holda ham isha jam iyatim izda qabul qilingan m adaniy xulq 
qoidalariga rioya qilishga o ‘rgatib borishi lozim.
Buning uchun yordam chi m aktab o ‘quvchilarini odobga, hurm atga, 
m ehnat m adaniyatiga o ‘rgatish, ularning nutq-m uom ala m adaniyatini 
va didini o ‘stirish, jam iyatda o ‘zini yaxshi tuta bilishga o krgatish lozim. 
0 ‘quvchilarni baham jihatlikda m ehnat qilish, bir-birlari bilan inoq 
bo 1 ishga, g‘am xo‘r, lekin o ‘ziga va boshqa o ‘rtoqlariga nisbatan talabchan 
b o lish g a o ‘rgatish zarur.
Bu borada Abu Ali ibn Sino o ‘zining ilm va axloqqa doir «Tadbiri 
manzil» risolasida e ’tiborga molik fikrlar bildirgan. Ibn Sinoning ta ’lim 
berishicha, ilm va axloqiy fazilatlar o ‘z -o ‘zidan yuzaga kelmaydi. Yo‘qdan 
bor b o ‘lmaydi. Imkoniyatsizlik tasodifan imkoniyatga aylanmaydi. Olloh 
inson vujudini, uning ichki olam ini zaruriy bir tarzda o ‘z nuri ila 
m unavvar qiladi.
N atijada ilm va axloqiy fazilatlar muayyan qadriyatlarga aylanib, 
yaratuvchining karami sifatida uning qudrati va mehribonligidan kishilarga 
saboq beradi, chunki barcha mavjud narsalar, m o‘jizaviy hodisalar 
behudaga yaratilm agan.
T angri to m o n id a n ojiz bir m avjudot sifatida yaratilgan inson 
ko‘pchilik hayvonlar bilan raqobatga kirisha olmaydi.
Lekin shunga qaram asdan u jo n zo tlar orasida m arkaziy o ‘rinni 
egallaydi. Olam ni obod qilish va ilohiy karam dan bahram and boMishga 
vakil q ilin g an . U o ‘zin in g tashq i tu z ilish i, jussasi b ilan b oshq a 
jo n z o tla rd a n (hayvon lard an ) ajralib tu rad i. K o‘p hollarda insonni 
jism onan kuchli va baquvvat bo‘lgan hayvonlardan ustunligining boisi 
nim ada degan savol tug‘ilishi tabiiydir. Ibn Sinoning fikricha, tangri 
insonga sh unday kuchni in ’om etdiki, u orqali ezgulik («xayr»)ni 
yom onlik («sharr»)dan, aqliy kamolot — yetuklik («rashod»)ni yolglo n- 
yashiq, adashuvdan («gumrohiy») farq eta olish im koniyatini paydo 
qildi.
202

---

Aql tufayligina inson hayoti - kishilarning turm ush tarzi hayvonlaming 
yashash tarzidan tubdan farq qiladi va tarbiya asosida tobora m azmunli, 
jozibali, nurafshon b o ‘la boradi. 11m cheksiz rag‘bat, sab r-q an o at, 
qiyinchiliklarga sabr-chidam , m aqsad sari doimiy intilish, aql — donolik 
bilan ham kor va ham nafasdir. Inson g ‘aroyib chehra, tashqi qiyofa 
sohibigina b o ‘lib qolm asdan, shu bilan bir qatorda, yuksak axloqiy 
qadriyatlarning ijodkori sanaladi. Demak, bu borada shoir ta ’biri bilan 
aytganda, «Odam bo‘lib keldik, odam bolaylik, elu yurt dardiga m alham
bo‘laylik».
Inson qadrini oshiradigan, jam iyatda hurm atga sazovor qiladigan 
u n in g ich ki m a d a n iy a tid ir. S h u n in g u c h u n y o rd a m c h i m a k ta b
o ‘quvchilarining xulq madaniyatini tarbiyalash, ularning sharqona axloqiy 
qiyofasini s h a k lla n tirish im iz d o ‘stlik, b iro d a rlik , m eh n a tsev a rlik , 
hayolilik, in so n p a rv a rlik , m eh r-m u ru v v atlilik , vijdoniylik, im o n - 
e’tiqodlilik, vatanparvarlik va boshqa sharqona davrtalabi ruhida tarbiyalash 
bilan xush xulqli bolishg a o ‘rgatish bogliqdir.