Maxsus pedagogika

0 ‘qitishda  tushunarlilik  tamoyili
Bu tamoyilning  mohiyati ta ’limning  mazmuni,  hajmi  ham da usullari 
bolalarning yoshi va  aqliy  rivojlanishiga,  ularning bilim  saviyasiga  to ‘g‘ri 
kelishidan  iborat.
0 ‘qituvchi  tomonidan  o ‘quvchilarga  berilayotgan  ham ma  material 
ular uchun  tushunarli  va  ulaming  kuchi  yetadigan  bo‘lishi  lozim.  Faqat 
shu  holdagina  material  ongli  ravishda o ‘zlashtirilishi  mumkin.
0 ‘quvchilaming  tushunishlari  uchun  qiyin  material  nari  borsa  ular 
tom onidan  mexanik  tarzda  yodlab  olinishi  mumkin.  Bu  narsa  bolani 
o ‘qitish, tarbiyalash va kamol toptirishda foydali natijalar bermasligi bilan 
bir qatorda,  aksincha,  katta zarar keltiradi,  ya’ni  materialning m a’nosiga 
tushunmagan  holda  uni  esda  saqlash  odatini  tarbiyalaydi.
Yordamchi maktabda o ‘quv materialining tushunarliligiga amal qilish, 
ayniqsa,  muhim.  Shuning  uchun  yordamchi  maktab  ta ’lim  mazmunini 
aks ettiruvchi dastur va darsliklarda bu didaktik qoidalar o ‘z aksini topgan.
5 - 3 3
65

---

Berilgan bilimlarni tushunmaslik o‘quvchilaming unga bo‘lgan qiziqishini 
pasaytiradi,  ko‘pincha  shu  o‘quv  fanigagina  emas,  balki  umuman  o‘qishga 
nisbatan  ham  salbiy  munosabatda  bo‘lishga  olib  keladi.  Odatda,  ommaviy 
maktabda  uzoq vaqt  bo‘lgan  aqli  zaif o‘quvchida  shunday  hoi  yuz  beradi.
M a’lumki,  ommaviy  maktabda  har bir sinf bir xil  yoshga  ega bo‘lgan 
o‘quvchilar  bilan,  ya’ni  o ‘quv  materialini  o ‘zlashtirishda  taxminan  bir 
xil  imkoniyatga  ega  bo‘lgan bolalar bilan  butlangan  bo‘ladi.
Aqli  zaif bolaga  ta’lim  berishda  yosh  xususiyatlarini  hisobga  olish  va 
tushunarlilik tamoyilini amalga oshirish ancha boshqacha yuz beradi.
Eng  avvalo,  aqli  zaiflik shakli  va  darajasiga  qarab  farq  qilinishi  tufayli 
bir  sinfning  o ‘zida  yoshi  har  xil  bo‘lgan  o ‘quvchilar  bo‘lishi  mumkin. 
Yoshi  har  xil  bo‘lgan  o‘quvchilar  bilim  va  malakalarni  o‘zlashtirishda 
taxminan bir xil imkoniyatlarga ega bo'ladilar.  Demak,  yordamchi  maktab 
sinflarini  butlashda  bolalarning  yoshiga  aniq  rioya  qilish  amalda  mumkin 
bo‘lmaydi.
So‘ngra,  har  bir  sinfda  shunday  bolalar borki,  ularda  aqli  zaiflik  turli 
sabablar  orqali  kelib  chiqqan  bo‘lib,  o ‘ziga  xos  tipologik  xususiyatlarga 
ega. Yordamchi maktabdagi  ta’lim jarayonida shu  tipologik xususiyatlami 
hisobga  olish  o'qituvchi  ishidagi  majburiy  talablardan  biridir.
Keyingi  vaqtlarda  yordamchi  maktablarda  aqli  zaiflik  darajasi  ancha 
og‘irroq bo‘lgan  bolalar  uchun  alohida  maxsus sinflar tashkil  qilingan.  Bu 
sinflarda  bilim  va  malakalar  hajmi  hamda  o ‘qitish  tezligi  yordamchi 
maktabning  odatdagi  sinflariga  qaraganda  birm uncha  pasaytirilgan, 
osonlashtirilgan  bo‘Iadi.
Shunday  qilib,  yordamchi  maktab  aqli  zaif bolalarga  ta’lim  berishda 
faqat  ulaming  yoshini  emas,  balki  tipologik xususiyatlarini  ham  hisobga 
olishi  kerak.
0 ‘qituvchi  o ‘quv  materialini  tanlaganda  uning  bolalarga  tushunarli 
bo‘lishiga  alohida  e’tibor  berishi  kerak.  Bundan  berilayotgan  material 
nihoyatda sodda boiishi kerak,  degan xulosa chiqarilmaydi.  Bolalar uchun 
tushunarli  bo‘lgan  yangi  bilimlarni  o ‘zlashtirish  va  malakalarni  vujudga 
keltirish  ham  ayrim  qiyinchiliklar  bilan  bog‘liq  bo‘ladi.
0 ‘zlashtirishda  o‘quvchi  qiyinchiliklarga  duch  kelishi  zamr.  Ta’lim 
jarayonida qiyinchilik bilan to‘qnashish,  uni yengish pedagogik jarayonning 
asosiy  rag‘batlantiruvchi  omili  bo‘lib  xizmat  qiladi.
Ta’lim jarayonida  oligofrenopedagog  shuni  e’tiborga  olishi  muhimki, 
bolalar o ‘zlariga taklif qilingan ba’zi vazifalami tamomila mustaqil ravishda 
bajara  oladilar,  bunda  ular  psixologik  jihatdan  rivojlanib  borishning  shu 
paytgacha  erishilgan  darajasiga,  amaiiy  tajriba,  malaka  va  ko‘nikmalarga 
tayanadilar.  Shu  bilan  birga,  biror  murakkabroq  topshiriqni  mustaqil 
ravishda  eplay  olmagan  bola  uni  pedagog  yordamida  (uning  qo‘shimcha 
tushuntirishi,  ko‘rsatishi,  yordamchi  savollar berishi  va hokazo yo‘l bilan)
66

---

bajara oladi.  Bu hoi bola imkoniyatining go‘yoki ikkilamchi darajasi bo‘lib, 
psixologiyada  «eng  yaqin  kamol  topish  zonasi»  deb  ataladi.  Shu  sababli 
ta’lim jarayoni faol kamol topish darajasigagina, ya’ni shu paytgacha tarkib 
topgan  psixik  funksiyalargagina. tayanib  qolmay,  balki  bolaning  potensial 
imkoniyatlariga,  tarkib  topayotgan  funksiyalariga,  ya’ni  «eng yaqin kamol 
topish  zonasi»ga  ham  tayanishi  lozim.
T a’limda  uchraydigan  qiyinchiliklarni  chetlab  o ‘tish  emas,  balki 
o'quvchi imkoni boricha bu qiyinchiliklarni o‘qituvchi  rahbarligida yengib 
borishi  kerak.
Shunday  qilib,  yordamchi  maktab  ta’limida  tushunarlilik  tamoyilini 
amalga oshirishdao‘qituvchidan  o‘quvchilaming  yoshi,  tipologik va indi­
vidual  xususiyatlarini  hisobga  olish  talab  qilinadi.